MUĞla üNİversitesi sosyal biLİmler enstiTÜSÜ
Yüklə 1,56 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
ő : Uzun, yuvarlak ve geniş bir ön damak ünlüsüdür. Dudakların iyice yuvarlaklaşıp öne uzaması, dilinse alt çeneyle birlikte biraz aşağı inmesiyle oluşmaktadır. “ö”den biraz önde ve aşağıda meydana gelen “ő” ünlüsü, Türkmence kelimelerin ilk hecesinden sonra bulunmaz: dőŕt 04/15, őwünçäk 04/25, bőŕiği 07/51, ‘őy ‘āhhā 10/26. ū : Uzun, yuvarlak ve dar bir art damak ünlüsüdür. Türkmence kelime tabanlarının sadece ilk hecesinde bulunur. Söyleyişte diftong özelliği taşır. Oluşumu “u” ünlüsünden farklıdır. Dudaklar yuvarlaklaşıp iyice öne doğru uzar ve ağız boşluğu yavaş yavaş daralır. Sonuçta “ū” ünlüsü “uv” şeklinde telaffuz edilir: balaqyūp 01/22, nūŕlaŕ 02/20, ‘aŕūślά 04/22, xūdāyçıγım 05/43, deŋDūşlaŕï 06/30, bíhūş 10/53. ǖ : Uzun, yuvarlak ve dar bir ön damak ünlüsüdür. Diftong özelliği taşır. Oluşumu “ü”den farklıdır. Dudaklar ve dil ucu biraz öne doğru hareket eder ve ağız boşluğu 7 yavaşça daralır. Sonuçta “ű” ünlüsü “üy” şeklinde telaffuz edilir. Türkmence kelime tabanlarının sadece ilk hecesinde bulunur: őŕǖm 01/76, ǖşiş i yä'lläŕ 06/27. I.1.1.1. Asli Uzun Ünlüler Günbed Ağzı Talat Tekin Doerfer/Hesche ālaca köynäk giydiŕmä, 04/13 āla āla āŕdï tēngeli gäλäk 03/7 ārt ārt āyıŋ on dőŕdỉŋä nä śalkımśeçeŕ. 08/23 āy āy bä'ş dαnä emmuśi βāŕdï; hemmäśi ayŕıldï. 10/67 bēş “beş” bēş bíŕ taŕafta ġıyδ duŕiyά bíŕ taŕafta oġlån duŕiyά. 03/1 qīz “kız” kīz bőŕiği pullu bä'wek 07/51 bēbek “bebek” bu śaçï őŕiyä’ŋ. 01/75 őr- “ör-” őr- çυγın çυγın bíδ gäŕäk 08/10 bíz “bez” bēz dāşï bōliyά; ġıδıl śoqυ dāşï bōliyά. 03/25 tāş “taş” tāş döŕt őŕǖm śaçlï, ġıyδ ġaläm ġāşlï. 01/76 qāş “kaş” qāş ēē mυŋ qāqaśi -mυŋ qāqaśi maŕiδläŕi, däliläŕi ġåwı ediyαmışDıq. 10/3 qāqa “baba” feyδ beŕyä'n adamlά öldi, aγtıqlaŕï bā. 10/43 bār “var” bār gälin bōlannan śoŋ āndaγïnï şol ālın giycαğini āndaγïnï ġoy ï yά. 01/37 ālın “alın” ālïn gälin ġıyδa bíŕ iştiŕ 07/34 bír “bir” bír ġıyδim, mäŋ qāqam ādï tāytişān. 10/41 āt āt ġıyδiŋ ġaptalında ġıδıl śoqυ bilän őδ δāDï bōliyά - śoqυ dä'mi dä'l. 03/25 őz “öz, kendi” őz hā, śektä hā, tamāmśï beylä bōldï. 10/71 bōl- “ol-” bōl- inni ol ŕαśim ġāldï. 01/7 qāl- “kal-” qāl- 8 íyδi yaŕaśın íymānlï bōlśın.02/27 īz “iz; ard, arka” mυŋ qāqaśï ki ayŕıllï, başqa hiç kimde yōq -āδ βā, o güyçdä āδ βā. 10/46 yōq “yok”, küç “güç, āz “az” yōq mυŋά ġaŋŕaq diyyä'lläŕ; ol bālıq tutilmiyά, onıŋ ġaŋŕaq naqşi. 01/20 bālıq “balık” nä'çä yάşıŋda? 01/5 yāş “yaş” yāş oġlan bōlanda nä'me ŕαśimläŕimiδ bāŕ biδim? 06/23 bār “var” bār süyt ġāzan a süyt ġāzan a süyt ġāzaŋa nä gäŕäk 08/9 sǖt “süt” sǖt tamām œwliyalaŕï çāγıŕıyάllαŕ dā. 10/25 çāğır- “seslen-” çāqïr- ūn βeŕiyä'lläŕ, çöŕöγ βeŕiyä'lläŕ, şekeŕ βeŕiyä'lläŕ, çay βeŕiyä'lläŕ – qadím ŕαśimdiŕ dā. 08/20 ūn “un” αliŋiδ ā’γŕimaśın 01/8 āğır- “< agrı- ; āğırı- <*agrıg” “ağrı-” āγrï- yumŕi yumŕi şēylä yalpıllanıp duŕiyά, śaçwāγımıδa atıp díyä’lläŕ. 01/51 bāğ “bağ” I.1.1.2. İkincil Uzun Ünlüler İkincil uzun ünlüler, dillerin bilinen ilk örneklerinden sonraki dönemlerde ünsüz düşmesi, ünsüz erimesi, ünlü birleşmesi ve hece kaynaşması gibi nedenlerle 9 oluşurlar 2 . Söyleyiş ve vurgudan kaynaklanan ikincil uzun ünlüler de vardır. İkincil uzunluklar ağızlarda veya yakın dönemde yazı dili olmuş lehçelerde görülür 3 . I.1.1.2.1 Ünsüz Erimesi ve Düşmesi Sonucu Oluşan Uzun Ünlüler “h, k, l, ŋ, r” ünsüzleri diğer Türk lehçelerinde olduğu gibi eriyerek veya düşerek ünlü uzamasına neden olurlar. bïŕ ġıyδımıŋ adï δőŕä. 01/1 (St Trkm Zöhrä); o qa΄ymαcik (yaŋcaq?) kiçícik alıp gäliyä', şēylä. 01/18; (< kiçik + cik); õnśoŋ taqŕïban nä'me yeddi gún geçännän śōŕa, ġatlamα Bíşiŕip, śāçaq edip māmaśınıŋ öyünä giDiyä'läŕ. 06/32 (St Trkm soŋra); oloqō΄n qāqaśï bilän bυlā śöδ ed i yä'läŕ. 04/4 (St Trkm bular); inni olā oqiyatDılaŕ. 10/69 (St Trkm olar); õnśoŋ nä'me biδä δōŕ ettilä' 05/42 (St Trkm ettilär); onυ bu ġıyδlaŕ āytıp gälällä' 01/69 (St Trkm gälärlär); œwliyalά niŕdediŕ ey 10/10 (St Trkm ävliyalar) Bu durum, bazen kelimede bulunan bir ünsüzün erimesi veya düşmesi ile karşılaşan iki ünlünün kaynaşması sonucunda da oluşur: bu güŕŕüŋ beŕip otíqālā biŕ Dαnä oġlan täδaŕŕū ediyä' şuluġluġ ediyä'. 05/5 ( düşündüŕmä'nä, oŋa qaynımıδ gäŕäk. 10/36 (düş-ü-n-dür-mAG+I+n+A); baγa āytıp duŕıŕ dā. 08/18 4 ; bunυ düşündỉŕ dā nä'me üçün āytaŕlaŕ. 08/16; nāŕāxatçılıq tutıyά ŕ dā. 10/57; dä'mi täδä eyinbaş giydiŕiyä'lläŕ. 06/43 (< däğil mi, St Trkm dä'l mi). 2 krş. Buran, A., “Çağdaş Türk Yazı Dillerinde ve Türkiye Türkçesi Ağızlarında İkincil Uzun Ünlüler”, http://turkoloji.cu.edu.tr, s.3. 3 bkz. Buran, a.g.e., s.11. 4 krş. Buran, a.g.e, s.9. sabā < sabaha. 10 I.1.1.2.2. Uzun Ünlülü Ekler -mān Olumsuz gerindum eki -mān 5 Standart Türkmencede olduğu gibi uzundur. aŕqamıδδa doġånlaŕ bōlmān bōlmān üş dαnä doġånım bōldï. 04/28 -qā Türkiye Türkçesindeki -ken zarf fiil ekinin karşılığıdır 6 . Zaman belirten bu ekin ünlüsü uzundur. 7 bu güŕŕüŋ beŕip otíqālā biŕ Dαnä oġlan täδaŕŕū ediyä' şuluġluġ ediyä'. 05/5. -yĀn Standart Türkmencede de olduğu gibi sıfat fiil eki -yĀn’ın ünlüsü uzundur. biŕbiŕläŕinnän güyç alyάn gälyä'n adamlά tā mυŋ qāqaśiŋa yetiyä'. 10/45; feyδ beŕyä'n adamlά öldi, aγtıqlaŕï bā. 10/43, oqıyān mυŋ qāqaśï. 10/27; śonŕaqï Daqinyānımıδï, ämcäkli halqa díyä’lläŕ. 01/48. -yĀŕ Şimdiki zaman ekinin ünlüsü uzundur. 8 5 ber-mä'n “vermeden, vermeyerek), bolmān “olmadan, olmayarak) Hanser, O. (2003), Türkmence El Kitabı (Çev. Ölmez K., Z.), Türk Dilleri Araştırmaları s.23. 6 ōbadaqām, ōbadaqāŋ, ōbadaqā, ōbadaqāq, ōbadaqāŋız, ōbadaqalar vb. Azmun, Y. (1990), “Türkmencede Aslî ve Dolaylı Uzun Ünlüler”, Türklük Bilgisi Araştırmaları, Fahir İz Armağanı, Volume 14, s.92. 7 kiçikä' “küçükken”, íşleyä'rkä'm “çalışırken”. krş. Hanser, a.g.e., s.47. 8 bkz. Hanser, a.g.e., s.22. 11 biŕ diyäniŋ falān, iki diyäniŋ falān diyip āytmayāŋ mı? 08/3; içtän oqıyśa oqıyıβeŕśä feyδ beŕäbil i yä'ŕ. 10/58; qāqaśï bilän nä'neśi -ecäśi ŏŕuśġat beŕiyä'ŕ. 04/10; kitabï düşünśäm biliyä'n. 10/38; onıŋ hıqmatınάm yetişip bilmäyä'ŕ. 10/50; bilmiyä'ŋ mi? 10/39; yüŕœkden oqiyānlaŕ fäyδ bilän yıkıliyά. 10/51; śonŕaqï Daqinyānımıδï, ämcäkli halqa díyä’lläŕ. 01/48; nä'me yeŋimiδi naqış ediyäŕdik, köyneğimiδiŋ eteğini awådan ġıŕa diyyä' naqış edyärdik. 01/11; gälişyānï śallançıq 07/28; gäliniŋ gäliyä'ni mālum bōliyά. 01/65; śiδ şäkäŕ δāD ġoyıyāŋıδ, biδ ġoymıyaq. 09/5; emmā, oqiyāllaŕımıδ ayŕıllï. 10/63; bu śaçï őŕiyä’ŋ. 01/75; bíŕ dαnä oγlån gäliyä'mışDıq - bíŕ óyä gäliyä'mışDıq. 03/20. I.1.1.2.3. Vurgu ve Tonlamadan Kaynaklanan Uzunluklar Anlatımı etkili hale getirmek için vurgu ve tonlamaya bağlı olarak ortaya çıkan uzun ünlülere sıklıkla rastlanır: tüŕkmänläŕ nä'me, qadímläŕ ā dä'mí doqu doqāŕ΄dï, tikin tikäŕ΄di, yüŋ daŕāŕdï käçė edäŕdi. 01/6; húwdilāyim män śäni 07/15; biŕ gún otï`tdıq õnśoŋ bu oγlallaŕıŋ śüydü, çőŕœγỉ yōqtï –çőŕöğỉ. 05/29; bu díydim, gőδi göŕmäyä', böyük bābadıŕ bu, díydim. 05/23; cān xudāy āwŕi bilän, āwŕi bilän. 06/17; çőŕek δāD alanını āyt nä'ne. 05/29; çún ġoca- ġaŕŕıyıptıŕ, -ġaŕŕı bōlıptıŕ, ya‘ni ġōca bōlıptıŕ. 10/59; dē ġúlyaqaŋ āyt. 01/42; gälini ālıyά, aldıqtan śonŕa nänäśiniŋ öyüŋä ġoy i yά. 01/88; yaşıyάŕ hā. 10/61; inni män nä'me şu waxtlaŕ biŕ āydış çıqtï.02/1; kőŕökœnimiŋ ādї abdulmahmυt. 01/2; män yāγlıq alayīm, yāγlıq alayīm. 01/72; mυŋ bābaśí da şēylä, dä'däśi de şēylä - dä'däśi íŕ ayŕıllï. 10/68; mυŋa ŕaγām ŕaγām bā heP bíŕi äwwälki Dakiyān döküλmä halqa díyä’lläŕ. 01/47; õnśoŋ, üç gúnnän śonŕa dőş getiŕdiläŕ. 04/31; pīyġambäŕ yaşında -pīyġambäŕ yaşında ahā ŕαśimdiŕ. 06/5; śāçaq edíyä’lläŕ, õnśoŋ mυnï gälinläŕiŋ - mυnï ŏŕuśġat alïyάllάŕ. 04/9; śüyt allım, hάlwa āllım, çőŕäγ āllım. 05/37; tüŕkmän ŕαśimlä ŕ yυwaş yυwaş yitip baŕiyά. 01/29; yā bähäwättin œwliya 10/9; yaqamıδï da çā'qmaq edäŕdik, δıncıŕ edäŕdik. 01/13; yätím oġlan çāγıŕdım 08/6. 12 I.1.1.2.4. Sözcük Birleşmeleri Yoluyla Oluşan Uzun Ünlüler kókάt tüŕkmän tüŕkmän yāγlıq iştä góδδä. 01/30 (< kör-kät-, Stn Türkm kokat); gälin níŕde ōlśa o ġuppålaŕ biδä haβaŕ βeŕiŕdi, laγīŕ laγīŕ laγīŕ laγīŕ edip. 01/63. I.1.1.2.5. Alınma Kelimelerdeki Uzunluklar Arapça ve Farsçadan alınma kelimelerdeki uzun ünlüler Günbed Ağzı’nda da özelliklerini korurlar. õnśoŋ oġlan diyyä’ nänäśinä āxıŕ biŕ gún şunı alaŕın diyyä'. 03/23; bāqıyäśi allā āmin. 08/30 (< Ar. bāqıye هيقاب; Allah هللا); toylåŕda -toylåŕda āxıŕınna āyDıp nemayiş edíyä’lläŕ, şucúŕü film çekiyä'lläŕ, nemayiş edíyä’lläŕ. 10/30 (< Ar. āxır رخآ); cennättän cāyï bōlśın 02/21; emmā dāiŕemde adam yōktıŕ. 10/48 (< Ar. dāire اد ر ـٔ ﮦ ); biŕ du‘ā oqiyάŕlάŕ. 08/30 (< Ar. duā’ اعد ء ); emmā, oqïyıp bilmiyä'. 10/61 ( bōlśın. 06/48; icāδä, iδin. 04/23 (< Ar. icāzet تزاجا); “íyδi yaŕaśın íymānlï bōlśın” díyä’lläŕ, bāŕamıδda. 02/2 (< Ar. ímάn نامڍا); nāŕāxatçılıq tutıyά ŕ dā. 10/57 ( ر تحا + Tü. çı + lıq); män díydim, nä'me günācıktıŕlaŕ bulaŕ diyändä, “śäniŋ işiŋ bōlmaśın” díydi śäŕwāδ. 05/18 (Far. särbāz زابرس); şonŋa ‘āxunυmıδ ōtıŕıp güŕŕüŋ beŕcäk díydi. 05/4 (< Far. دنوخآ); inni yāda gälmiyä', waxt geç i yä' onυ āytıp bōlmiyά. 03/35 ( ya‘ni ‘aŕūślά baŕma΄δdıq. 04/21 (< Ar. arūs سورع); lāγıŕ laγıŕ lāγıŕ lāγıŕ edip, heŕ mōġe ki gälin gäliyάkάn o śäś bilän biliŕdik. 01/60 ( bőŕük, o nä o tiŕāllï bőŕük, şucúŕä bőŕük tökülüŕ ġuŕwāllıqDa. 01/33 (< Ar. qurbān نابرق + lıq); mänim śάyamiŋ tamām çaŕġaDınï, yāγlıγınï, tamām δāDlaŕınï aldılά. 05/26 ( 13 I.1.2. ÜNLÜ (VOKAL) TABLOSU Tablo 1 Ünlü (Vokal) Tablosu düz düz - yuvarlak yuvarlak geniş yarı geniş dar geniş dar geniş yarı geniş dar kalın a ə ı å υ o ŏ u ince e ė i œ ỉ ö ü kalın açık ince ä yarı kalın ï ó ú Zayıflamış vokaller, metinlerde yukarıda yazılarak gösterildi: mυγa da śāqçan diyyä'llä, bucúŕü bālıγa tikiyäk giy i yäk. 01/26; (MaA. āndaγınï kimläŕ ġoyiyά ġıyδlaŕ ġoyiyά mi?) tüŕkmän ġoymiyά –ġıyδï, tüŕkmäniŋ ġıyδlaŕï bőŕük giy i yä'. 01/32; gälin bōlannan śoŋ āndaγïnï, -şol ālın giycαğini- āndaγïnï ġoy ï yά. 01/37; bu tāyda õnśoŋ bu tāyda aś ı b Dakiyάlάŕ. 01/53; o da yençip δïnciŕli diwānanï ġåwı ediyä', şαfā beŕ i yä' 10/29; õnśoŋ biδim bυ gälinimiδ beylä otυŕanna ġāyin än äśi gäliyä', αlin δāDlï śowġatlï gäliniŋ yüzün açïyά. 01/39. 14 I.1.3. ÜNLÜ DEĞİŞMESİ I.1.3.1. Kalın Ünlülerin İncelmesi I.1.3.1.1. a-, -a-, -a > α İlk hecedeki a ünlüsünün, αkit- (< al-ıp ket-) fiil kökünde yarı kalın α ünlüsüne değiştiği görülür: döŕt dαnäśi bilän αkittiläŕ… 04/40; õnśoŋ gälini αkitip oġlånïŋ öyüŋä αkitiyάlάŕ. 04/46; kä'n maşín yōqtυ; aŕaβa bilän αkitiŕdiläŕ şucúŕü. 04/43; … yeddi yılda, śäkkiδ yılda gälini ġaytaŕıp αkitiŕdiläŕ. 01/86. Kelime içinde, Arapça ve Farsçadan alınma kelimelerdeki kısa a ünlüsü, şu örneklerde yarı kalın α ünlüsüne değişir: … õŋ yāləq ŕαśimläŕ yāddan çıqtï, gitti. 06/48 (Ar. rasm مسر); fαmi'lim tαyyiB. 01/4 (< Far. fāmil ليماف, St. Trkm. familiya); ohōm śadaqa tamām molannan śōŕa boşa gitmäśin díyip heŕ kime ŕuśäŕicik bilän üş, dőŕt dαnä ġantı ġoyiyάllάŕ içinä. 06/15 (St Trkm dāna); döŕt dαnä ġıyδ, dőŕt dαnä oġlånï ġoyup bu tāyda öldüŕcäkdi. 05/17; yō män ata minä'mōq, män maşínä mindim, -dőŕt dαnä maşínä mindim. 04/48. Kelime sonunda ise şu örnekleri vardır: mυγa qa'ymα díyä’lläŕ. 01/23 (St Trkm gayma); … ġatlamα edíyä’lläŕ. 06/13 (St. Trkm ġatlama, ġatlaqlı); … ġatlamα Bíşiŕip, śāçaq edip māmaśınıŋ öyünä giDiyä'läŕ. 06/32. 15 I.1.3.1.2. -a- > -ä- Türkmencenin ağız ve alt ağızlarında yaygın olarak görülen bir ses değişmesidir. Özellikle başka dillerden alınma kelimelerde görülür 9 . Aynı değişim, Azerbaycan Türkçesinde de vardır. Azerbaycan Türkçesinde Arapça ve Farsçadan alınma kelimelerde bulunan a, u, i ünlülerinin uzunları kendilerini korurken, kısa olanları genelde değişir. Bunlardan a ünlüsü ä, u ünlüsü ü, i ünlüsü de bazen ı olur 10 . Bu ses değişmesini, Günbed Ağzı’nda şu örneklerde görürüz: döŕt őŕǖm śaçlï, ġıyδ ġaläm ġāşlï. 01/76 (< Far. ġalam, St Trkm ġalam), ġıyδ ġaläm gāşlï 01/91. I.1.3.1.3. -ı-, -ı > ï, i Aşağıdaki örneklerde y ünsüzünün etkisi ile ı ünlüsünün inceldiği görülür: oqiyp oqiyp onυ qaldıŕmalï ya da ōlmiyά, xūşa getiŕmäli. 10/55 (< oqiyip, St Trkm oka-; Az. oxu-; MK oqı-); oγlållaŕ heŕ yıl aŕaδada oqiyάllά. 08/26; - emmā, oqïyıp bilmiyä'. 10/61; oqiyάllaŕ hämmäśi ayŕıldï -tamām ayŕıldï -oqïyanlaŕıŋ hämmäśi gitti. 10/74 (Ersarı, Yomut, Sarık: oqī- 11 ; St. Trkm. oqa-). Kalın ı ünlüsü bazı durumlarda, özellikle 3. şahıs iyelik ekleri ve akkuzatif eklerinde incelmeye eğilim gösterir. Bu değişim genellikle inceltici etkisi olan r ve l ünsüzlerinin yanında bulunan ı seslerinde görülür. gälin bōlannan śoŋ āndaγïnï, -şol ālın giycαğini- āndaγïnï ġoy ï yά. 01/37; ġaŕaδ cān xudāy śaγlıq bōlśın, śalāmatlïq bōlśın. 06/48; bulaŕ nä'me günācıktıŕ, öyüŋ içinde 9 bkz. Berdiyev, R., S. Kürenov, K. Şamıradov, S. Arazkuliyev (1970), Türkmen Diliniŋ Dialektleriniŋ Oçerki, Aşgabat: Türkmenistan Ilımlar Akademiyası Magtumgulı Adındakı Dil ve Edebiyat İnstitüti, s.56. 10 Ergin, M. (1981), Azerî Türkçesi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları, s.89. 11 bkz. Annanurov, A. P. Berdiyev, N. Durdıyev, K. Şamıradov (1972), Türkmen Diliniŋ Ersarı Dialekti, Aşgabat: Türkmenistan SSR Ilımlar Akademiyası Magtumgulı Adındakı Dil ve Edebiyat İnstitug/t/ı, s. 36. 16 baxıyıŕlaŕ otiŕillά, díydim. 05/14; αliŋiδ ā’γŕimaśın 01/8; biŕ gún otï`tdıq õnśoŋ bu oγlallaŕıŋ śüydü, çőŕœγỉ yōqtï –çőŕöğỉ. 05/29. (< otıŕ-ıp-dı-q) Hece kaynaşması sonucu oluşan ı’lar kaynaşma sırasında düşen y’nin etkisi ile incelirler 12 : tut aγaçtan pay alïm 07/16 (< al-ayım). “húwdilayim” örneğinde de y ünsüzünün inceltici etkisi ile -ı- ünlüsü -i- ünlüsüne değişir. húwdilāyim män śäni 07/13. Standart Türkmencenin söyleyişinde olduğu gibi kelime sonundaki -ı sesi genelde -ï sesine değişir 13 . allā βeŕśin mŏŕaDï (< Far. morād + ı) 10/21; āllï yoŕġan dœşädiŋ 04/18 (St Trkm allı); āŕdï tēngeli gäλäk 03/7; ayaγımıŋ naqşï işliśi βā. 01/16 (St Trkm ārt + ı); ayaγınï beylä beylä beylä beylä baśiyά, bu ġıyδiŋ αlindän tutiyά. 03/27 (St Trkm ayaq + ı + nı); cennättän cāyï bōlśın 02/21 (St Trkm cāy+ı, Far. cāy); çapatï pişiŕiyä'lläŕ, pośśuq edíyä’lläŕ, ekmek pişiŕyä'lläŕ, ġatlamα edíyä’lläŕ. 06/13; dōśtlaŕï, deŋtūşlaŕï, bā΄cılaŕï, ġaŕdaşlaŕï hämmäśi úşişyά, oġlanıŋ dāşından toy edíyä’lläŕ, śadaqa edíyä’lläŕ. 06/41; eśki oγlållaŕ ki annäm yalï oγlallaŕ biläŕ. 08/1 (St Trkm yalı); nowŕuδ fāŕślaŕıŋqï. 09/1; ġıyδim, mäŋ qāqam ādï tāytişān. 10/41 (St Trkm āt + ı); o da yençip δïnciŕli diwānanï ġåwı ediyä', şαfā beŕ i yä'. 10/29 (St. Trkm. dívāna); õnśoŋ bu íŕanıŋ da śäŕwāδlaŕï bā axıŕï bulaŕ da gäldi, öyä dökỉldilä'n. 05/7 (St Trkm āxırı); õnśoŋ oŋa ādamśï ġoşıyά: 01/90 ( < ādam + ı + sı); tamām mυŋ āγalaŕï bātdï, ämūlaŕï. 10/64; üş dαnä şēylä ġuppåśï yoqaŕdan bō´lmalï, bä'ş dαnä ġu´ppa eteγindä bō´lmalї. 01/55 (St Trkm bōl-malı); xanï śoqï da xanï śoqï, xanï śoqï da xanï śoqï da, 12 bkz. Korkmaz, Z. (1994), Nevşehir ve Yöresi Ağzıları, Ankara: TDK Yay., s.32 (alïm < alayım). 13 krş. Ercilasun, A. B. (2002), Kars İli Ağızları, Ankara: TDK Yayınları. Kars, Aradahan ve Pasof yerli ağızlarında da son seste ı sesleri i’ye değişir. 17 vuŕuşiyάllάŕ. 03/29 (St Trkm hanı, soqu) ; yüŕœk şuŋa yandï mi02/14 (St Trkm yan- dı). Kelime sonundaki -ı seslerinin bazen -i’ye değiştiği de görülür. cān xudāy āwŕi bilän, āwŕi bilän. 06/17 (St Trkm āgırı); bōśtālli bőŕük, tekenaqşlï bőŕük, üyşüŕmäli bőŕük, o nä o tiŕāllï bőŕük, şucúŕä bőŕük tökülüŕ ġuŕwāllıqDa. 01/33 (Far. bostān ناتسب); mυŋά śāqçan díyä’lläŕ; tüŕkmän malaγıŋ naqşi ol tüŕkmän naqşidi΄ŕ, tamām. 01/21 (St Trkm naqşı < naqış + ı); mυŋά ġaŋŕaq diyyä'lläŕ; ol bālıq tutilmiyά, onıŋ ġaŋŕaq naqşi. 01/20. I.1.3.1.4. -u- > - ú- Bazı çok heceli kelimelerde bulunan kalın u ünlüsü yan hecesinde bulunan ince ünlünün etkisi ile ú sesine değişir. beylä oqıyıp bucúŕü oqıyıp œwliyalaŕï çāγıŕıp biŕ deśśä ādam olup hemmä΄śi ‘őy ‘āhhā ‘őy āhhā güyç beŕiyä'ŕ. 10/26; yeŋimiδi çúçebuŕnu edäŕdik. 01/12; húwdilāyim män śäni 07/13; çún ġoca- ġaŕŕıyıptıŕ, -ġaŕŕı bōlıptıŕ, ya‘ni ġōca bōlıptıŕ. 10/59 (Far. çon / çun نوچ). I.1.3.2. İnce Ünlülerin Kalınlaşması I.1.3.2.1. ä-, -ä- > α Standart Türkmencede “äl” şeklnde telaffuz edilen kelimenin ünlüsü Günbed Ağzı’nda yarı kalınlaşarak α sesine değişir. o tāyda õnśoŋ oġlanıŋ -ġıyδiŋ αli bilän oġlanıŋ αlini beylä ġoy i yάŕlάŕ. 04/12 (St Trkm el); õnśoŋ biδim bυ gälinimiδ beylä otυŕanna ġāyin än äśi gäliyä', αlin δāDlï śowġatlï gäliniŋ yüzün açïyά. 01/39; bu ġıyδıŋ śoqıγınna aliyά αliŋä, ġaçiyά, ġaçänna yaŋqı dœwlä. 03/28; ayaγınï beylä beylä beylä beylä baśiyά, bu ġıyδiŋ αlindän 18 tutiyά. 03/27; śäŕwāδıŋ -şu śäŕwāδ- ya‘ni ġoyυp śäŕwāδıŋ αlindän tutup alīp őldüŕmäγä gittiläŕ. 05/19; oġlanıŋ αliŋe pul βeŕiyä'lläŕ. 06/42; αliŋiδ ā’γŕimaśın. 01/9. Bu ses değişimi kelime içinde sadece bir örnekte görülür: içmαhdαn payï bōlśın 02/2. Yüklə 1,56 Mb. Dostları ilə paylaş:
|