MUĞla üNİversitesi sosyal biLİmler enstiTÜSÜ
Yüklə 1,56 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
I.1.3.2.2. -i- > -ï- Sadece bir örneği bulunmaktadır: o da yençip δïnciŕli diwānanï ġåwı ediyä', şαfā beŕ i yä'. 10/29 (St Trkm zıncırlï). I.1.3.2.3. ö-, -ö- > ó İnce ö ünlüsü bazen o ile ö ünlüsü arası yarı kalın bir sesle telaffuz edilir. góδδä ol tüŕkmän ŕαśim. 01/41 (St Trkm gözlä); yó'ŕ git, diydi. 05/35; õnśoŋ biŕbiŕinä yóŕtişip baŕiyάlάŕ. 03/9 (St Trkm yöre-). “öl-” ve “öy” kelimelerindeki değişim metinlerde sadece aşağıdaki örneklerde görülür.. Bu kelimelerinin geçtiği diğer yerlerde bu ses değişimi görülmez. düşman ólśün śancıdan 07/56 (St Trkm öl-; Az. öl-; MK öl-); bíŕ dαnä oγlån gäliyä'mışDıq - bíŕ óyä gäliyä'mışDıq. 03/20 (Stn Türkm öy). I.1.3.2.4. -ü-, -ü > ú Bazı kelimelerin söylenişinde ince ü sesinin ú sesine değişerek yarı kalınlaştığı görülür: 19 dúŕbinä baq, diyyä'ŕ. 02/10; úç gún tutiyaq. 09/4 (St Trkm gün, MK kün); o gúyç bōlmalï ki taŕaf maŕiδi ġåwı etmek için o gúyç faqat, mυŋ qāqaśinda bāŕdï - dä’däśindä bāŕdï -qāqaśında. 10/34 (< ET kǖç) 14 ; neCúŕ edäyim, diydim. 05/31; şucúŕä taŕaf ġoymiyάlάŕ. 03/18 (St Trkm şucürä); onï göŕmäśäm gœwún biŕ xoştï diyyä'ŕ. 01/77 (St Trkm gövün, < ET köŋgül); gœwún biŕ coştï, diyyä'ŕ dā. 01/94. Bu değişim metinlerde üyş- kelimesinin geçtiği iki örnekten birinde bulunmaktadır 15 . Kaynak kişi, bazı yerlerde çok hızlı, bazı yerlerde ise söylediklerinin daha iyi anlaşılabilmesi için yavaş konuşmaktadır. Bu sebeple kelimelerin ünlülerinde söyleyişe bağlı olarak bu tür farklılıklar görülmektedir. dōśtlaŕï, deŋtūşlaŕï, bā΄cılaŕï, ġaŕdaşlaŕï hämmäśi úşişyά, oġlanıŋ dāşından toy edíyä’lläŕ, śadaqa edíyä’lläŕ. 06/41 (St Trkm üyş-). I.1.3.3. Geniş Ünlülerin Daralması I.1.3.3.1. -a- > ı, i y ünlüsünün yanında bulunan a ünlüleri genelde daralmaktadır: ohom onna ġıyδa śeçki śάçiyάllάŕ, çüçük śάçiyάllάŕ, pişennik śάçiyάllάŕ, pişmä śάçiyάllάŕ, ġulaγını deşiyάllάŕ, awådanlıyάllάŕ. 06/46 (St. Trkm avadanla-yar-lar); śiδ şäkäŕ δāD ġoyıyāŋıδ, biδ ġoymıyaq. 09/5. Fiillerden olumsuz kelimeler türeten -mA ekinin ünlüsü şimdiki zamanın olumsuz çekiminde daralarak ı sesine değişir. Bu daralmaya, geniş bir ünlünün kulağa hoş gelmemesi ve y ünsüzünün daraltıcı etkisi neden olur. 16 14 “gúyç” kelimesinde görülen bu ses değişmesi kelimenin metinlerde geçtiği diğer yerlerde görülmemektedir. 15 krş. oġlanlï bōlup beylä geçirännän śorā, biŕ göweği käśilännän śoŋ, õnśoŋ ġıyδıŋ ġāyınlarï, ġāyıntalarï hemmäśi ǖşişiyä'llär. 06/27 16 Korkmaz, Z. (2003), Türkiye Türkçesi Grameri (Şekil Bilgisi), Ankara: TDK Yayınları, s.128. 20 õnśoŋ bu oġlån gäliyä' atlayıp; bu tāy bōlmiyά; õnśoŋ bu dœw yatanmışDıq dā. 03/26 < bōl-ma-yar); inni yāda gälmiyä', waxt geç i yä' onυ āytıp bōlmiyά. 03/35; mυŋ annäśi dä bā -annäśi de wäli, śeśi δāD inni bōlmiyά. 10/59. Standart Türkmencede fiilden isim yapma fonksiyonunda kullanılan -çak ekinin ünlüsü Günbed Ağzı’nda aşağıdaki örnekte dar ı ünlüsüne değişmiştir. gälişyānï śallançıq 07/28 (St Türkm sallançaq). I.1.3.3.2. -ä- > -i- Genellikle şimdiki zaman eki -yάŕ / -yäŕ, eklendiği geniş ünlü ile biten kelimelerin sonundaki ünlüyü daraltır. Özellikle olumsuzluk eki -mA’dan sonra şimdiki zaman eki geldiğinde ortaya çıkan bu değişim, Türkiye Türkçesinde de görülür. 17 inni yāda gälmiyä', waxt geç i yä' onυ āytıp bōlmiyά. 03/35 (< gäl-mä-yä'ŕ); őδiŋ āytıp bilmiyä'ŋ mi? 10/39 ( Aşağıdaki örnekte de aynı değişmeyi görürüz: ohōm dä'mi biδ diyäm üç waqtά tüŕkmän ŕαśimläŕimiδiŋ biŕniçäği yitip gitti. 01/10. I.1.3.3.3. -e- > -i- Kelime içinde e’nin i’ye değişmesi Türkmencenin Ersarı, Yomut, Salır, Alili, Hasar Enev Ağızlarında ve Karakalpakistan Türkmenlerinin gepleşiğinde de görülür. 18 Günbed Ağzı’nda bu ses olayına aşağıdaki örneklerde rastlanır: 17 Korkmaz, a.g.e., a.y. 18 geyim > giyim, geydirmek > giydirmek (Enev Ağzı, Nohur Ağzı, Kıraç Ağzı); çeynemek > çiynímek (Sarık Ağzı); nire > níri (Sarık Ağzı); Ar. hekāyät تياكح > hekaya > hikāye (Karakalpakistan Türkmenlerinin II Topar Ağzı). Berdiyev, R., S. Kürenov, K. Şamıradov, S. Arazkuliyev, a.g.e., s.74. 21 o ġıyδlaŕa tikip giydiŕiŕdik 01/34 (St Trkm gey-); tüŕkmän ġoymiyά –ġıyδï, tüŕkmäniŋ ġıyδlaŕï bőŕük giy i yä'. 01/32; män de ginä ġoŕxtum. 05/15. ET’de kapalı e ile talaffuz edilen “ėr” kelimesinin ünlüsü í’ye değişir: mυŋ bābaśí da şēylä, dä'däśi de şēylä - dä'däśi íŕ ayŕıllï. 10/68 I.1.3.3.4. -e- > -ė- Standart Türkmencede kapalı e sesi söyleyişte bulunmaz. Ancak e/ė sesi e, ē, i ve í sesleri ile temsil edilir. Bu seslerden i ve í’nin ė’ye karşılık geldiği düşünülmektedir. 19 pėyġambäŕläŕ œwlaDï 10/22 (< Far peyġambar, St. Trkm. pīġamber); etmädi, gėtti yoqaŕı. 05/11; dä'däläŕiniŋ gėyimini, dä'däläŕiniŋ kǒlāxlaŕınï, dä'däläŕiniŋ papaγını gėydiŕip bu tāyda śätiŕ śätiŕ śätiŕ ġoydï. 05/16. I.1.3.4. Dar Ünlülerin Genişlemesi I.1.3.4.1. -ė- > -í- > -e- ET’de kapalı e ünlüsü ile telaffuz edilen bazı kelimelerin ünlüsü Standart Türkmencede í’ye değişir. Bu kelimelerden biri olan Standart Türkmencedeki “giç-” kelimesi Günbed Ağzı’nda e ünlüsü ile telaffuz edilir. õnśoŋ taqŕïban nä'me yeddi gún geçännän śōŕa, ġatlamα Bíşiŕip, śāçaq edip māmaśınıŋ öyünä giDiyä'läŕ. 06/32 ( ı t geçännän māmaśï öyüŋä αkitiyάlάŕ. 06/31 19 AT e/ė’ye karşılık i gösterilen şu kökler vardır: bíl ‘bel’, bişik ‘beşik’, íge ‘eğe’, íl ‘ülke’, ín ‘genişlik, en’, ín- ‘inmek’, ír ‘erken’, gíç, gíce, gíŋ, gíniş ‘geniş’, dí- ‘demek’, dír- ‘dermek’, í-, íy- ‘yemek’, ít- ‘gütmek, yetmek’. Yılmaz C., E. (1991), “Ana Türkçede Kapalı e Ünlüsü”, Türk Dilleri Araştırmaları, S. I, s. 162. 22 I.1.3.4.2. -i- > -e- Tüm metinlerde “hiç” veya “hiş” şeklinde olan kelime tek bir örnekte “heç” şeklinde telaffuz edilmiştir 20 . Bu değişimin örnekleri, Enev, Hasar, Kıraç, Nohur Ağızlarında ve Stavrapol Türkmenlerinin Gepleşiğinde hiç > heç/heş/xeç/xeyç kelimesinde; yine Enev, Kıraç, Hasar, Nohur Ağızlarında git- > get- kelimesinde görülür. 21 heç ayıŕmάδlάŕ, beylä.02/6 I.1.2.4.3. u-, -u- > ǒ Sık rastlanmayan bu değişimin şu örnekleri bulunur: dä'däläŕiniŋ gėyimini, dä'däläŕiniŋ kǒlāxlaŕınï, dä'däläŕiniŋ papaγını gėydiŕip bu tāyda śätiŕ śätiŕ śätiŕ ġoydï. 05/16; inni xūdāyçıγım şu śalamättä, ŕāxat maδālï; xǒmäyni gäldi ŕāxat bōldυq. 05/43; tüŕkmänläŕ paytŏn bilän αkitiŕdiläŕ. 04/42 (St Trkm paytūn); paytŏn díyäŕ tüŕkmänläŕ. 04/41. I.1.3.5. Düz Ünlülerin Yuvarlaklaşması I.1.3.5.1. a-, -a- > å w ünsüzünün yuvarlaklaştırıcı etkisi ile düz, geniş a ünlüsü yarı yuvarlak å’ya değişir. hämmä δāDï oŕtada åwadõlap ġoyiyάllάŕ, śofŕadan (çüŕiyn?) edíyä’lläŕ. 06/14 w’nin etkisi ile gerçekleşen bu değişim kelime içinde de görülür: 20 Bu kelime metinlerde dört yerde geçmektedir. Bunların ikisinde “hiç” şeklinde (10/46, 06/20); birinde “hiş” şeklinde (01/61) ve birinde de “heç” şeklindedir. 21 Berdiyev, R., S. Kürenov, K. Şamıradov, S. Arazkuliyev, a.g.e, s.91. 23 nä'me yeŋimiδi naqış ediyäŕdik, köyneğimiδiŋ eteğini awådan ġıŕa diyyä' naqış edyärdik. 01/11; ohom onna ġıyδa śeçki śάçiyάllάŕ, çüçük śάçiyάllάŕ, pişennik śάçiyάllάŕ, pişmä śάçiyάllάŕ, ġulaγını deşiyάllάŕ, awådanlıyάllάŕ. 06/46; beylä büδeλük Daqıniyάllά, õnśoŋ yüδüğünü Daqiyάllάŕ şēylä, håwa. 01/45; håwa āyt. 06/1 Bazı kelimelerin birinci hecesinde bulunan yuvarlak ünlünün etkisiyle sonraki hecedeki a ünlüsü å ünlüsüne değişir. Bu şekilde oluşan -a- > -å- değişimine sıkça rastlanır. śoŕā oŕtaśından õŋ oġlånïŋ dişiŋä ġawəŕγa ġoyıyάllάŕ. 06/37; õnśoŋ gälini αkitip oġlånïŋ öyüŋä αkitiyάlάŕ. 04/46; ġuppåmıδï mi? 01/57; gälin níŕde ōlśa o ġuppålaŕ biδä haβaŕ βeŕiŕdi, laγīŕ laγīŕ laγīŕ laγīŕ edip. 01/63, yoxśa őδỉmiŋki βā, őyle oloqō΄n şeyläŕ, bä'ş dαnä ġuppåśï βāŕdї. 01/58; oγlållaŕıŋ hämmäśini çıkaŕcaq män, öldüŕcäk, díydi. 05/12; toylåŕda -toylåŕda āxıŕınna āyDıp nemayiş edíyä’lläŕ, şucúŕü film çekiyä'lläŕ, nemayiş edíyä’lläŕ. 10/30; góδδä kişicikqaq doγånlaŕımıδï götēŕdik. 04/27; ġadím ġoşma ġuppålåŕï βā. 01/56 I.1.3.5.2. -a- > -o- Kelimenin ilk hecesinde bulunan yuvarlak ünlünün tesiriyle sonraki hecede bulunan a ünlüsü yuvarlaklaşarak o olur. Bu değişim Türkmencenin diğer ağızlarında da görülür 22 . biδim oġlallaŕımıδï yaγınıŋ aşaγına ġoyυp biŕ śa‛at, ikki śa‛at ōnnon śōŕā öyä śalıp - ōnnon śōŕā çıxıp gittilä'. 05/27; ōnnon śoŕā biŕ yenä wax ı t geçännän māmaśï öyüŋä αkitiyάlάŕ. 06/31; şonnon öyümä gäldim. 05/38 Bunların dışında “tomā'şā” kelimesinin ilk hecesinde de bu değişim görülür. 22 ullaqan > ulq’on (Ersarı, Yomut, Salır, Sarık Ağızları). bk. Berdiyev, R., S. Kürenov, K. Şamıradov, S. Arazkuliyev, a.g.e., s.66. tovuk < tavuq, tovşan < tavşan, kovalamak < qavalamaq (Yomut Ağzı’nın Batı ve Ata alt ağızlarında); tomaşa < tamaşa (Eneve, Nohur Ağzıları’nda, Alili Ağzı’nın Mehin, Küren alt ağzılarında ve Stavrapol Türkmenlerinin alt ağzında). bkz. Berdiyev, R., S. Kürenov, K. Şamıradov, S. Arazkuliyev, a.g.e., s.109-110. 24 el çaŕpışıp tomā'şā edip toy edip öwünçάk āndaġïnï ġoyïyά, iδinden de bu yāγlıġï ġoy ï yά. 01/38; yenä tomāşādan ceng tuŕdυ. 05/39. I.1.3.5.3. -a- > -õ- w ünsüzünün yuvarlaklaştırıcı etkisi ile ortaya çıkan bir yuvarlakmadır. hämmä δāDï oŕtada åwadõlap 23 ġoyiyάllάŕ, śofŕadan (çüŕiyn?) edíyä’lläŕ. 06/14 I.1.3.5.4. a- > œ- w ünsüzünün yuvarlaklaştırıcı etkisi ile “œwlaDï” kelimesinin başında bulunan a sesi yarı yuvarlak œ sesine değişir. pėyġambäŕläŕ œwlaDï 10/22 (< Ar. awlad) I.1.3.5.5. -a- > -ö- Metinlerde a- > ö-değişiminin tek örneği bulunmaktadır. Bu örnekte, ilk hecede bulunan yuvarlak ö ünlüsünün etkisi ile sonraki hecede bulunan ünlü yuvarlaklaşmıştır. kőŕökœnimiŋ ādї abdulmahmυt. 01/2 (St Trkm kőrakän, Moğ. kürgen) I.1.3.5.6. -ä- > -ü- > -ỉ- män őδỉm śöylỉcäk. 10/47 23 < awadanlap < awadan+la-p 25 I.1.3.5.7. -ä > -ü “şucúŕü” kelimesindeki ä ünlüsü önceki hecelerede bulunan yuvarlak ünlülerle benzeşerek yuvarlaklaşmıştır: śeyŕiyeŕek, oynayaŕaq deŋDūşlaŕï tamām oġlanıŋ yüδünü śıyıŕmāna gäliyä'lläŕ, ġutlamana gäliyä'lläŕ şucúŕü 24 hämmä δāD. 06/30; toylåŕda -toylåŕda āxıŕınna āyDıp nemayiş edíyä’lläŕ, şucúŕü film çekiyä'lläŕ, nemayiş edíyä’lläŕ. 10/30; tüŕkmän yāγlıq, tüŕkmäniŋ ŕαśimi şucúŕü δāDlaŕï - bu da āndaġi iştä. 01/31; şucúŕü ġadím δamanna oloqō΄n dä'däläŕ bilän ecäläŕ βeŕiyä'ŕdi. 04/20 I.1.3.5.8. -e- > -o- w’nin yuvarlaklaştırıcı tesiriyle ortaya çıkan bir ses olayıdır. Farsça bir kelimenin telaffuzunda görülen bir örneği bulunmaktadır. tüŕkmäniŋ ŕαśimi nä'me inni śiδ ya‘ni oγlållaŕ śowaDıŋıδ kä'n bōlυp tüŕkmän ŕαśimläŕini öwe geçiŕśäŋiδ biδe eyė bōluŕ, memnūn śiδden. 01/8 (< Far sevad, St. Trkm. sovat) I.1.3.5.9. -e- > -œ- Kelimede bulunan yuvarlak ünlünün tesiri ile ortaya çıkan yarı benzeşmedir.. biŕ gún otï`tdıq õnśoŋ bu oγlallaŕıŋ śüydü, çőŕœγỉ yōqtï –çőŕöğỉ. 05/29; bunı yüŕœkden oqiyānlaŕ fäyδ bilän yıkıliyά. 10/51; kőŕökœnimiŋ ādї abdulmahmυt. 01/2; onï göŕmäśäm yüŕœğim iśliyä’ŕ” diyyä'ŕ. 01/95; yüŕœk şuŋa yandï mi02/14 24 < şu + cürä 26 I.1.3.5.10. -e- > -ö- Bir örneği bulunan bu benzeşme önceki hecelerde bulunan yuvarlak ünlülerin tesiri ile ortaya çıkar: õnśoŋ bunυŋ dőŕt töwöŕöğü döwüx ōliyά; oŕtaśınna ġıyδ bōliyά. 03/24 I.1.3.5.11. -ı-, -ı > u, υ aġduq yaşlï bōlmadï 02/12; üç dαnä ġıyδım oluptuŕ. 08/18; bu güŕŕüŋ beŕip otíqālā biŕ Dαnä oġlan täδaŕŕū ediyä' şuluġluġ ediyä'. 05/5; şuluġluġ edennä yaŋqï ceng tuŕdï - ceng tuŕdï; tamām da halqtan gälän ādamlά hamlättilän. 05/6; śüyt, çőŕäγ naśıl alıp giden, axşam bōlυptı. 05/29; göδünü āşġawaŕ ġoyıp källäśinä śellä ġoydυm; üśśüŋä dä içmäk ġoydυm. 05/21; fäyδi ki bunı doldυŕυptıŕ; şol biŕ foŕm bunυ boşaltmalï. 10/56; õnśoŋ biδim bυ gälinimiδ beylä otυŕanna ġāyin än äśi gäliyä', αlin δāDlï śowġatlï gäliniŋ yüzün açïyά. 01/39; yeŋimiδi çúçebuŕnu edäŕdik. 01/12 I.1.3.5.12. -i-, -i > ỉ Standart Türkmencede belirtme hal ekinin yuvarlak şekilleri yoktur ek ünsüzle biten kelimelere -ı, -i; ünlüyle biten kelimelere -nı, -ni şeklinde eklenir 25 . Günbed Ağzı’nda ek yuvarlak ünlülü kelimelere eklendiğinde bazen ilk hecede bulunan yuvarlak ünlünün etkisi ile yarı yuvarlaklaşarak ỉ sesine değişir. biŕ gún otï`tdıq õnśoŋ bu oγlallaŕıŋ śüydü, çőŕœγỉ yōqtï –çőŕöğỉ. 05/29; ŕamaδan āyda, āy oŕta olanna ōn dőŕdỉ gėcädä biŕ aydılıyān δāD. 08/21; āyıŋ on dőŕdỉŋä nä śalkımśeçeŕ. 08/23 25 bkz. Hanser, a.g.e.,, s. 55. 27 Standart Türkmencede -dIr ekinin yalnızca dar ünlülü şekilleri vardır. Günbed Ağzı’nda ek yuvarlak ünlülü eklere eklendiği zaman genellikle uyuma girer. Aşağıdaki örnekte bu durum yarı değişim şeklinde görülür: bunυ düşündỉŕ dā nä'me üçün āytaŕlaŕ. 08/16. I.1.3.5.13. -i-, -i > ü Standart Türkmencede akkuzatif ekinin ünlüsü dardır (-I). Yuvarlak ünlülü kelimelere eklendiğinde de ekin ünlüsü imlada dar ünlü ile gösterilir. Günbed Ağzı’nda ise akkuzatif ekinin ünlüsü yuvarlak ünlülü kelimelere eklendiğinde genelde yuvarlaklaşır. ohōm māmaśï öyünnä toy ediyä', śadaqa ediyä'. 06/33; biŕ gún otï`tdıq õnśoŋ bu oγlallaŕıŋ śüydü, çőŕœγỉ yōqtï –çőŕöğỉ. 05/29; beylä büδeλük Daqıniyάllά, õnśoŋ yüδüğünü Daqiyάllάŕ şēylä, håwa. 01/45 MK’nin sözlüğünde “bilezük”, St Trkm.’de “bilezik şeklinde olan kelimenin ünlülerinde de bu değişim görülür: õnśoŋ αliŋe Daqıliyά kümüş ġulp, kümüştän bu büδeλüğü bōliyά, ġoşma büδeλük díyä’lläŕ oŋa. 01/43 I.1.3.5.14. -u- > -ŏ- > -o- şu aγaşlıq díyä’lläŕ tüŕkmänläŕ, şu aġaśï, şonï biŕ oloqō΄n biŕ däŕäcä βeŕiyä'lläŕ. 06/12; böyük díymä dā oloqō΄n. 04/4; onnan śōŕa oloqō΄n üç ġuppalï halqa díyä’lläŕ. 01/49 28 I.1.3.6. Yuvarlak Ünlülerin Düzleşmesi I.1.3.6.1. -u- > -ı- > -i- bu güŕŕüŋ beŕip otíqālā biŕ Dαnä oġlan täδaŕŕū ediyä' şuluġluġ ediyä'. 05/5; ġıyδ bōlśa ġulacıγını deşiyάllάŕ, halqa taqıyάlάŕ -halqacıq taqıyάlάŕ awådanlıyάlάŕ şiciŕe 26 cān oγul. 06/45 I.1.3.6.2. -u-, -u > υ Kelime içinde u’nun yarı daralarak υ sesine değişmesine sıkça rastlanır. Bu durum kelimenin kökünde veya kelimeye eklenen ekte görülebilir. onï āytmāna mahmυt gäŕäk. 10/37; õnśoŋ mυnıŋ nä'neśi bilän. 04/2; allā beŕene oġul beŕśin, beŕmediġide ġıyδï olśυn. 08/17; täδä yıl kutlamaśï bā; emmā śυfŕa yayŕatmıyaq emmā, ŕamaδan ayDı βāŕ, fetŕ ayDı, ġuŕbanlıq ayDı bā. 09/2; şonŋa ‘āxunυmıδ ōtıŕıp güŕŕüŋ beŕcäk díydi. 05/4; heŕ kim onıŋ pulυna ġuβanıp śattılaŕ cānım, δāD ġoyıp. 01/65; inni hämānäDän nä'me, biŕ ġıyδ öydä mi, ikki Dαnä ġoca nänä gäliyä' mυnı ġudaçlıġa. 04/1 Standart Türkmence’deki “yuvaş” kelimesindeki “u” sesi Enev, Alili Ağızları’nda, Küren Ağzı’nın Mehin Gepleşiği’nde (St Trkm yuvaş > yovoş/yovaş) w’nin etkisi ile genişleyerek o’ya değişir 27 . Günbed Ağzı’nda ise bu ünlü daralıp düzleşerek “υ” ünlüsüne değişir. Bu değişim de muhtemelen y’nin daraltıcı özelliğinin etkisi vardır. inni bulaŕ da yāddan çıxıp βaŕiyά yυwaş yυwaş. 01/27 (Stn Türkm yuvaş yuvaş); tüŕkmän ŕαśimlä ŕ yυwaş yυwaş yitip baŕiyά. 01/29 u’nun υ’ya değişmesinin örnekleri kelime sonunda da görülür: 26 Bu kelime, bu örnek dışında metinlerde ‘şucúrä’ veya ‘şucúrü’ şeklindedir. 27 Berdiyev, R., S. Kürenov, K. Şamıradov, S. Arazkuliyev, a.g.e., s.101. 29 bunυ düşündỉŕ dā nä'me üçün āytaŕlaŕ. 08/16; bυ kitabï oqıyśalaŕ. 10/38; dāşï bōliyά; ġıδıl śoqυ dāşï bōliyά. 03/25 ( I.1.3.6.3. -ü- > -i- Bu değişim sadece aşağdıdaki örneklerde görülür: aγδi kümiş ey xaltanï 10/16 (< MK kümüş, St. Trkm. kümüş); elläŕi bāŕ kümişti΄ŕ 07/22; ġıyδ bōlśa ġulacıγını deşiyάllάŕ, halqa taqıyάlάŕ -halqacıq taqıyάlάŕ awådanlıyάlάŕ şiciŕe cān oγul. 06/45 I.1.3.6.4. -ü- > -υ Yalnızca bir örneği bulunmaktadır. gœwnυm şuŋa ġoştï mi 02/13 I.1.3.6.5. -ü-, -ü > -ỉ- Kelimenin ilk hecesinde bulunan yuvarlak ünlünün tesiri ile ortaya çıkan bir değişimdir. õnśoŋ bu íŕanıŋ da śäŕwāδlaŕï bā axıŕï bulaŕ da gäldi, öyä dökỉldilä'n. 05/7; baŕān cāyíŋ düδülśỉn 02/18; āyım gúnỉm śōnā ġıyδ 02/17; män őδỉm śöylỉcäk. 10/47; yoxśa őδỉmiŋki βā, őyle oloqō΄n şeyläŕ, bä'ş dαnä ġuppåśï βāŕdї. 01/58; õnśoŋ bu δāDï öŕtỉp ġaytiyά. 01/40 Kelime sonunda tek örneği vardır: o da ayŕıldï, vefāt etti gitti o, wäli –göδlỉ āta. 10/35 30 I.1.3.6.6 o- > œ- Farsçadan alınma “ovliya” kelimesinin ünlüsü yarı düzleşir. yā bähäwättin œwliya 10/23 (< Far ovliya); tamām œwliyalaŕï çāγıŕıyάllαŕ dā. 10/25; beylä oqıyıp bucúŕü oqıyıp œwliyalaŕï çāγıŕıp biŕ deśśä ādam olup hemmä΄śi ‘őy ‘āhhā ‘őy āhhā güyç beŕiyä'ŕ. 10/26; yā bähäwättin œwliya 10/9 I.1.3.6.7 -ö- > œ Kelime içi ö ünlüsünün bazen yarı düzleşerek œ sesine değiştiği görülür: āllï yoŕġan dœşädiŋ 04/18; gœwnυm şuŋa ġoştï mi02/13; gœwún biŕ xoştï. 01/83; õnśoŋ bu ġıyδï dœw alıp ġaçiyά, - dœw alıp ġaçiyά. 03/22 (< St. Trkm. döv); õnśoŋ bu oġlån gäliyä' atlayıp; bu tāy bōlmiyά; õnśoŋ bu dœw yatanmışDıq dā. 03/26, bu ġıyδıŋ śoqıγınna aliyά αliŋä, ġaçiyά, ġaçänna yaŋqı dœwlä. 03/28 I.1.4. ÜNLÜ DÜŞMESİ I.1.4.1. a düşmesi oġlanlï bōlup beylä geçiŕännän śoŕā, biŕ göweği käśilännän śoŋ, õnśoŋ ġıyδıŋ ġāyınlaŕï, ġāyıntalaŕï hemmäśi ǖşiş i yä'lläŕ. 06/27 ( < ġāyın + ata +laŕï) I.1.4.2. ı düşmesi Standart Türkmence ve Türkiye Türkçesinde de olduğu gibi birden fazla heceden oluşan bir kelimeye ünlüyle başlayan bir ek eklendiği zaman vurgusuz kalan orta hece vokali düşer. 28 28 Ergin, M.; Türk Dilbilgisi, İstanbul: Bayrak Basım /Yayın/ Tanıtım, s. 49. 31 aγδıŋa ballaŕ damśín 02/19 ( < aγıδ + ı + n + ga); o δāD aqlimiδ -yāddan çıqtï. 01/14 ( < aqıl + ımıδ); õnśoŋ oŋa ādamśï 01/90 ( < ādam + ı + śï); õnśoŋ yeddi yılda, altı yılda oγlånı göŕüp bilmeyä' dā; baγŕı dāş bōliyά. 01/89 ( < baγıŕ + ï); onï düşündüŕmä'nä, oŋa qaynımıδ gäŕäk. 10/36 ( < qayın +ımıδ); üş dαnä şēylä ġuppåśï yoqaŕdan bō´lmalï, bä'ş dαnä ġu´ppa eteγindä bō´lmalї. 01/55 ( ġutlamana gäliyä'lläŕ şucúŕü hämmä δāD. 06/30; onï bilmäśäŋ śäni şişiŕiyä'ŕ -ġaŕnıŋ şişiŕ i yä'. 10/49 ( < ġaŕın +ıŋ); inni hämānäDän nä'me, biŕ ġıyδ öydä mi, ikki Dαnä ġoca nänä gäliyä' mυnı ġudaçlıġa. 04/1 (ġudaçı + lıq + a); hā, śektä hā, tamāmśï beylä bōldï. 10/71 ( < tamām + ı + śï); bu ġıyδıŋ śoqıγınna aliyά αliŋä, ġaçiyά, ġaçänna yaŋqı dœwlä. 03/28 ( < śoqı + γ + ı + nı + da); bυ ŕuhiyecan bilän menicäcān hāletti. 06/3 ( < halı et + ti) Aşağıdaki kelimelerde de “ı” ünlüsünün düştüğü görülür. Yüklə 1,56 Mb. Dostları ilə paylaş:
|