Mühazirə -1 FİZİKİ-KİMYƏVİ analiZİn predmet və VƏZİFƏLƏRİ

Konqruent  əriyən  birləşmə  əmələ  gələn  üçlü 

sistemlər  

 

    Fərz  edək  ki,  A  –  B  –  C  üçlü  sistemində  A  ilə  B  komponenti 

birləşərək konqruent əriyən ikili birləşmə əmələ gətirir. Tutaq ki, bu 

halda A – B – C sistemində maye halda tam həllolma baş verir, bərk 

halda  isə  həllolma  baş  vermir,  birləşmə  ərimə  temperaturunda 

azacıq  dissosiasiya  edir.  Bu  halda  kondensləşmiş  sistemin 

diaqramında  maye  halda  gedən  dəyişikliklər  nəzərə  alınmır, 

təbəqələşmə olduqda isə bu diaqramda da əks etdirilməlidir.  

Verilən  şərtlərə  əsasən  qurulmuş  hal  diaqramı  1-ci  şəkildə  təsvir 

edilmişdir. Aydınlıq məqsədi ilə yan ikili sistemlərin hal diaqramları 

temperatur  oxu  bərpa  edilərəkçəkilmişdir  ki,  buna  da  hal 

diaqramının açılışı deyilir.  

A – B – C sistemində dörd birfazalı (A + B + C + S) sahə vardır ki, 

bunlar  beş  ikili  kristallaşma  əyriləri  ilə  sərhədlənirlər:  e

1

E

1

  sərhəd 

əyrisi üzrə : A+S; e

3

E üzrə C+B; e

4

E

1

 əyrisi üzrə A+C; E

2

E

2

 əyiris 

üzrə  A+S;  e

2

E

2

  əyrisi  üzrə  B+S  birgə  kristallaşırlar.  Şəkildən 

göründüyü  kimi  A  – B –  C  sistemində  büş ikili  sistemlər  beş  ikili 

evtektikaya uyğun gəlir A-S (e

1

),  S-B  (e

2

),  C-A  (e

4

),  C-B  (e

3

),  C-S 

(e

5

).  Üçlü  sistemdə  iki  üçlü  evtektik  nöqtədə  üçüncü  kristallaşma 

gedir;  E

1

  nöqtəsində  A+S+C,  E

2

-də  S+C+B  kristallaşmaları  baş 

verir.  

Qəbul etdiyimiz şərtlər daxilində tərtib edilmiş üçlü sistem (şəkil 1) 

GS kəsiyi ilə iki tabeli üçlü sistemlərər bölünmüşdür. A – C – S və 

S – C – B. 

 

1) C-

komponentinin 

ilkin 

kristallaşma 

sahəsidir 

2) A-nın 

ilkin 

kristallaşma 

sahəsidir 

3) S-birləşməsinin 

ilkin 

---

17 

 

kristallaşma 

sahəsidir 

4) B-

komponentinin 

ilkin 

kristallaşma 

sahəsidir 

 

 

Şəkil  1.    İkili  konqruent  birləşmə  əmələ  gələn  üçlü  sistemin  səthi 

diaqramının açılışı 

 

Şəkil 1-dən  göründüyü  kimi  SC  kəsiyinə  göstərdiyimiz  tabeli  üçlü 

sistemlərin  ortaq  bir  yan  tərəfi  olmaqla  ona  ayrılıqda  S  –  C  ikili 

ssietmi kimi baxmaq olar. Ona görə də iki üçlü  sistemlər, beş ikili 

sistemlərindən təşkil olunmuşdur. Burada beş ikili evtektika (e

1

, e

2

, 

e

3

,  e

4

  və  e

5

)  iki  üçlü  ektektika  E

1

  və  E

2

  nöqtələrində  ikili 

kristallaşma  sərhəd  əyriləri  ilə  birləşirlər.  Üçlü  sistemlərin  belə 

tərkib  tabeli  üçbucaqlara  bölünməsini  və  ya  birinci,  əsas,  sistemin 

iki  dərəcəli 

(tabeli) 

sistelərə 

ayrılmasını 

N.S.Kurnakov 

trianqulyasiya  adlandırmışdır.  Beləliklə,  C  –  S  sistemi  özünü  ikili 

sistem  kimi  aparır,  e

5

  isə  bu  sistemin  evtektika  nöqtəsidir.  C  –  S 

sistemi kvazibinar ikili sistem adlanır. 

2-ci  şəkildə  e

5

  nöqtəsinin  vəziyyəti  likvidus  səthi  diaqramda 

verilmişdir.  Göründüyü  kimi  bu  nöqtədə  dörd  əyi  birləşir.  Bu 

əyrilərin likvidus səthində vəziyyətini təsvir etdikdə məlum olur ki, 

Ce

5

S-də  e

5

  nöqtəsindən  başlayaraq  iki  sahə  yuxarıya  doğru  əks 

istiqamətdə qalxır. E

1

e

5

E

2

  birgə  kristallaşma  əyriləri  isə  e

5

-dən  əks 

istiqamətə  doğru  azalır.  e

5 

nöqtəsi    Ce

5

S  əyrisi  boyunca  ən  aşağı, 

E

1

e

5

E

2

  əyrisi  boyunca  isə  ən  yuxarı  nöqtədir.  Belə  nöqtələr  keçid 

(aşırımlı) yəhərvari nöqtə və ya Van Reyn nöqtəsi adlanır. SC düz 

xətti birləşdirici düz xətt və ya sadəcə olaraq birləşdirici xətt adlanır, 

ona sinqulyar kəsən də deyilir. 

 

 

 

 

 

 

---

18 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Şəkil 2. Van Reynin yəhərvari nöqtəsinin üçlü sistemin kvazibinar 

kəsiyi üzrəində görünüşü 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

           İnkonqruent  birləşmə  əmələ  gətirən  üçlü  kondensləşmiş