Mühazirə 30 saat, laboratoriya məşğələsi 45 saat В. М. Чупахин «Основы ландшафтоведения». Москва, 1987

§ 6. HIDROSFERA.  BITKI VƏ HEYVANAT ALƏMI 

P L A N 

 

1. 

Hidrosfera  

2. 

Suyun  landşaftda  dövranı  

3. 

Yeraltı sular və onların landşaftyaratma əhəmiyyəti 

4. 

Çay və göllər 

5. 

Batarlıqlar 

6. 

Buzlaqlar 

7. 

Torpaqların yaranması landşaftyaratma faktoru kimi  

8. 

Bitki və heyvanat aləmi. 

 

 

Yer  planetinin  səthinin  71%-i  su  ilə  örtülüdür.  Su  həmçinin  yer  qabığının 

dərinliyində, quru səthində (çay, göl, buzlaq, bataqlıq) mövcudur. Atmosferdə  su 

dövranında  fəal  iştirak  edən  az  su  miqdarı  vardır.  Yerin  su  qabığı  -hidrosfera 

kimyəvi  cəhətdən  əlaqəsi  olmayan  maye,  bərk  və  qazaoxşar  vəziyyətdə  olan  su 

kütləsindən  təşkil  edilmişdir.  Sübut  olunubdur  ki,  hidrosfera  heç  bir  yerdə 

qırılmayır  və  litosferdə,  atmosferdə  və  biosferdə  qarşılıqlı  əlaqəli  keçid 

vəziyyətində yerləşir. 

 

Hidrosferanın  ümumi  həcmi  Yerin  kütləsinin  1/4180  hissəsi  qədər,  yəni 

1454,3  mln  km

3

  təşkil  edir.    Bundan:  Dünya  okeanının  suyu  -  1370  mln  km

3

, 

yeraltı sular- 60 mln km

3

, torpaq nəmişliyi - 82 mln km

3

, buzlaqlar - 24 mln km

3

, 

göllər - 230 min km

3

, çaylar- 1200 min km

3

 və atmosferdə olan su kütləsi - 14 min 

km3. Bunlardan başqa yer qabığında böyük miqdarda asılı vəziyyətdə su   kütləsi 

yerləşir. 

 

Hidrosferanın yaranması barəsində müxtəlif hipotezlər vardır. Geniş yayılan 

hipotezin  biri  hidrosferanı  Yer  planetinin  özünün  yaranması  və  inkişafı  ilə 

əlaqələndirir. Bu hipotezin tərəfdarları hesab edirlər ki, Yer planeti soyuq qaz toz 

protoplanet buludundan yaranışı vaxtı planetlərarası fəzadan oksigen və heliumdan 

mürəkkəb  olan  elementləri,  həmçinin  meteorit  və  asteroidlərdə  olan  suyu  cəlb 

etmişdlr.  Daş  meteoritlərdəki  suyun  miqdarı  0,5-1%  təşkil  edir.  Yer  dərinliyinin 

istisinin  təsirindən  su  ayrılaraq  səthə  tərəf  hərəkət  etmişdir.  Okean  əvvəlcə  çox 

dərin  olmayıbdır,  lakin  bütün  yer  səthini  örtürmüş.  Planetin  inkişafı  ilə  əlaqədar 

downloaded from KitabYurdu.org

---

okeanlar  dərinləşmiş  və  sahələri  azalmışdır.  Şirin  suyun  yaranması  suyun 

dövranının - atmosferdən «keçməsinin» nəticəsidir. Yer qabığının dərinliyindən və 

maqmadan su ayrılması indi də vulkanların püskürməsindən baş verir; tərkibində 

kimyəvi birləşmələr olan sular mineral mənbələrdən ayrılır. 

 

Təbiətdə  kimyəvi  təmiz  su  olmayır,  çünki  su  özü  yaxşı  həlledicidir.  Suda 

həmişə  müəyyən  qədər  duzluluq  olur,  yəni  müəyyən  konsentrasiyalı  qaz-duz 

məhlulundan ibarətdir. Duzluluq qr/litr, faizlə və promille (%) ilə ölçülür. Şirin su -

tərkibində 1 litrdə 1 qr duz (yəni 1 %) olan sudur. Şor suda  - 20 %, duzlu suda - 

20%-dən  çox  duz  olur.  Okeanların  suyunun  orta  duzluluğu  34-35%-ə  çatır,  alçaq 

donma  temperaturuna  və  ən  böyük  sıxlığa  malikdir.  Kimyəvi  təmiz  su  (H2O) 

normal təzyiqdə 1000

C

  temperaturda  qaynayır  və  00C-də  donur,  ən  böyük  sıxlığı 

+40C-də alınır. Suyun istiliktutumu çox böyükdür  - qumda olduğundan 5 dəfə və 

dəmirdəkindən  10  dəfə  çoxdur.  Buradan  okean,  dəniz  və  göllərin  böyük  istilik 

akkumulyasiya rolu və sahillərin iqliminə təsiri aydın olur. Suyun istilik keçirmə 

qabiliyyəti  aşağıdır,  buna  görə  buzlar  suyu  donmaqdan  yaxşı  qoruyur,  çay  və 

nohurlar  dibinə  qədər  donmayır.  Suyun  ən  böyük  səthi  dartılma  xassəsi  olduğu 

üçün dağ süxurlarının kapillyarları ilə bitkilərə tərəf qalxa bilir. Bəzi alimlər suyun 

kapillyar  vəziyyətini  onun  dördüncü  vəziyyəti  hesab  edirlər.  Suyun  bir  çox 

xassələri  Yer  üzərində  həyatın  yaranmasında  və  inkişafında,  həmçinin  landşaft 

sferasında baş verən proseslərdə dəyişilməz rol oynayır.