Mühazirə 30 saat, laboratoriya məşğələsi 45 saat В. М. Чупахин «Основы ландшафтоведения». Москва, 1987

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

downloaded from KitabYurdu.org

---

§ 5. ATMOSFER, HAVA, İQLİM 

P L A N  

1. 

Atmosfer, onun elementləri 

2. 

Hava şəraiti 

3. 

İqlim 

4. 

Hava şəraitinin və iqlimin əsas xarakteristikası 

5. 

İqlim və landşaftlıq 

 

 

Atmosfer-  yer  planetinin    xarici  hava  qabığıdır  ki,    onunla  ağırlıq  qüvvəsi 

vasitəsi  ilə  əlaqələnir.  («atmos»-buxar,  «sphaira»-kürə).  Atmosferin  tərkibi, 

quruluşu, baş verən fiziki proseslər metorologiya elminin  öyrəndiyi obyektlərdir. 

Şərti olaraq atmosferin  yuxarı həddi 3000 km  yüksəklikdə qəbul olunur.  Butun 

hava kütləsinin    50%-i  yer  səthindən 5  km-ə  qədər  qatda  yerləşir.    3000 km-dən 

yuxarıda    atmosferin  sıxlığı  planetlərarası  məkanda  olduğu  qədərdir.  Dəniz 

səviyyəsində  təmiz və quru  havanın tərkibi 78,09%- azot, 20,95%-oksigen, arqon-

0,93%, karbon qazı-0,03% ibarətdir. Digər qazların (helium, metan, hidrogen, ozon 

və  s.)  atmosferdə  miqdarı  0,1%-dən  azdır.    Atmosferdə  həmçinin  su  buxarı  da 

vardır,  onun  miqdarı  qütb  rayonlarında  yerüstü  havanın  tərkibində  0,2%  və 

ekvatorial rayonlarda isə 3% təşkil edir. Əsas nəmdaşıyıcı hava kütlələri 200-500m 

yüksəklikdə  sirkulyasiya  edir.  Havanın  tərkibində  su  buxarı  çoxaldıqça,  qazların 

miqdarı azalır.  

 

Yer landşaftının inkişafında «ozon ekranının» əhəmiyyəti çox böyükdür. O 

günəşin    ültra-bənövşəyi  şualarının  çox  miqdarını    udaraq  yer  üzərindəki    canlı 

orqanizimlərin  məhv  olmasının    qarşısını  alır.    Son  200  ildə  atmosferdə  karbon 

qazının  miqdarı  0,29%-dən  0,33%-ə  qədər    artmışdır.  Dünya    okeanı  atmosferin 

tərkibində  karbon qazının  (Co2) miqdarının  tənzimlənməsində vacib rol oynayır. 

 

 Atmosferdəki  aerozol    qarışıqları  (toz,  tüstü,  mikroorqanizimlər)  bulud  və 

dumanların yaranmasını səbəbkarı olan kondensasiyanın nüvəsi kimi xidmət edir. 

Temperaturun  dəyişməsinə  görə  atmosferi  troposferə,  stratosferə,  mezosferə,  

termosferə və ekzosferə bölürlər. Sferalar  keçid qatlarla- pauzalarla  ayrılırlar. Ən 

downloaded from KitabYurdu.org

---

aktiv  atmosfer  qatı  -  troposfera    tropiklərdə  17  km  və  qütblərdə  8-10  km 

hündürlüklü  olur.  Troposferdə  havanın  qarışması,  buludların  yaranması, 

yağıntıların  düşməsi  və  digər  fiziki  hadisələr  vaş  verir.  Troposfer  digər  qatlarla 

daimi  qarşılıqlı əlaqədə olur və Günəşin təsirinə məruz qalır.  Atmosferin  landşaft  

formalaşmasında  rolu böyükdür, yalnız  ultrabənövşəyi  şuaları udmayır, həm də 

həyat üçün əlverişli  istilik şəraitini - yerin iqlimini yaradır.  

 

Atmosferin    konkret bir  rayonunda    vəziyyəti  hava  şəraiti    və  iqlimlə  ifadə  

olunur.  Bu anlayışlar bir yerdə  baxılmalıdır,   çünki iqlim özü müəyyən  iqlimin 

fonunda  formalaşan hava şəraitindən  təşkil olunur.  

 

Hava şəraiti  müəyyən bir yerdə qısa zaman  kəsiyində atmosferin  aramsız 

dəyişən  vəziyyətinə deyilir. Sutkanın hava şəraiti - landşaftın da  inkişafında  öz 

təsirini göstərən  atmosferin  vəziyyətindəki qanuna  uyğunluqların  ən qısa  təbii 

gedişidir.  Bu  dəyişiklər  havanın  meteoroloci  elementləri  vasitəsi  ilə  müşayiət 

olunur.  Hava şəraitinin  müntəzəm    müşahidəsi  hava şəraitinin   tip  və  siniflərinin 

təyin  olunmasına    təminat    yaradır.  Məsələn,    şaxtasız  hava  şəraitində  8  tipi 

fərqləndirlər:  quru,  200-dən  yuxarı  və  40%-dən  az  nisbi    nəmlilikli  tip,  yumşaq 

quru tip və s.  

 

İqlim  -  ərazinin    coğrafi  vəziyyəti  və  iqlim  yaratma      faktorları    ilə  təyin 

olunan  konkret  yer  sahəsində  (rayon,  vilayət,  ölkə)    atmosferin  (hava  şəraitinin)  

çoxillik    recimidir.  İqlim  sözü  latınca  «klimat»  sözünün    təcüməsidir  ki,    sözün 

kökü  olan  “klimal”-“meyl”  deməkdir.  Bu  sözlə  yunanlar    günəş  şuasının    yer 

səthinə      düşmə  bücağını  ifadə  edirdilər.      Sonralar    bu  sözü  atmosferin    orta 

vəziyyəti  (meteoroloci  elementlərin  orta  qiymətləri)  mənasında  işlətməyə 

başladılar.  

 

Həqiqətən  də  iqlimin  formalaşmasında  bütün  atmosfer  proseslərinin  

yaranmasının  mənbəyi  olan    günəş  radiasiyası    əsas  rol  oynayır.  Günəş  şüsının  

kürəyə  bənzər  yer  səthinə  müxtəlif    miqdarda  düşməsi  iqlimin    müxtəlifliyinə, 

istilik  qurşaqlarının    mövcudluğuna  (en  dairəsindən  asılı  olaraq)  səbəb  olur. 

Eynicinsli  olmayan  yer  səthi    bir  istilik  qurşağında    müxtəlif  iqlimlərin 

formalaşmasını təyin edir. Belə ki, quru sahələrdə su səthinin təsirindən  dəniz və 

downloaded from KitabYurdu.org

---

kontinental    iqlimlər  formalaşır.  Kontinental  iqlimdə    havanın  nəmliyi    dəniz 

iqlimində olduğundan azdır.  

 

İqlimin formalaşmasına həmçinin  yerin hündürlüyü,  relyefin  xarakteri və 

bitki örtüyü, müasir  buzlaşma, okean axınları təsir edir. Məsələn, dağlarda iqlim 

fərqləri  mütləq yüksəkliklərlə  və dağ silsiləsinin  istiqaməti ilə, günəş  şualarına 

nisbətən  yamacların  eks  pozisiyası  və  hökmran  (əsas)  küləklərin  istiqaməti  ilə, 

ərazinin qapalı olması  və təbii ki, dağ  sisteminin  coğrafi vəziyyəti ilə sərtlənir. 

Bircnsli  olmayan  landşaft  səhtlərinin 

təsiri  atmosferin  sirkulyasiyasını  

mürəkkəbləşdirir, iqlimin müxtəlifliyini artırır.  

 

Ümumi  şəkildə  yer üzərində 7 iqlim qurşağı qəbul  olunubdur: ekvatorial,  

subekvatorial,    tropik,  subtropik,    yumşaq,  subpolyar,  qütb  (polyar).    Bunların 

daxilində  uyğun iqlim tipləri mövcuddur. Məsələn, mülayim qurşaqda kontinental  

mülayim okean tipi və s.  fərqləndirirlər.