Mühazirə 30 saat, laboratoriya məşğələsi 45 saat В. М. Чупахин «Основы ландшафтоведения». Москва, 1987
Hava şəraitinin və iqlimin əsas xarakteristikası
Yüklə 0,8 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Hava şəraitinin və iqlimin əsas xarakteristikası. Hava şəraitinin və iqlimi
müşahidə edən meteoroloci stansiyalarda günəş radiasiyasını, təyziqi, temperaturu, yağıntıları, havanın nəmliyini və digər meteoroloci hadisələri (duman, şimşək və s.) təyin edirlər. İqlimyaratma proseslərinin, həmçinin iqlimin və hava şəraitinin formalaşmasının əsas mənbəyi günəş radiasiyasıdır, yəni 300000 km/saat sürətlə elektromaqnit dalğaları şəklində fəzada yayılan Günəş şualanmasıdır. İl ərzində və sutkada Günəşin yüksəkliyi müxtəlif olduğu üçün yer səthinin qəbul etdiyi istilik də müxtəlif miqdarda olur. Bu dəyişmələr yüksək en dairələrində çox və alçaq Enlik dairələrində az müşahidə olunur. Dağlarda yuxarı qalxdıqça, radiasiyann səviyyəti artır.
Birbaşa və paylanan (yayılan) günəş radiasiyasını fərqləndirirlər. Hər iki radiasiyanın nisbəti havanın buludluğundan, Günəşin yüksəkliyindən, atmosferin tozluluğundan asılı olaraq çox dəyişir. Günəş radiasiyasının bir hissəsi yer səthindən əks edib atmosferə qayıdır. Buna albedo deyilir. Ən çox əks etmə qabiliyyətinə qar səthi malikdir.
Yer səthinin və havanın istilik recimi müxtəlifdir. Maksimal temperatur saat 1300 -dan sonra və minimal temperatur isə təxminən Günəşin doğması downloaded from KitabYurdu.org vaxtına təsadüf edir . Havanın buludluğu isə bu gedişi dəyişdirir. Yer səthinin temperaturu en dairəsindən, landşaftın xarakterindən asılıdır. Əgər torpağın səthində maksimal temperaturu saat 13 00 -da olursa, 10 sm dərinlikdə saat 16 00 -də
və 20 sm dərinlikdə isə saat 19 00 müşahidə edilir. Sutka ərzində maksimum və minimum temperaturlar torpağın dərinliyinin hər 10 sm üçün 3 saat gecikir. Sutkalıq və illik hava temperaturunun dəyişmələri yerin enlik dairəsindən, yer şəraitinin xarakterindən və onun fiziki xassəsindən asılıolur. Temperaturun illik dəyişikliyi əsasən en dairəsindən asılıolur. Ekvatordan qütblərə tərəf temperatur amplitudası artır. Məsələn, ekvator üzərində qurunun temperaturu 10 0 C olursa (okean üzərində 1 0 C) yumşaq qurşaqda okean üzərində -10 0 C ; materikin mərkəzində - (Yakutiyada) -60 0 C-yə çatır. Hər 1 m 2 yer səthinə atmosferin təyziqi 10333 kq təşkil edir. Bu təyziqə (760 mm civə situnu) normal təyziq deyilir. Si sistemində təzyiq vahidi 1 Pa (Paskal) qəbul edilibdir. 1 mm civə sütunu 133, 22 Pa bərabərdir. Onda normal təzyiq 101325 Pa olar. Hündürlüyə qalxdıqca, təzyiq qanuna uygun olaraq dəyişir. 5 km hündülükdə təyziq dəniz səviyyəsindən 2 dəfə, 10 km-də 4 dəfə və 15 km- də 8 dəfə az olur. Yer səthində təyziqin yayılması izobarlarla təyin edilir. İzobar -eyni qiymətli təyziqli nöqtələri birləşdirən qapalı əyri xəttdir. Mərkəzdən aşagı təzyiq olan izobar sisteminə siklon, yüksək təyziq olana isə antisiklon deyilir. Təyziqin dəyişilməsinə səbəb hava kütləsinin yerdəyişməsidir. Bu yerdəyişmə yer səthinin xarakterindən və onun müxtəlif miqdarda isinməsindən asılıdır. Qeyri-bərabər isinmə havanın hərəkətinə - sirkulyasiyasına səbəb olur. Nəticədə isti və soyuq hava cərəyanları yaranır ki, onların temperatur və nəmliyi eyni olaraq bir neçə min km-lərlə üfqi və bir neçə km saquli istiqamətdə yer dəyişə bilir. Bu hava kütlələri siklon və antisiklonla ifadə olunaкaq sirkulyasiya edir və nəticədə yer səthində hava şəraitinin və iqlimin xarakterini təyin edir. Siklonun sürəti 30 km/saat və diametri 3000 km qədər olur. Antisiklonda havanın aşağıya düşmə hərəkəti üstünlük təşkil etdiyindən bu zaman az buludlu və quru hava şəraiti müşahidə olunur. downloaded from KitabYurdu.org Hava şəraitinin və iqlimin vacib faktorunın birisi də atmosfer yağıntılarıdır. Onların miqdarı suyun qalınlığının mm-lə ölçüsü kimi təyin olunur. Sutka ərzində yağıntıların 2 növü olur: kontinental və dəniz. Illik yağıntı dəyişikliyi enlik dairəsindən, havanın nisbi nəmliyindən, hava kütləsinin xarakterindən, relyefdən və s. asılıdır. Ən çox yağıntı ekvatorial enliklərdə (Himalayda, Çerapundci) - 12000 mm/ il olur. Səhralarda ildə 100 mm və daha az yağıntı düşür. Okeanlarda buxarlanma yağıntılardan çox olur (mənfi balans), quruda isə əksinə. Balansın tarazlanması okeanlara axan suların hesabına düzəlir.
Atmosferin nəmliyini qiymətləndirmək üçün nəmlilik əmsalı qəbul edilir: K = (P/E) x 100 %. P-yağıntalırın cəmi, E-buxarlanma Yarısəhra zonalarında K<30%, çöllərdə K > 30 %, ekvatorial vilayətlərdə K>100% olur.
İqlim və landşaft. Landşaftın formalaşmasına yerlşdiyi zonanın iqlimi təsir edir. Bundan əlavə iqlim landşaft resurslarına, landşaftın daxilində gedən bir çox geomorfoloci, geokimyəvi, biofiziki və digər proseslərə də birbaşa və ya dolayı yolla öz təsirini göstərir. İqlimin landşafta təsiri 3 istiqamətdə olur - qlobal, zonal və əyalət.
Landşaft sferasının yaranması və inkişafı kontinentlərin və ümumən planetin mikroiqlimini təyin edən və okeanla quru hissələrin arasında baş verən nəmlik və istilik mübadiləsi prosesləri ilə birbişa asılıdır. İqlim faktorları yer səthindəki təbii zonalar (landşaftlar) sistemini də sərtləndirir. Təbii zonalarda atmosferlə yer səthi və onun landşaftı arasındakı qarşılıqlı əlaqə daha aydın görünür. Bu və ya digər landşaft komponentinin zonal iqlimin (mezoiqlim) formalaşmasındakı iştirakı landşaftın tipindən asılıdır. Landşaftın zonal xüsusiyyətlərini sərtləndirən çöl iqlimi, tayqa iqlimi, səhra iqlimi və s. kimi terminlərə tez-tez rast gəlinir. Məsələn, çöl iqlimi -quru, isti və çox isti yay mövsümü və az atmosfer yağıntısı ilə (450 mm il ərzində) xarakterizə olunur.
Konkret landşaft sahəsinin daxilində mikroiqlim formalaşır. Bunu eynicinsli yer səthi kimi xarakterizə olunan kiçik landşaft ərazilərinin (fasiya) hava şəraitinin recimi hesab edirlər. Fasiyanın ölçüsündən asılı olaraq downloaded from KitabYurdu.org
mikroiqlim on kvadrat metrdən bir neçə kvadrat kilometrə qədər arealı əhatə edir, hündürlüyü isə 2 m-dən çox yayılmayır. Mikroiqlimin yerli xüsusiyyətləri relyefin və bitki örtüyünün xarakterindən asılı olaraq yaranır. Məlumdur ki, bütöv bitki örtüyü günəş radiasiyasını saxlayır, bununla yanaşı səthin istilik şualanmasına da mane olur. Bu səbəbdən bitki örtüyünün altında aşağı temperatur yaranır və amplitudası da yumşalır. Meşədə havanın nəmliyi açıq çöllərdən çox olur, çünki meşə az buxarlanma verir. Meşədəki nəmliyin çoxluğu dəyişmənin zəifliyindən baş verər.
İnsan makro, -mezo - və mikroiqlimə çox böyük təsir edir. Əgər ilk dövrlərdə bu təsir troposfer layında özünü biruzə verirdisə, hazırki dövrdə meşələrin qırılması, iri müəsissələrin tikintisi, faydalı yanacaqların yandırılması, böyük ərazilərin əkilməsi günəş radasiyasının balansının və atmosferin kimyəvi tərkibinin dəyişiklməsi ilə nəticələnir. İqlimə ən böyük təsir aşağıdakı landşaft dəyişikləklərindən baş verir: şəhər və urbanlaşdırılmış ərazlərin inkişafı, süni hovuzların qurulması, antropogen kənd təsərrüfatı landqaftlarının yaradılması, okean və dənizlərin çirklənməsi. Okeanlarn çirklənməsi atmosferlə okean və materiklər arasındakı istilik, nəmlik və qaz mübadiləsini pozur. Okean yer üzərində yaranan oksigenin yarısını istahsal edir. Bütün bu dəşişikliklər elə nəticələrə gətirib çıxarır ki, onları qabaqçadan görmək mümkün deyildir, çünki atmosferdəki düzünə və əks istiqamətli əlaqələr sistemi çox mürəkkəbdir.
downloaded from KitabYurdu.org |