Metafizik baxış inkişafa kəmiyyət dəyişməsi kimi baxır, onun mənbəyini (səbəbini)
isə genetik proqramda axtarır. Dialektik baxış isə şəxsiyyətin inkişafına keyfiyyət
dəyişməsi kimi yanaşır, inkişafın mənbəyini ziddiyyətlərin həlli prosesi ilə bağlayır.
Dialektik baxışa görə, şəxsiyyətin inkişafının hərəkətverici qüvvəsini ziddiyyətlərin
yaranması və həlli təşkil edir. Əksliklərin mübarizəsi, insanın psixikasında köhnə ilə
yeninin arasındakı ziddiyyətlər həyati prosesdə – təlim və tərbiyənin gedişində yaranır
və aradan qaldırılır. Şəxsiyyətin inkişafında həm xarici, həm də daxili ziddiyyətlər
özünü göstərir. Əsas xarici ziddiyyət – cəmiyyətin və yaşlıların tələbləri ilə insanın
mövcud inkişaf səviyyəsi, davranış forma və vasitələri arasındakı ziddiyyətlə bağlıdır.
İnsan qarşıda duran tələbləri ödəmək üçün öz üzərində işləməli, yeni davranış
formalarına yiyələnməlidir. Əsas daxili ziddiyyət – insanın tələbatları ilə imkanları
arasındakı ziddiyyətdir. İnsan öz tələbatını (ehtiyacını) ödəmək üçün bütün
imkanlarını (biliyini, bacarığını, iradi qüvvəsini və s.) səfərbərliyə alır və nəticədə
tələbatını ödəyir. Bu prosesdə o, öz inkişafında irəliyə doğru müəyyən addım atır – bu
və ya digər keyfiyyətə yiyələnir. Beləliklə, ziddiyyət həll olunur. Şəxsiyyət müxtəlif
amillərin təsiri ilə formalaşır: irsiyyət, təlim, tərbiyə, təbii və sosial mühit, insanın
özünün şəxsi fəallığı. Bəs, bu amillərdən hansı əsasdır, həlledicidir? Bu sualla
əlaqədar şəxsiyyətin inkişafına dair müxtəlif nəzəriyyələr meydana gəlmişdir. Onları
dörd qrupa ayırmaq olar: bioloji amillərin rolunu şişirdən, sosial amillərin rolunu
şişirdən, hər iki amili birgə qəbul edən və bütün amilləri vəhdətdə götürən dialektik
nəzəriyyələr.
Bioloji amillərin rolunu şişirdən nəzəriyyələr (“İrsiyyət”, “biogenetik”,
“Praqmatizm”, “Freydizm”, “İrqçilik”, “Elita” və b.) şəxsiyyətin inkişafını ancaq
bioloji amillərlə izah edir: guya şəxsiyyətin bütün xüsusiyyətləri – şüuru, xarakteri,
qabiliyyətləri, göz və qulaq kimi, irsən hazır verilir.
