Mühazirə Elmi tədqiqatın əsas məqsədləri. Fənnin vəzifələri, tarixi və

Şəkil 1.1. İnduktiv və deduktiv 
metodların sxematik təsviri [62]. 
 

---

 
 
tədqiqində də dəyərli olur. Bu onunla bağlıdır ki, bu elmlərin tədqiqat obyekti 
eyni zamanda digər elmlərin qanunlarına tabe olur. Məsələn, fiziki və kimyəvi 
tədqiqat  metodları  biologiyada  da  o  əsasla  tətbiq  olunur  ki,  bioloji  tədqiqat 
obyektləri də özlüyündə materiyanın fiziki və kimyəvi hərəkət formalarını təsvir 
edən qanunlara tabe olsun. 
1.2. 
Tədqiqatın metodologiyası 
Elmi-tədqiqat  işlərinə  başlamazdan  öncə  tələbələr  və  gənc  tədqiqatçılar 
elmi  işin  metodları  və  metodologiyası  ilə  tanış  olmalıdırlar.  Burada  vacib 
aspektlər  çoxdur:  problemin  və  tədqiqat  mövzusunun  seçilmə  metodikası, 
faktların  toplanması  və  sistemləşdirilməsi,  köklü  tədqiqatın  ideyası  olan 
problemin inkişaf tarixi. Fəlsəfi baxımdan ideya insan idrakının məhsulu olub 
həqiqəti  əks  etdirir.  Onun  tərkibinə  idrakın  məqsədinin  başa  düşülməsi, 
tədqiqat perspektivi və onun praktiki əhəmiyyəti daxildir [8]. 
İstənilən  elmi-tədqiqat  işi  müəyyən  üsulların  və  fəndlərin  verilmiş  qaydada 
tətbiqi sayəsində həyata keçirilir. Bu prinsiplər, təşkiletmə üsulları, o cümlədən 
nəzəri,  həmçinin  praktiki  fəaliyyətin  quruluşundan  ibarət  sistem  haqqındakı 
elm  metodologiya  (yun.  p80o8okoy^a  -  metodlar  haqqında  elm)  adlanır. 
Metodologiyanın  digər  bir  təyinat  sahəsi  elmi  idrak  haqqındadır.  Elm 
metodologiyası  bir  tərəfdən  elmi-tədqiqatın  tərkib  hissələri  olan  obyekti, 
predmeti,  məsələnin  həlli  üçün  vacib  sayılan  tədqiqatın  məqsədini,  vasitələr 
toplumunu  səciyyələndirir;  digər  tərəfdən  araşdırma  prosesində  hərəkətlər 
ardıcıllığı haqqında təsəvvür formalaşdırır. Metodoloji bilik istər yazılı formada, 
istərsə də normativ şəkildə, yəni fəaliyyətin aparılmasına bir başa təlimatlar və 
göstərişlər  verməklə  çıxış  edə  bilər.  Bu  şəkildə  metodologiya  birbaşa 
fəaliyyətin icrasına yönəlir. 
Elmin  metodologiyası,  xüsusi  elmlərin  tədqiqi zamanı  aşkar  olunan  metod 
və  tədqiqat  vasitələrinin  ümumiləşdirilməsi  və  inkişafından  doğmuşdur. 
Məsələn,  eksperimentlər  ilkin  olaraq  mexanika  elmində  tətbiq  olunmuşdur. 
Ancaq sonralar ondan digər elm sahələrində də geniş istifadə olunur və onun 

---

 
 
sərbəst empirik tədqiqat metodu kimi qəbul edilməsinə qərar verilir. Bunu bir 
neçə  nəzəri  metodlara  da  aid  etmək  olar.  Məsələn,  elmi  biliyin  aksiomatik 
quruluş metodu uzun illər sırf riyaziyyata aid edilmişdir. Son vaxtlar isə o digər 
elmlərdə  (fizika,  nəzəri  biologiya  və  linqvistika)  geniş  tətbiq  olunaraq 
formallaşdırılmış dillərin qurulma metodlarının əsasını təşkil edir. 
Bundan 
əlavə 
elmi-tədqiqatın  metodologiyası ümumi idrak 
metodologiyasının həm nəzəri, həm də praktiki nöqteyi nəzərdən daha aktual 
tərkib hissəsi sayılır. Metodologiya tədqiqat metodlarını daha dərindən analiz 
etməyə  imkan  verir.  Belə  analiz  bir  çox  yeni  elmi  fənlərin  xüsusiyyətlərini 
öyrənərək  aktual  xüsusi  nəzəriyyələrin  yaranmasına  gətirib  çıxarıb.  Məsələn,
 
eksperimentin riyazinəzəriyyəsi sınaqların planlaşdırılması və nəticələrin 
emalına imkan verən çoxlu sayda metod və üsulları aşkar edir. Onun nəticələri 
ilə  istənilən  tədqiqatçı  işləyə  bilir.  Eyni  fikirləri  sistem,  struktur-funksional 
analiz  və  ya  modelləşdirmə  metodu  kimi  ümumi  nəzəri  metodlara  da  aid 
etmək olar. 
Bir sözlə, metodologiyaya nə metodlar haqqında bir elm kimi nə ayrı- ayrı, 
nə  də  ümumiləşdirilmiş  elmi  metodlar  toplumu  kimi  baxmaq  olmaz.  Burada 
söhbət  əsasən  bu  metodların  elmi  biliyin  əldə  olunması  yolunda  tətbiq 
sərhədlərinin  araşdırılıb  üzə  çıxarılmasından  gedir.  O,  dərketmə  metodlarının 
yaranması,  mənası,  effektivliyi  və  digər  xüsusiyyətlərini  öyrənir.  Elmi  biliyin 
inkişafının  istənilən  mərhələsində  metodların  təyinatı  və  əsaslandırılması, 
onların  köhnələrdən  fərqini  aşkar  etmək  üçün  vacibdir.  Bu  baxımdan 
metodologiya  gələcəyə  yönəlmiş  bir  elmdir.  O,  elmin  inkişafını  qabaqlamaq 
zərurətindədir [9].