Mühazirə Əməliyyat sistemi anlayışı

Şəbəkə əməliyyat sistemləri. UNİX əməliyyat sistemi  
Şəbəkə əməliyyat sistemi 
– lokal və qlobal şəbəkələrin meydana gəlməsi ilə 
əlaqədardır və şəbəkənin bütün resurslarına istifadəçinin müraciətini təmin edir.
UNİX əməliyyat sistemi 1969-cu ildə Ken Tompson və Denis Riçi tərəfindən , 
AT&T şirkətinin Bell Laboratoriyalarında yaradılmış olan çox istifadəçili və çox 
vəzifəli quruluşu dəstəkləyən bir əməliyyat sistemidir. Lakin, AT&T şirkətinin 
planında bu əməliyyat sisteminin yayılması yox idi və şirkət onu ABŞ elmi 
müəssisələrinə simvolik qiymətə verdi. Bütün universitetlərin hesablama 
mərkəzlərinin nümayəndələri bu əməliyyat sistemindən istifadə edirdilər və bir-birləri 
ilə bu əməliyyat sistemi vasitəsilə əməkdaşlıq edirdilər. Onlar özləri səhvlər yaradır, 
faydalı proqram və utilitlər yaradır və onları istifadə edirdilər. Onların işinin nəticəsi - 
Unix ƏS-nin tam versiyası oldu (1990- cı ildə). Bu versiyanın adı Unix System V 

---

Release 4 – SVR4 idi. Unix istifadəçi qruplarından biri Berklidə Kaliforniya 
universitetində idi. 1977-ci ildə bu elmi müəssisənin mütəxəssisləri Unix tarixində 
növbəti addımı atdılar. Belə ki, onlar 2BSD (Berkeley Software Distribution) ƏS ilə 
maqnit lentlərin yayılmasına başladılar. Onun 75 nüsxəsi satıldı. Unix və Unix-əsaslı 
sistemlərin çoxlu növləri var.
Unix əməliyyat sistemlərinə GNU/Linux, FreeBsd, Solaris, AİX, HPUX və s. misal 
göstərmək olar. Bu sistemlər hansısa məsələlərdə bir-birindən müəyyən fərqə malik 
olsalar da, ümumi Unix standartlarına hamısı cavab verir.

---

Unix sisteminin digər sistemlərdən fərqləndirən bir çox üstün və çatışmayan cəhətləri 
vardır. Belə bir anlayış mövcuddur ki, Unix proqramçılar üçün yaratdığı sistemdir, 
yəni Unix adi istifadəçilər üçün yox, proqramçılar üçün nəzərdə tutulmuş bir 
sistemdir. Unix sistemlərindən istifadənin çətinliyi və proqramçılara bu sistemlərin bir 
çoxunda nüvədən tutmuş (kernel), istifadəçi proqramları, kompiyatorlar, kitabxanalar 
və s. proqram kodlarında istənilən dəyişikliyi edə bilmə imkanının verilməsi bunu 
deməyə əsas verir.
Unix sistemlərinin bir çoxu, o cümlədən, GNU/Linux, FreeBsd, OpenSolaris və s. tam 
açıq kodlu sistemlərdir. Yəni proqramçı istənilən qurğunun drayverində, nüvə 
kodunda, kompilyatorda və s. istənilən dəyişikliyi edib, yenidən kompilyasiya edib, 
sistemdəki öz yeni dəyişikliklərindən istiadə edə bilər. Bu səbəbdən Unix sistemlərini 
əsasən sistem proqramçıları işlədir.
Unix sistemləri mövcud sistemlər arasında ən təhlükəsiz, etibarlı və sürətli 
olduqlarına görə, bir qayda olaraq, ancaq imkanlı şirkətlər Unixdən istifadə edir və bu 
sistemlər daha çox inkişaf etmiş ölkələrdə yayılıb. Səbəb Unix sistemlərinin texniki 
xidmətinin həddən artıq baha olmasıdır. Bizim ölkədə də tədricən bir çox banklar, 
internet provayderlər, mobil operatorlar təhlükəsizlik və s. məsələlərə görə Unix-ə 
keçirlər.
Bildiyimiz kimi, Əməliyyat sistemi (ƏS) kompüterin resurslarını, 
xüsusən də bu resursların digər proqramlar arasında bölüşdürülməsini 
idarə edən proqramdır. Tipik resurslara mərkəzi prosessor (CPU), 
kompüter yaddaşı, fayl yaddaşı, giriş/çıxış (giriş/çıxış) cihazları və 
şəbəkə əlaqələri daxildir. İdarəetmə tapşırıqlarına proqramlar arasında 
müdaxilə və münaqişələrin qarşısını almaq üçün resurs istifadəsinin 
planlaşdırılması daxildir. Tapşırığı tamamlayan və dayandıran əksər 
proqramlardan fərqli olaraq, əməliyyat sistemi qeyri-müəyyən 
müddətə işləyir və yalnız kompüter söndürüldükdə sona çatır. 
UNIX, çox istifadəçili kompüter əməliyyat sistemi. 20-ci əsrin 
sonlarında UNIX internet serverlərində, iş stansiyalarında və 
meynfreymlərdə geniş istifadə olunurdu. UNIX-in əsas xüsusiyyətləri 
onun sadəliyi, daşınması (bir çox müxtəlif sistemlərdə işləmək 
imkanı), çoxtasdiq və çoxistifadəçi imkanları, geniş proqram 
kitabxanası və iyerarxik fayl sistemi idi. 
UNIX 1960-cı illərin sonunda AT&T Korporasiyasının Bell 
Laboratories tərəfindən vaxt bölgüsü kompüter sisteminin yaradılması 

---

səyləri nəticəsində hazırlanmışdır. 1969-cu ildə kompüter alimləri Ken 
Thompson və Dennis Ritchie-nin rəhbərlik etdiyi komanda PDP-7 
mini-kompüterində UNIX-in ilk versiyasını yaratdı. (UNIX adı, Bell 
Labs-da daha əvvəl vaxt mübadiləsi əməliyyat sistemi layihəsi olan 
Multics-də söz oyunu idi.) UNIX tez bir zamanda başqa kompüter 
üçün uyğunlaşdırıldı və komanda onu 1970-ci ilin sonunda PDP-11-ə 
daşıdı (əvəz etdi).
Tompson bir müddət Bell Laboratoriyasını tərk etdi və 1970-ci illərin 
ortalarında Berkli Kaliforniya Universitetində UNIX üzrə kurs öyrətdi. 
Oradakı tələbələr və professorlar UNIX-i daha da inkişaf etdirdilər və 
nəticədə UNIX-in Berkeley Software Distribution (BSD) adlı 
versiyasını yaratdılar. AT&T-də iş də davam etdi və 1983-cü ildə 
UNIX-in System V adlı yeni versiyasının buraxılmasına səbəb oldu. 
Bu versiyalar daha sonra digər şirkətlər arasında Sun Microsystems, 
Inc. tərəfindən buraxıldı. və Silicon Graphics, Inc. Birləşdirilmiş və 
davamlı inkişaf yolu ilə yaradılmış UNIX versiyaları UNIX-i 
kompüter texnologiyasındakı inkişaflardan xəbərdar etdi. UNIX, 
FreeBSD və Linux (əsasən UNIX-i əvəz etdi) kimi bir çox pulsuz açıq 
mənbə əməliyyat sistemlərini ilhamlandırdı və Apple Inc-in Mac OS 
X-in əsasını təşkil etdi. 
UNIX-in bir çox fərqli versiyaları var, lakin onların ümumi 
oxşarlıqları var. UNIX-in ən məşhur növləri Sun Solaris, GNU/Linux 
və MacOS X-dir. Digər tərəfdən Linux, Linux paylanması kimi 
tanınan bir formada qablaşdırılır.
UNIX əməliyyat sisteminin növləri 
Oracle Solaris. Solaris Sun Microsystems tərəfindən yaradılmış və 
BSD və AT&T System V əməliyyat sistemlərinə əsaslanan UNIX 
əməliyyat sisteminin bir növüdür.
Pulsuz BSD. ... 
Microsoft/SCO Xenix. ... 
SGI IRIX. ... 

---

TRU64 UNIX. ... 
Mac os əməliyyat sistemi 
UNIX-ə giriş 
Əməliyyat sistemi dedikdə biz kompüteri işlədən proqramlar 
toplusunu nəzərdə tuturuq. UNIX bütün cari nəsil Macintosh 
kompüterlərinin əsasını təşkil edən əməliyyat sistemidir. 
OS X adlanan Macintosh əməliyyat sistemi istifadəçi ilə UNIX 
arasında çox zərif qrafik istifadəçi interfeysinə (GUI) malikdir. 
Bununla belə, qrafik proqramın əhatə etmədiyi əməliyyatlar üçün 
UNIX biliyi tələb olunur. 
UNIX əməliyyat sistemi üç hissədən ibarətdir; nüvə, qabıq və 
proqramlar. 
UNIX-in nüvəsi əməliyyat sisteminin mərkəzidir: o, 
proqramlara vaxt və yaddaş ayırır və sistem çağırışlarına cavab olaraq 
faylların saxlanmasını və kommunikasiyaları idarə edir. 
Qabığın və nüvənin birlikdə necə işləməsinə misal olaraq, deyək ki, 
istifadəçi rm myfile yazır (bu, myfile-i silmək effektinə malikdir). 
Qabıq fayl anbarında rm proqramını ehtiva edən faylı axtarır və sonra 
sistem zəngləri vasitəsilə kerneldən mənim faylımda rm proqramını 
icra etməsini xahiş edir. rm myfile prosesi başa çatdıqdan sonra qabıq 
UNIX sorğusunu $user-ə qaytarır və onun növbəti əmrləri gözlədiyini 
göstərir. 
Qabıq istifadəçi və nüvə arasında bir interfeys rolunu 
oynayır. İstifadəçi daxil olduqda, giriş proqramı istifadəçi adı və 
şifrəni yoxlayır və sonra shell adlı başqa bir proqramı işə salır. 
Shell əmr xətti tərcüməçisidir (CLI). İstifadəçinin yazdığı əmrləri 
şərh edir və onların icrasını təşkil edir. Əmrlərin özləri 
proqramlardır: xitam verildikdə, qabıq istifadəçiyə başqa bir əmr 
(sistemlərimizdə $) təklif edir. 

---

Usta istifadəçi öz qabığını fərdiləşdirə bilər və istifadəçilər 
eyni maşında müxtəlif qabıqlardan istifadə edə bilərlər. Mac Unix 
sistemlərində standart olaraq standart olaraq bash qabığıdır. 
Bash shell istifadəçiyə əmrlər daxil etməyə kömək etmək 
üçün müəyyən xüsusiyyətlərə malikdir. 
Fayl adının tamamlanması - Komandanın bir hissəsini, fayl 
adını və ya kataloq adını yazaraq və [Tab] düyməsini sıxmaqla, 
bash qabığı adın qalan hissəsini avtomatik tamamlayacaq. Qabıq 
yazdığınız hərflərlə başlayan birdən çox ad taparsa, o, siqnal verir 
və nişanı yenidən basmazdan əvvəl bir neçə hərf yazmağı təklif 
edir. 
Tarixçə - Qabıq yazdığınız əmrlərin siyahısını saxlayır. Əgər əmri 
təkrarlamaq lazımdırsa, siyahıda yuxarı və aşağı sürüşmək üçün 
yuxarı və aşağı ox düymələrindən istifadə edin və ya əvvəlki 
əmrlərin siyahısı üçün tarixçə yazın. 
UNIX-də hər şey ya fayldır, ya da prosesdir. 
Proses unikal PID (proses identifikatoru) ilə müəyyən edilmiş 
icraçı proqramdır. 
Fayl məlumat toplusudur. Mətn redaktorları, işləyən 
kompilyatorlar və s. istifadəçilər tərəfindən yaradılır. 
Fayl nümunələri: 
sənəd (hesabat, məqalə və s.) 
bəzi yüksək səviyyəli proqramlaşdırma dilində yazılmış proqramın 
mətni maşın tərəfindən birbaşa başa düşülə bilən və adi istifadəçi 
tərəfindən başa düşülməyən təlimatlar, məsələn, ikili rəqəmlər toplusu 
(icra olunan və ya ikili); 
Digər kataloqlar (alt kataloqlar) və adi faylların qarışığı ola 
bilən məzmunu haqqında məlumatı ehtiva edən kataloq. 

---

Qabıq istifadəçi və nüvə arasında bir interfeys rolunu 
oynayır. İstifadəçi daxil olduqda, giriş proqramı istifadəçi adı və 
şifrəni yoxlayır və sonra shell adlı başqa bir proqramı işə salır. 
Shell əmr xətti tərcüməçisidir (CLI). İstifadəçinin yazdığı əmrləri 
şərh edir və onların icrasını təşkil edir. Əmrlərin özləri 
proqramlardır: xitam verildikdə, qabıq istifadəçiyə başqa bir əmr 
(sistemlərimizdə $) təklif edir. 
Bütün fayllar kataloq strukturunda birlikdə qruplaşdırılıb. 
Fayl sistemi ters çevrilmiş ağac kimi iyerarxik strukturda təşkil 
edilmişdir. İyerarxiyanın yuxarı hissəsi ənənəvi olaraq kök adlanır. 
Terminal sessiyasına başlamaq 
Terminal sessiyasına başlamaq üçün Terminal proqramını işə 
salın. O, Proqramlar qovluğunda Utility qovluğunda yerləşir. 
(Terminal proqramını gələcəkdə tapmağı asanlaşdırmaq üçün onu 
Doc-a dartıb saxlaya bilərsiniz.) Terminal proqramını işə 
saldığınız zaman Unix əmri ilə pəncərə açılacaq və əmrləri daxil 
etməyə başlamağınızı gözləyir. 
Mac OS X GUI üçün Quartz adlı pəncərə sistemindən 
istifadə edir. Kvars Apple tərəfindən xüsusi olaraq OS X üçün 
hazırlanmışdır. Əksər UNIX sistemləri X Window System və ya 
X11 istifadə edir. Mac-lər də X11-dən istifadə edə bilər. X11 
altında işləmək üçün bir çox elmi proqram hazırlanmışdır, ona 
görə də onu Mac-da necə işlətməyi öyrənmək faydalıdır. 
X11 altında işləyən proqramlara X müştəriləri deyilir. X11 
ekranda pəncərələri çəkmək, siçan kliklərini idarə etmək və s. bu 
proqramlara xidmət edir. X11 serverini işə salmaq üçün sadəcə 
olaraq XQuartz proqramının Proqramlar qovluğunu tapın və 
üzərinə iki dəfə klikləyin. Bu, serveri xterm adlı X müştərisi ilə işə 
salır, bu sadəcə Unix əmrlərini daxil edə biləcəyiniz bir pəncərədir. 

---

Terminal pəncərəsinə çox bənzəyir. Bununla belə, bunun sizi 
aldatmasına imkan verməyin. XQuartz-ı işə saldığınız zaman X11 
serverini işə salırsınız, beləliklə, X11-ə ehtiyacı olan istənilən 
proqram indi kompüterinizin ekranında nəsə çəkə bilər. 
Solaris Sun Microsystems tərəfindən hazırlanmış və BDS və AT&T 
System V əməliyyat sistemlərində köklənmiş UNIX əməliyyat 
sisteminin bir variantıdır. Sun Microsystems-in əvvəlki əməliyyat 
sistemi SunOS adlanırdı. SunOS-un BSD-ni kökləmək üçün ilk 
versiyası 1982-ci ildə buraxıldı. Sun güclü, etibarlı, möhkəm, etibarlı 
və daha ucuz kompüterlər yaratmağa imkan verən genişlənən 
prosessor arxitekturasını (SPARC) buraxdı. Bu əməliyyat sistemi 3.x 
və sonra 4.0-dan keçmişə qədər SunOS adlanırdı; Solaris ilə birlikdə 
SunOS-u əvəz etdi. Sun həm SPARC, həm də x86 sistemlərini vahid 
mənbə kodu bazasından dəstəkləyən Solaris 2.4-ü buraxdı. Open 
Solaris layihəsi Sun Microsystems tərəfindən təqdim edilmiş və Oracle 
tərəfindən alındıqdan sonra dayandırılmışdır. 
Darvin eyni zamanda NeXTSTEP, BSD, Mach və digər açıq mənbə 
layihələri ilə əlaqəli UNIX əməliyyat sisteminin başqa bir növüdür. 
2000-ci ildə Apple tərəfindən hazırlanmışdır. Darvin nüvəsi XNU kimi 
tanınır, OSFMK 7.8-də (Mach) əldə edilən hibrid nüvədir. Apple və 
İnternet Sistemləri Konsorsiumu 2002-ci ildə OpenDarwin adlı 
əməliyyat sistemini idarə edən bir cəmiyyət yaratdılar, lakin 2006-cı 
ildə çökənə qədər sağ qalmadı, çünki OpenDarwin yalnız Mac 
layihələrinə kömək etdi. 
Pulsuz BSD 
FreeBSD ilk olaraq Berkeley Software Distribution (BSD) 
tərəfindən müəyyən edilmiş pulsuz açıq mənbə əməliyyat sistemidir. 
FreeBSD tam hüquqlu nüvə, cihaz drayverləri, kommunal proqramlar 
və sənədlərlə tam əməliyyat sistemini təqdim edir. Bu əməliyyat 
sistemi mühəndislər Lynne Jolitz və William Jolitz tərəfindən 80386 

---

prosessorunda hazırlanmışdır; 386BSD kimi tanınır. 386BSD 
istifadəçilərindən ibarət bir qrup yeni filial yaratdı və onu FreeBSD ilə 
adlandırdı. FreeBSD-nin ilk rəsmi versiyası 1993-cü ilin noyabrında 
çıxdı. FreeBSD-nin Apple ƏS-nin inkişafına ən böyük töhfə verdiyi 
deyilir. FreeBSD həm masaüstü, həm də server mühitlərində istifadə 
olunan ümumi təyinatlı əməliyyat sistemidir. 
Xenix əməliyyat sistemi 1970-ci illərin sonlarında Microsoft 
lisenziyası ilə idarə olunurdu. O dövrdə UNIX daha çox populyarlıq 
qazanırdı, bundan sonra Microsoft At&T-dən lisenziya almaq üçün işə 
götürüldü. Microsoftun bir vaxtlar UNIX hüquqlarına sahib olduğunu 
başa düşəndə çox az adam şoka düşə bilər. Microsoft Xenix-i IBM, 
SCO və Intel-ə gətirdi.
TRU64 UNIX, Digital Equipment Corporation tərəfindən təqdim 
edilmiş və Alpha Instruction Set arxitekturası (ISA) ilə əlaqəli 
dayandırılmış UNIX-dir. TRU76, UNIX Sistemi V-ni tamamlamaq 
üçün Açıq Proqram Təminatı Fondu (OSF) tərəfindən hazırlanmış 
OSF/1 ƏS-də yaradılmışdır. Bununla belə, indi HP (Hewlett-Packard) 
öz TRU64-ə malikdir və HP-nin flaqman UNZIX məhsulunda AdvFS, 
TruCluster və LSM kimi müxtəlif imkanlara malik HP-UX var. HP 
2012-ci ilin dekabrında TRU64 dəstəyini dayandırdı. 
macOS əməliyyat sistemi 
Apple şirkəti Unix əsaslı əməliyyat sisteminin macOS adlı getdikcə 
populyarlaşan kommersiya versiyasını işləyib hazırlayıb və saxlamağa 
davam edir. Bu, Mac OS X əməliyyat sisteminin rebrendinq edilmiş 
versiyasıdır. macOS dərin NeXT və Darwin əməliyyat sisteminə 
əsaslanır. Birincisi, macOS PowerPC əsaslı maşınları dəstəkləyə bildi. 
Ancaq 2006-cı ildə də Intel ilə əməkdaşlığa başladılar. Apple bir çox 
dəstəklənən tərtibçilərə interfeyslər təklif edən Xcode kimi tanınan 
inteqrasiya olunmuş inkişaf mühitini təmin edir. Sonra Apple 2017-ci 
ildə macOS-un High Sierra adlı ən son versiyasını təqdim etdi 
UNIX Əməliyyat Sisteminin funksiyaları 

---

UNIX əməliyyat sistemi bir neçə funksiyaya malikdir;
Yaddaşın İdarə Edilməsi: Yaddaşdakı səhifələri 
sürüşdürməyə imkan verir. 
Proseslərin İdarə Edilməsi: O, həmçinin LIFO və FIFO 
planlaşdırma alqoritmi kimi bir çox proses planlaşdırmasını həyata 
keçirir. 
Optimallaşdırma: Resurslardan səmərəli istifadə üçün bütün 
fəaliyyətlərin optimallaşdırılmasını təmin edir. 
Kesintilərin idarə edilməsi: O, aparat vasitəsi ilə bütün 
siqnalları idarə edə bilər, məsələn, bir neçə proses bir giriş cihazı 
tələb etdikdə kəsmə təmin edir. 
Fayl Sistemini saxla: Bütün lazımsız faylları silməklə 
faylları qoruyur. 
Mühazirə13