MühaziRƏ konspektləRİ Qiyabi təhsil alan tələbələr üçün yardımçı vəsait Bakı- 2002

ÜÇÜNCÜ HİSSƏ 
 
 
ŞƏXSİYYƏTİN PSİXOLOJİ XÜSUSİYYƏTƏLƏRİ 
 
 
Temperament anlayışı. Onun psixoloji və fizioloji 
əsasları 
Məlum olduğu kimi, insan dünyaya hazır şəxsiyyət kimi 
gəlmir. O, tədricən şəxsiyyət kimi formalaşır. Lakin şəxsiyyət 
olmazdan əvvəl onda psixikanın fərdi psixoloji xüsusiyyətləri 
özünü göstərir. Psixikanın bu xüsusiyyətləri çox davamlı və sabit 
xüsusiyyət olub, hər bir kəsdə müxtəlif olur. 
Temperament xassələri də insana irsən xas olan davamlı psixi 
xassələrdən biridir.
1
Deməli, temperament dedikdə hər şeydən 
əvvəl, psixikanın dinamikasına (cərəyanetmə xüsusiyyətlərinə) ilk 
növbədə diqqət yetirmək lazımdır. İnsanın psixi fəaliyyətinin 
dinamikasını xarakterizə edən belə təbii xassələr temperamentin 
xassələridir. Psixi fəaliyyətin cərəyanı dedikdə 1) psixi 
proseslərin əmələ gəlmə sur'əti və onların davamlılığı; 2) 
psixikanın tempi və ritmi; 3) psixi proseslərin intensivliyi; 4) 
psixi fəaliyyətin müəyyən obyektlərə yönəlməsi nəzərdə tutulur. 
Psixi fəaliyyətin dinamikası üçün bu deyilənlər kifayət dey-
ildir. Buraya əlavə olaraq motivləri və psixi halları daxil etmək 
olar. Lakin motiv və psixi hallardan fərqli olaraq temperamentin 
xassələri müxtəlif fəaliyyət növlərində dəyişmir, eyni şəkildə 
təzahür edir. Beləliklə, temperamentin müxtəlif şəraitdə özünü 
büruzə verməsi onun səciyyəvi xüsusiyyətidir. Temperament 
insanın danışığında, sevinc və kədərində, başqa insanlarla 
ünsiyyətdə, işində, istirahətində, yerişində, ətraf hadisələrə 
reaksiyasında təzahür edir. Temperamentin xassələri insanın digər 
psixi xüsusiyyətlərinə nisbətən daha davamlı və sabitdir. 
 
1
 
Ümutnipsixologiya. Prof. Petrovskinin red. ilə. Bakı, Maarif. , 
1982, 495 s. 
77 
downloaded from KitabYurdu.org

---

Beləliklə, temperament dedikdə insanın psixi fəaliyyətinin 
dinamikasını müəyyən edən psixikanın fərdi-özünəməxsus 
xassələri nəzərdə tutulur. Bu xassələr bərabər səviyyədə, müxtəlif 
fəaliyyət növlərində, onların məzmunundan, məqsədindən və 
motivlərindən asılı olmayaraq təzahür edir və yetkin yaşlarda da 
sabit qalır. Onların
 
qarşılıqlı birləşməsi temperamentin tipini 
səciyyələndirir.
1
"Temperament" sözünün latın dilindən hərfi tərcüməsi 
"hisslərin lazımi qarşılıqlı nisbəti" deməkdir. Qədim yunan hə-
kimi
 
Hippokrat (b.e.ə. V-IV əsrlər) temperament haqqında təlimi 
elmə gətirmişdir. O, temperament dedikdə, həm insanın fərdi 
anatomik-fizioloji, həm də psixoloji xüsusiyyətlərini nəzərdə 
tutmuşdur. 
Hippokratın fikrincə, temperament bədəndə olan dörd 
mayenin nisbətinin pozulması ilə müəyyən olunur. Həmin mayelər
 
qan (latınca "sanqvis") limfa (yunanca "fleqma"), öd (yunanca 
xole) və ya qara öd (yunanca "melana xole") adla-nırdı. 
Temperamentin dörd tipinin