MühaziRƏ MƏTNİ Mövzu Mikroiqtisadiyyat- iqtisadi nəzəriyyənin tərkib hissəsi kimi

6.4. Müasir iqtisadiyyatda mülkiyyətin növ və formaları
Çox vaxt deyirlər ki, bazar münasibətlərinin əsasını fərdi və ya ayrı-ayrı şəxslərin mülkiyyəti kimi nəzərdə tutulan xüsusi mülkiyyət təşkil edir. Dünya təcrübəsi inkişaf etmiş bazar iqtisadiyyatının, sivil bazarın mülkiyyətin müxtəlif formalarına əsaslandığını göstərir. Bu isə bazarın əsasında, çoxlu sayda bazar subyektlərinin olmasını tələb edən, rəqabətin durması ilə izah olunur. Bazarın özü mülkiyyətin formalarına laqeyddir. O, bazar subyektlərinin nə dərəcədə müstəqil olmasına və öz təsərrüfat fəaliyyətlərində (qanun çərçivəsində) nə qədər sərbəst olmasına, eləcə də rəqabətin şərtlərinə etinasız deyil.
Bəşəriyyət tarixinə mülkiyyətin ən müxtəlif formaları məlumdur. Bunların isə ən çox əhəmiyyət kəsb edənləri döv­lət və xüsusi mülkiyyətdir.
Dövlət mülkiyyəti. Müasir dünyada elə bir ölkə yoxdur ki, orada dövlət aktiv təsərrüfat fəaliyyəti aparmasın. Qərb ölkələrində əsas fondlarda dövlətin payına 7-dən 30-a qədər və daha çox faiz düşür.
Mülkiyyətin dövlət forması iqtisadiyyatın baza sahələrin­də üstünlük təşkil edir ki, burada birbaşa mərkəzləşdirilmiş idarəetməyə, dövlət investisiyalarının həyata keçirilməsinə həqiqətən də böyük tələbat olur, gəlirlilik meyli ictimai ma­raqlar üçün kifayət etmir. Bura yalnız ümumi şəkildə (bütöv tam kimi) işlənən fəaliyyət növləri aiddir ki, buna səbəb də bu fəaliyyət növlərinin və onların maddi zəmininin dövlət idarəetmə forması (informasiya vasitələri, sosial və istehsal quruluşları, ekoloji mühafizə, fundamental elm və məsələn, kosmosun fəthi kimi, elm tutumlu istehsalat və s.) obyektiv olaraq yaranır. Dövlət mülkiyyət forması iflasa uğrayan qey­ri-hökumət müəssisələrinə kömək etmək lazım olduqda da yaranır. Bu faktik olaraq ziyanla işləyən müəssisələrin mil­liləşdirilməsi, dövlət vəsaiti hesabına onların sağlamlaşdırıl- ması və sonrakıözəlsizləşdirilməsi zəminində aparılır.
Rusiyada bu yaxınlara qədər «vahid fabrika», dövlət mülkiyyətinin inkişafı zəminində istehsalın 10 dəfə və çox böyüdülməsi meyli üstünlük təşkil edirdi. Dövlət mülkiyyəti aparıcı və ümumxalq elan olunmuşdu, hal-hazırda isə bu bir çox iqtisadçılar tərəfindən haqlı olaraq etirazla qarşılanır.
İctimai mülkiyyətin deformasiyası nəticəsində istismarın aşağıdakı növləri yarandı: hər il 10-15 mln. «xalq düşmənlə- ri» və onların ailə üzvlərinin istismar olunduğu «diişərgə»; 35 mln kəndlini və 3 mln. sürgün olunmuşları istismar edən «kazarma»; plutokratik mənimsəmə forması (gizli iqtisadiy­yat, korrupsiya, total təsərrüfatsızlıq və təsərrüfat cinayə­tinin digər növləri) olan «dövlət» istismarı.
Dünya təcrübəsi göstərir ki, dövlət mülkiyyəti səmərəli ola bilir, çünki onun mülkiyyətin digər formaları ilə müqa­yisədə aşağıdakı funksiyaları ilə şərtləndirilmiş müəyyən üs­tünlükləri vardır: makrotənzimetməni həyata keçirmək bacarığı, cəmiyyətin bütövlükdə iqtisadi inkişaf strategiya­sını formalaşdırmaq, nəticə etibarilə insana yönəldilmiş ən yüksək səmərəliliyə nail olmaq meyarına əsasən milli iqtisadi quruluşunu optimallaşdırmaq.
Bununla yanaşı, iqtisadi və sosial quruluşdan asılı olma­yaraq dövlət mülkiyyəti əksər hallarda digər formalara nisbətən daha az səmərəliliklə fəaliyyət göstərir. Bu bir tə­rəfdən bazarın imkanlarının məhdud olduğu və əməyə mara­ğın aşağı olduğu sahələrdə dövlət mülkiyyətinin inkişafı ilə əlaqədardır. Digər tərəfdən isə mülkiyyətçinin məsuliyyət­sizliyi və müəssisənin bazar istiqamətini itirməsi üzündən normal fəaliyyət göstərən bazarı olan sahələrdə də dövlət mülkiyyətinin səmərəliliyi azala bilər.
Mülkiyyətin dövlət formasının üstünlük təşkil etməsi dövlət inhisarının yaranmasına gətirib çıxarır. Bu isə öz növbəsində ölkə iqtisadiyyatının inkişafı, istehlakçı və əhali üçün zərərli, istehsalçı üçün isə olduqca əlverişlidir.
Beləliklə, dövlət mülkiyyətini deyil, onun inhisar vəziy­yətini aradan götürməkdən danışmaq olar. Dövlət mülkiy­yəti ümummilli, respublika və bələdiyyə mülkiyyəti şəklində iqtisadiyyatda həmişə mühüm rol oynayır.
Bələdiyyələşmə (lat. murıicipium - özü-özünü idarə edən cəmiyyət) torpaq, tikinti, yerli təsərrüfat işi üzərində dövlət mülkiyyət hüququnun şəhər (kənd - kənd yerlərində) özünü­idarə orqanlarına verilməsinə deyilir. Bələdiyyə mülkiyyətinin yaranma tarixi XIX əsrin son­larına (bəzi ölkələrdə ortalarına), təşəkkül tapması isə XX əsrin əvvəllərinə təsadüf edir.
Xüsusi mülkiyyət. «Xüsusi mülkiyyət» məfhumu tari­xən dövlət əmlakını bütün digər əmlaklardan ayırmaq məq­sədilə yaranmışdır. Buna görə də hesab olunurdu ki, dövlət əmlakı olmayan nə varsa, xüsusi əmlakdır. Mülkiyyət forma­larının böyük müxtəlifliyi olan müasir dövrdə nəinki ayrı- ayrı vətəndaşların, eləcə də kooperativlərin, assosiasiyaların, xalq müəssisələrinin mülkiyyəti «qeyri-dövlət» mülkiyyəti hesab olunur. Qərb iqtisadi nəzəriyyəsində və təcrübəsində «mülkiyyətin istənilən qeyri-dövlət forması xüsusi mülkiy­yətdir fikri təsdiq olunub. Bu yanaşmanın öz məntiqi var. Dövlət öz cəmiyyətinin təmsilçisi kimi çıxış edir, mülkiyyə­tin digər subyektləri isə cəmiyyətin yalnız bir hissəsini təcəs­süm etdirirlər, ona görə də onları mülkiyyətin sahibi hesab etmək düzgün olardı.
Bugünkü gündə çoxları sübut etməyə çalışır ki, xüsusi mülkiyyət bölünməz, heç nə ilə məhdudlaşdırılmayan (öz sahibinin iradəsindən başqa) mülkiyyətdir. Əslində, xüsusi mülkiyyətçinin öz mülkiyyət obyektinin üzərində lazımi hesab etdiyi bütün əməliyyatları, bu əməliyyatların digər şəxslərin xüsusi mülkiyyət sahəsinə nüfuz etməməsi şərtilə aparmağa tam hüququ vardır. Sivil cəmiyyətdə mülkiyyətçi­lərin müəyyən davranış qaydaları hazırlanmışdır.
Xüsusi mülkiyyətə aşağıdakıları aid etmək olar:

• 
  İqtisadi vahid kimi ev təsərrüfatı - şəxsi ehtiyaclar üçün məhsul və xidmətlər istehsalını həyata keçirir;
  
• 
  Qanunvericiliyə müvafiq surətdə fəaliyyət göstərən le­qal xüsusi müəssisələr. Bunlar fərdidən, kustardan irilərinə qədər istənilən ölçülü müəssisələrdir.
  
• 
  «Kölgə iqtisadiyyatı»nın tərkibində olan qeyri-leqal xüsusi müəssisələr. Bura ayrı-ayrı şəxslərin dövlətin xüsusi icazəsi olmadan əmtəə istehsalı və xidmət göstərmək sahə­sindəki bütün fəaliyyətləri daxildir.
  

■ Mənzilin kirayə verməsindən tutmuş ayrı-ayrı şəxslər arasında pul əməliyyatlarının aparılmasına qədər xüsusi əm­lakın və ya qənaətlə yığılmış şəxsi pulun istənilən istifadə forması.
Xüsusi bölmə mərkəzdən heç bir göstəriş olmadan özü- özünə inkişaf edir ki, bu da xüsusi mülkiyyətin həyat qabi­liyyətliliyini göstərir. Xüsusi bölmənin inkişafının əsas şərtlərindən biri müəssisənin təsis edilməsində və istənilən istehsal fəaliyyətinin başlanmasına tam sərbəstlik verilmə­sidir. Xüsusi bölmə heç bir qadağa ilə üzləşməməlidir, onun mülkiyyətində olan əmlakı icarəyə verənlə icarəçi arasında azad müqavilə əsasında icarəyə verməyə, eləcə də istənilən yüksək qiymətli əşyanı yığmağa, satmağa və almağa qeyri- məhdud hüququ olmalıdır. Satıcı ilə alıcı arasındakı azad müqaviləyə əsaslanan sərbəst qiymətlər, sərbəst xarici tica­rət fəaliyyəti, xüsusi mülkiyyətin tərkibində olan evin və əmlakın sərbəst alqı-satqısı, faiz ödəməklə sərbəst kreditləş- dirmə, işçi qüvvəsi tutma sərbəstliyi, istənilən xüsusi müəs­sisəyə maliyyə investisiyası sərbəstliyi xüsusi bölmənin inkişafı üçün lazım olan mühitdir.
Xüsusi bölmənin inkişafının ikinci şərti xüsusi müqa- vilədəki mükəlləfiyyətlərin yerinə yetirilməsinə qanunun təminat verməsini tələb edir. Əgər xüsusi müqavilə hər han­sı bir şəkildə pozularsa zərər çəkmiş vətəndaş zərər verəni üzərinə götürdüyü mükəlləfiyyətləri yerinə yetirməyə məc­bur etmək üçün məhkəməyə müraciət etmək hüqüquna malik olmalıdır.
Üçüncü şərt xüsusi mülkiyyətin tam təhlükəsizliyinin təmin olunmasının zəruriliyidir. Onun toxunulmazlığının təminatı qanunda, partiya proqramlarında və aparıcı dövlət xadimlərinin bəyannamələrində nəzərə alınmalıdır. Müsadi­rənin heç vaxt olmayacağına təminat lazımdır.
Dördüncü şərt kredit siyasətinin xüsusi kapitalqoymanı həvəsləndirilməsini tələb edir. Mülkiyyətin bütün formala­rını inkişaf etdirmək üçün bərabər imkanlar müddəasını mü­kəmməl hesab etmək olar. Real gerçəklikdə isə dövlət böl­məsi tərəfindən həddindən çox kapital yığılmış, bürokratik aparatın, dövlət bank sisteminin və dövlət müəssisələrinin birləşməsi baş vermişdir. Bunlar dövlət bölməsinin baş- lanğıcdakı şübhəsiz üstünlüyünü şərtləndirir. Buna baxma­yaraq, xüsusi bölmənin səmərəliliyi maliyyə çətinlikləri qarşısında, kreditləşmənin istənilən şərtlərində belə, daim iflas olmaq təhlükəsi gözlədiyi üçün artır.
Xüsusi sektorun sonrakı inkişafı üçün cəmiyyətdə xüsusi bölməyə hörmətlə yanaşılması (beşinci şərt) olduqca vacib­dir. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində satıcının təklif elədiyi əmtəə alıcıya lazımdırsa və bu alıcı soruşulan qiyməti ödəmə­yə hazırdısa, sahibkarın satıcı olaraq fəaliyyət göstərməsinə ictimai faydalı hal kimi baxılmalıdır.