MühaziRƏ MƏTNİ Mövzu Mikroiqtisadiyyat- iqtisadi nəzəriyyənin tərkib hissəsi kimi

6.2. Mülkiyyət iqtisadi və hüquqi kateqoriya kimi
Mülkiyyyətin əsas məğzini mənimsəmə təşkil edir. Mə­nimsəmə mülkiyyət obyektinin subyekt tərəfindən iqtisadi, zorakılıq və hüquqi yollarla digər subyektlərdən özgələşdir- məkdir. Mənimsəmə kateqoriyasını araşdırarkən əmək vasi­təsilə, tədavül vasitəsilə həyata keçirilən mənimsəmə və bilavasitə istehsal prosesində icra edilən akt, istehsal anı
kimi mənimsəmə növlərini göstərmək olar.
Mənimsəmə və özgəninkiləşdirmənin tam forması olan mülkiyyətdən sahibliyi, istifadə etməni və sərəncam verməni fərqləndirmək lazımdır.
Sahiblik - qeyri-tam, qismən mənimsəmədir. Sahib - is­tehsal vasitələrinin nümayəndəsidir. O, mülkiyyətçinin şəxs- ləndirilmiş nümayəndəsidir. Sahiblik mülkiyyətçi tərəfindən müəyyən edilmiş şərtlər daxilində fəaliyyət göstərən mülkiy­yətdir. Məsələn, müddətliliyi, ödənilməni, geri qaytarılmanı, eləcə də gəlirin bir hissəsinin mənimsənilməsini şərtləndirən icarə və kredit.
İstifadəetmə - təyinatından asılı olaraq əşyanın faktiki tətbiq edilməsidir. İstifadəetmə sahibliyin və mülkiyyətin reallaşma formasıdır. Əgər sahiblik mülkiyyətin funksiyası- dırsa, onda istifadəetməyə də sahibliyin funksiyası kimi bax­maq olar.
Sərəncamvermə - Bu sahibkarın və ya digər şəxsin mül­kiyyət obyektinin fəaliyyət göstərməsi barədə qərar qəbul et­məsidir ki, bu da sahibin əmlakı mülkiyyətçinin icazə verdiyi hüdudlar daxilində istifadəyə verməsi hüququna əsaslanır. Bununla əlaqədar qeyd etmək lazımdır ki, bazar iqtisadiyyatında sahibkar mülkiyyətçi olmaya da bilər, lakin mütləq sahiblik, istifadəetmə və sərəncamvermə hüququna, yəni mülkiyyətin səlahiyyət üçlüyünə malik olmalıdır.
Beləliklə, mülkiyyət bir tamdır, onun elementləri (tamın hissələri) isə sahiblik, istifadəetmə və sərəncamver- mədir. Elementlər arasında əlaqə bu cürdür: sərəncamvermə istifadəetmə ilə, istifadəetmə sahibliklə, sahiblik isə mülkiy­yətin formaları ilə müəyyən edilir.
Mülkiyyət hüququnun iqtisadi nəzəriyyəsinə əsasən re­sursun (istehsal vasitələri və ya iş qüvvəsi) özü deyil, resurs­dan istifadəyə verilən hüquq dəsti və ya payı mülkiyyətdir.
Mülkiyyət hüququ nəzəriyyəsinin əsasını iki məşhur amerikalı iqtisadçılar - R.Kouz və A.Alçian qoymuşlar. Bu nəzəriyyənin sonrakı tədqiqatlarında Y.Barçel, Q.Bekker,
D.Nort, N.S.Çenq, R.Pozner və digərləri iştirak etmişlər.
Tam «hüquq dəsti» aşağıdakı 11 elementdən ibarətdir:

1. 
   sahiblik hüququ, yəni nemətlər üzərində müstəsna fi­ziki nəzarət hüququ;
   
2. 
   istifadə etmə hüququ, yəni nemətlərin faydalı xassələ­rini özün üçün işlətmək hüququ;
   
3. 
   idarəetmə hüququ, yəni nemətlərdən kimin və necə istifadə edəcəyini təmin edən qərar hüququ;
   
4. 
   gəlir hüququ, yəni nemətlərdən istifadənin nəticələrinə sahib olmaq hüququ;
   
5. 
   suveren hüququ, yəni neməti özgəninkiləşdirmək, istehlak etmək, dəyişdirmək və ya məhv etmək hüququ;
   
6. 
   təhlükəsizlik hüququ, yəni nemətlərdən məhrum edil­mədən və xarici mühit tərəfindən vurulan ziyandan qorun­maq hüququ;
   
7. 
   nemətləri irsən ötürmək hüququ;
   
8. 
   nemətə sahibliyin daimi olması hüququ;
   
9. 
   xarici mühitə zərər yetirən üsulun istifadəsinin qada­ğan olunması;
   
10. 
    cərimə şəklində olan məsuliyyət hüququ, yəni nemə­tin borc əvəzinə alınması;
    
11. 
    qalıq səciyyəli hüquq, yəni pozulmuş səlahiyyətlərin bərpasını təmin edən prosedurların və institutların mövcud olma hüququ.
    

Mülkiyyət hüququ cəmiyyət tərəfindən icazə verilən (dövlət qanunları, ənənələr, adətlər, müdiriyyətin sərənca­mı ilə və s.), insanlar arasında nemətlərin mövcudluğu ilə yaranan və onlardan istifadəyə aid olan davranış münasi­bətləri kimi başa düşülür.
Mülkiyyət münasibətləri bu nəzəriyyədə resursların məh­dudluğundan irəli gəlir: hər hansı nadirlik şərti olmadan mülkiyyətdən danışmaq mənasızdır. Buna görə də, mülkiyyət münasibətləri maddi və qeyri-maddi resurslara çatmaqdan istisnalar sistemidir. Əgər resurslara çatmağa istisnalar yox­dursa, onlar heç kimindir, heç kimə məxsus deyillər, yaxud da sərbəst çatma olduğu üçün hamıya məxsusdurlar. Bu