Mühazirə mətnləri Tərtibçilər: Məcid İsmixanov, Rəfiqə Bəxtiyarova

5. 
Təlim
 
texnologiyaları
Müasir
tədqiqatlar
göstərir
ki
,
təlim
prosesinin
səmərəliliyi
pedaqoji
texno-
logiyaların
düzgün
seçilib
tətbiq
edilməsindən
çox
asılıdır
(
“Texnologiya
” 
yunanca
“ustalıq”
, 
“bacarıq”
mənasını
verir
). 
Təlim
 
texnologiyası
 
dedikdə
,
qarşıya
qoyulmuş
məqsəd
baxımından
təlimin
təşkili
və
idarə
edilməsinə
yönəlmiş
əməliyyatlar
sistemi
başa
düşülür
. 
Təlim
texnologiyası
mürəkkəb
quruluşa
malikdir
.
Onun
aşağıdakı
struktur
ünsürlərini
qeyd
etmək
olar
:
təlimin
məqsədləri
,
təhsilin
məzmunu
,
pedaqoji
ün-
siyyət
vasitələri
,
motivlər
,
təlim
prosesinin
təşkili
,
tələbə
-
müəllim
münasibətləri
,
təlimin
nəticələri
(
o
cümlədən
, 
tələbənin
peşə
hazırlığı
səviyyəsi
).
Bu
proseslər
bir
-
birilə
qarşılıqlı
əlaqədə
cərəyan
edir
.
Təlim
fexnologiyalarının
 
növləri
çoxdur
: 
ənənəvi
və
fəal
təlim
texnologiyaları
,
proqramlaşdırılmış
və problemli
təlim
, 
inkişafetdirici
təlim
texnologiyaları
, 
pedaqoji
oyun
,
məsafədən
təhsil
texnologiyaları
və
s
.
Onlardan
bəzilərini
qısaca
nəzərdən
keçirək
.
67

---

Ənənəvi
 
təlim
 
texnologiyası
.
Burada
əsas
məqsəd
müəllim
tərəfindən
bilik-
lərin
verilməsi və
t
ələbələr
tərəfindən
yadda
saxlanmasından
ibarətdir
. 
Ənənəvi
təlim
texnologiyasının
əsas
 
quruluş
 
ünsürləri
bunlard
ır
:
keçmiş
mövzunun
 
sorğusu
 

 
qiymətləndirmə
 

 
müəllimin
 
izahı
 

 
möhkəmləndirmə
(
sual
-
cavab
,
kitab
üzrə
iş
,
çalışmalar
)

növbəti
 
məşğələ
 
üçün
 
tapşırığın
verilməsi
.
 
Belə
təlimdə
tələbənin
müstəqil
və
yaradıcı
fəaliyyəti
üçün
imkan
məhdudd
ur;
böyük
həcmdə
materialın
yadda
saxlanması
mənimsəməni
ağırlaşdırır
,
təlimdə
cansıxıcılıq
yaradır
.
Proqramlaşdırılmış
 
təlim
 
texnologiyası
. 
Proqramlaşdırılmış
təlim
tələbələrin
müstəqil
fəaliyyətinin
xüsusi
vasitələrlə
(
kompüter
,
dərslik
,
proqram
və
s
.)
idarə
olunmasına
əsaslanan
təlim
növüdür
. 
Ənənəvi
təlimdən
fərqli
olaraq
burada
hər
kəs
öz
fərdi
iş
tempi
ilə
irəliləyir
. 
Proqramlaşdırılmış
təlimin
iki
 
növü
ayır
edilir
: 
xətti
(
və
ya
düzxətli
), 
şaxəli
proqramlaşdırma
.
Xətti
 
proqramlaşdırma
da 
tələbənin
 
işi
 
belə
 
bir
 
sxem
 
üzrə
 
gedir
:
Mətn
 1
 

 Sual 

 Cavab 

 Mətn2 

 ....
Şaxəli
 
proqramlaşdırmada
 
iş
 
b
el
ə
 
ardıcıllıqla
 
gedir
:
İzah 1
Mətn
 1 

Sual
 

 
Cavab
 

 
Mətn 2
 

 ...
İzah 2
Proqramlaşdırılmış
təlim
texnologiyası
müəyyən
üstünlüklərə
malik
olsa
da
(
müstəqil
iş
, 
fərdi
tepm
, 
əks
əlaqə
, 
səhvlərlə
iş
və
s
.), 
bu
zaman
tələbənin
zehni
fəaliyyətinin
gedişi
müəllimə
aydın
olmur
;
mənimsəmə
prosesi
lazımınca
idarə
olunmamış
qalır
.
Buna
görə
də
proqramlaşdırılmış
material
üzərində
tələbinin
müstəqil
işini
müəllimin
işi ilə
(
izah
, 
nəzarət
, 
ümumiləşdirmə
, 
istiqamətləndirmə
və
s
.), 
habelə
başqa
texnologiyalarla
əlaqələndirmək
lazımdır
.
Problemli__təlim__texnologiyası_.'>Problemli
 
təlim
 
texnologiyası
.
Problemli
təlim
elmi
biliklərin
müstəqil
surətdə
əldə
edilməsini
, 
yəni
problem
qoyub
onun
həlli
yollarını
tapmağı
, 
bilikləri
68

---

yaradıcı
tətbiq
etməyi
nəzərdə
tutur
. 
Problemli
təlimin
özünə məxsus
texnologiyası
vardır
. 
Bu
texnologiyanın
struk-
tur
 
ünsürlərini
sxematik
şəkildə
belə
göstərmək
olar
:
Problem
situasiya

Problem

Həllin
model
i

Problemin
həlli

Nəticə
Problemili
təlim
tələbələrin
elmi
idrak
metodlarına
yiyələnməsinə
imkan
verir
,
elmi
axtarışları
stimullaşdırır
.
Fəal
 
təlim
 
texnologiyaları
.
Fəal
təlim
tələbələrin
zehni
və
əməli
fəallığına
,
müstəqilliyinə
əsaslanan
,
tədqiqatçılıq
və
əməkdaşlıq
şəraitində
həyata
keçirilən
təlim
modelidir
. 
69

---

Fəal
 
təlim
 
texnologiyasının
 
strukturu
nu
sxematik
şəkildə
nəzərdən
keçirək
:
Motivasiya –
problemin
qoyuluşu

Tədqiqat
 
sualı

Tədqiqatın
icrası
(
fərziyyələr
)

Kollektiv
müzakirə

Nəticə
çıxarılması
Fəal
təlim
texnologiyasında
çox
müxtəlif
interaktiv
metodlardan
(
“beyin
həm-
ləsi”
, diskussiya, 
müzakirə
, 
mətn
üzrə
iş
, 
situativ
təhlil
, 
sxem
və
cədvəllərlə
iş
,
işgüzar rollu
oyunlar
və
s
.) 
istifadə
edilir
.
Oyun
 
texnologiyaları
.
Təlim
oyunları
biliklərin
möhkəmləndirilməsi
və
tət-
biqində
, 
tələbələrin
zehni
inkişafında
, 
təlimə
marağın
artmasında
, 
emosional
mühit
yaradılmasında
yaxşı
vasitə
rolunu
oynayır
. 
Oyun
belə
bir
ardıcıllıqla
keçir
:
Oyuna
hazırlıq

Rol
bölgüsü

Təlimat

Oyunun
keçirilməsi

Oyunun
müzakirəsi
Oyun
– 
tapmacalar
, 
oyun
-
yarışlar
təlimdə
gərginliyi
götürmək
, 
tələbələrin
fəa-
liyyətini
canlandırmaq
məqsədi
güdür
. 
Məsələn
, «
Sözü
, 
anlayışı
tap
» 
oyun
-
tapma-
casında
tələbələr
verilmiş
əlamətlərə
görə
müvafiq
sözü
, 
anlayışı
tapırlar
. 
Məsələn
,
«
X
VI 
əsrin
əvvəli
», «
Təbriz
», «
Şah
İsmayıl
» 
sözlərinə
görə
vərəqin
arxasında
ya-
zılmış
sözü
, 
ifadəni
(«
Səfəvilər
dövləti
») 
tapmaqla bağlı
müəllim tarixçi
tələbələrlə
oyun
-
tapmaca
keçirir
.
Göstərilən
oyun
metod
və
priyomlarından
yerinə
görə
–
didaktik
məqsəd
və
vəzifədən
, 
mövzunun
xüsusiyyətindən
asılı
olaraq
istifadə
edilir
. 
Distant
 
(məsafədən)
 
təhsil
 
texnologiyaları
.
Distant
təhsil
insanların
təhsil
müəssisələrinə
getmədən
–
buna
xüsusi
vaxt
itirmədən
yaşayış
yerlərində
təhsil
müəssisələri
ilə
əlaqə
saxlamaqla
müstəqil
təhsil
almasına
imkan
verir
.
Distant
təhsil
müasir
telekommunikasiya
vasitələrinin
(kompüter
,
intenrnet
,
elektron
poçt
,
sputnik,
televiziya
,
radio
və
s
.),
habelə baza
dərsliklərinin
və
müxtəlif
çap
materiallarının
köməyi
ilə
həyata
keçirilir
.
Distant
təlim
texnologiyasının
mühüm
tərkib
elementləri
aşağıdakılardan
ibarətdir
:
-
tədris
və
digər
çap
materiallarının
kompüter
telekommunikasiya
vasitəsilə
göndərilməsi
;
-
milli
və
regional
televiziya
və
radiostansiyalar
vasitəsilə
tədris
proqramının
translyasiyası
;
-
səsli
poçt
,
internet
,
elektron
poçtu
vasitəsilə
müəllim
və
tələbə
arasında
sinxron
ünsiyyətin
yaradılması
;
70

---

-
video
distant
təhsilin
mühüm
vasitəsidir
(videoplyonka,
videokonfrans). 
Distant
təlim
texnologiyasında
qeyd
edilən
ünsürlərdən
kompleks
şəkildə
is-
tifadə
olunur
.
Sual
 
və
 
tapşırıqlar
1. 
Təlim
metodlarının
bütöv
təlim
prosesindəki
rolunu
izah
edin
.
2.
Təlim
metodlarının
təsnifatı
ilə bağlı
müxtəlif
yanaşmalara
münasibətinizi
bildirin
.
3. 
Əsas
didaktik
məqsədlərə
görə
təlim
metodları
hansı
qruplara
bölünür
? 
Hər
qrupun
məqsədini
izah
edin
.
4. 
İnteraktiv
metodları
səciyyələndirin
.
5. 
İxtisas
üzrə
bir məşğələni
müşahidə
edərək
müəllimin
hansı
metodlardan
və
necə
istifadə
etdiyini
müəyyənləşdirin
.
6.
Təlim
texnologiyalarının
metodlardan
fərqi
nədir
?
Təlimdə hansı
texnolo-
giyalardan
istifadə
olunur
?
Ədəbiyyat
1. Azərbaycan Respublikası Təhsil Qanunu. B., 2009.
2. Azərbaycanda təhsil siyasəti. B., “Təhsil”, 2005.
3. Rüstəmov F., Dadaşova T. Ali məktəb pedaqogikası. B., 2007.
4. Mehrabov A., Abbasov Ə., Həsənov R. Pedaqoji texnologiyalar. B., 2006.
5. Kərimov Y. Təlim metodları. B., 2007.
71

---