MÜhaziRƏ MİkrobiologiYA, sanitariya və GİGİyenanin iNKİŞAF tariXİ VƏ VƏZİFƏLƏRİ

Qida gigiyenasının inkişaf tarixi 
İlk  əvvəl  onu  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  gigiyena  elmi  sanitariyanın  mövcud 
tələbləri  əsasında  inkişaf  etmişdir.  Sanitariya  da  elm  sahəsi  olub  gigiyenanın 
tələbləri  əsasında  sağlamlıq  tədbirlərini  işləyib  hazırlayır  və  bunları  praktiki 
cəhətdən həyata keçirir. Ona görə də sanitariya və gigiyena elm sahələri bir-biri ilə 
sıx  vəhdətdə  fəaliyyət  göstərirlər.  Bu  özünü  xüsusi  olaraq  ərzaq  məhsullarının 

15 
 
gigiyenik  ekspertizası  zamanı  və  onların  falsifikasiya  olunmasının  qarşısının 
alınması ilə aparılan tədbirlərdə daha da təsdiqləmişdir. 
Kütləvi  qidalanmanın  təşkili  və  ərzaq  məhsullarının  istehsalı  ilə  əlaqədar 
gigiyena  və  sanitariya  elmlərinin  ölkəmizdə  inkişafı,  keçmiş  SSRİ  tərkibində 
fəaliyyət  göstərdiyimiz  dövrlərdə,  əsasən  1920-ci  ildən  sonra  indiki  MDB  ölkələri 
ilə  sıx  əlaqədə  baş  vermişdir.  Ona  görə  də  qida  məhsullarının  istehsalının  həyata 
keçirən  qida  sənayesi  və  iaşə  müəssisələrində  sanitariya  və  gigiyena  tələblərinin 
öyrənilməsi  ilə əlaqədar elmi biliklərdən  məlumat verdikdə  fikrimizcə indiki MDB 
ölkələrinin ərazisində, xüsusilə Rusiya, Ukraynada və digər respublikalarda, vaxtılə 
fəaliyyət  göstərmiş  görkəmli  alimlərin  nailiyyətlərini  nəzərə  almaq  düzgündür. 
Məhz  bu  səbəbdən  də,  hazırladığımız  bu  dərslikdə  mikrobiologiya,  sanitariya  və 
gigiyenanın  inkişaf  tarixindən  məlumat  verdikdə,  həmin  alimlər  haqqında  mövcud 
fikirləri  tələbələrimizə  çatdırmaq  qərarına  gəldik.  Əlbəttə,  adı  çəkilən  elm 
sahələrinin  inkişafı  təkcə  texniki  elmlərin  inkişafı  ilə  deyil,  həm  də  səhiyyəmizin 
istər Azərbaycanda, istərsə də keçmiş SSRİ tərkibində keçdiyi fəaliyyət dövrləri ilə 
sıx  əlaqədə  baş  vermişdir.  Bununla  belə,  mikrobiologiyanın  inkişafı  ilə  əlaqədar 
elmi-tədqiqatların  aparılması,  sanitariya  və  gigiyenanın  ölkəmizdəki  bugünkü 
vəziyyəti,  Azərbaycan  Milli  Elmlər  Akademiyasının  mikrobiologiya  institutu 
əməkdaşlarının  uzun  illər  ərzində  apardığı  çoxsaylı  elmi  işlər,  BDU-nun  müvafiq 
kafedraları,  Azərbaycan  Tibb  Universitetinin  uyğun  kafedraları,  Azərbaycan  Kənd 
Təsərrüfatı  Akademiyası  və  digər  ali  məktəblərdə  və  elmi  təşkilatlarda  yerinə 
yetirilmiş  və  bu  gün  də  davam  etdirilən  tədris-metodiki  və  elmi-tədqiqat  işlərinin 
nəticələri  ilə  sıx  bağlı  olmuşdur.  Bütövlükdə  götürdükdə  isə  mikrobiologiya  elmi 
kimi,  sanitariya  və  gigiyenanın  da  bir  elm  sahələri  kimi  inkişafına  nəzər  saldıqda, 
onların ərzaq məhsullarının istehsalı ilə əlaqədar qida sənayesində, iaşə müəssisələri 
və  ticarət  şəbəkələrində  fəaliyyət  dairəsini  qısaca  şərh  etsək,  indiki  MDB 
məkanında,  o  cümlədən  respublikamızda  keçmiş  dövrlərdən  aşağıdakı  istiqamətdə 
davam etmişdir. 
Qidalanma  haqqında  elmin  yaranması    əsrin  əvvəllərinə  təsadüf  etsə  də, 
müxtəlif  qida  maddələrini  və  onların  insan  orqanizmində  çevrilməsini  öyrənməyə 

16 
 
imkan  verən  biliklər  biologiya,  fiziologiya,  fizika  və  başqa  elmlərin  qədimdən 
indiyə qədər müvəffəqiyyətlə inkişafı ilə əlaqədar olmuşdur. 
Qida gigiyenasının bir elm kimi inkişafında böyük rus alimi S.F.Xotovitskinin 
(1796-1855) qida sanitariyası  üzrə  fundamental dərsliyi böyük rol oynamışdır. Bu 
dərslikdə qida məhsullarının keyfiyyət tərkibi, qida məhsullarında zərərli hissələrin 
əmələ  gəlməsi  şəraiti  və  səbəbləri,  sanitar-gigiyenik  üsullarla  nəzarət  haqqında 
məlumatlar  və  qida  məhsullarının  zərərli  çirklənmələrdən  qorunması  üzrə 
tövsiyələr ətraflı verilmişdir.  
Qidalanma  haqqında  elmin  inkişafında  Rusiyada  gigiyena  elminin  banisi 
sayılan,  görkəmli  alimlərdən  A.P.Dobroslavin  (1842-1889)  və  F.F.Erismanın 
(1842-1915)  çox  böyük  xidmətləri  olmuşdur.  A.P.Dobroslavin  Rusiyada  gigiyena 
üzrə  ilk  professor  olmuş,  1871-ci  ildə  ilk  dəfə  Peterburqda  Tibb-cərrahlıq 
Akademiyasında təşkil edilmiş «Gigiyena» kafedrasına rəhbərlik etmişdir. Kafedra 
ölkədə elmi-gigiyenik fikrin mərkəzinə, gigiyenist-təcrübə məktəbinə çevrilmişdir. 
Onun 
təşəbbüsü 
ilə 
Peterburqda 
qida 
məhsullarının 
keyfiyyəti 
və 
mənimsənilməsini  öyrənən  şəhər  laboratoriyası  yaradılmışdır.  A.P.Dobroslavin 
tərəfindən hərbi və ümumi gigiyena üzrə drslik yazılmışdır. 
F.F.Erisman  isə  Moskva  Universitetinin  tibb  fakültəsində  «Gigiyena» 
kafedrasına  rəhbərlik  etmişdir.  O,  gigiyenanın  ictimai  hərəkətli  olmasını 
göstərərək, onu «ictimai sağlamlıq haqqında elm» adlandırmışdır (hesab etmişdir). 
F.F.Erismanın  təşəbbüsü  ilə  1891-ci  ildə  Moskvada  sanitariya  stansiyası 
yaradılmışdır.  Burada  suyun  keyfiyyəti  və  qida  məhsullarının  tədqiqi  üzrə  böyük 
işlər aparılmışdır. Rusiyada Oktyabr sosialist inqilabından sonra və sovet dövründə 
bu  stansiya  F.F.Erisman  adına  Sanitariya  İnstitutuna  çevrilmişdir.  Digər 
institutlardakı  kimi  onun  tərkibində  qida  laboratoriyası  da  olmuşdur.  Hazırda. 
Moskvada  Rusiya  Tibb  Elmləri  Akademiyası  (TEA)  nəzdində  Qida  İnstitutu  və 
digər tibbi institutlar fəaliyyət göstərirlər. 
Qidalanma  haqqında  gigiyena  elminin  inkişafında  rus  patofizioloqu 
V.V.Paşutinanın  (1845-1901)  tədqiqatlarının  böyük  əhəmiyyəti  olmuşdur.  O, 

17 
 
orqanizmdə  kifayət  qədər  qidalanma  olmadıqda,  baş  verən  patoloji  prosesləri 
öyrənmişdir. 
Qida  qiqiyenası  və  fiziologiyası  və  həmçinin  sanitariya  üzrə  elmlərin 
inkişafında  görkəmli  fizioloq  akademik  İ.P.Pavlovun  (1849-1936)  işlərinin  də 
böyük  rolu  olmuşdur.  İ.P.Pavlov  tərəifndən  hazırlanmış  yeni  tədqiqat  üsulları  və 
onların 
fiziologiyanın 
inkişafında 
istifadəsi, 
insan  orqanizmində 
həzm 
proseslərinin  gedişinin  qanunauyğunluqlarını  aşkar  etməyə  imkan  vermişdir.  Bu 
tədqiqatlar,  həmçinin  ali  sinir  sisteminin  tədqiqi  və  onun  tərəfindən  orqanizm  ilə 
xarici  mühitin  vahidliyi  haqqında  təlimin  yaradılması,  insanın  səmərəli 
qidalanmasının müasir nəzəriyyəsini yaratmağa əsas vermişdir.  
Tibbi  sanitar-profilaktikanın  inkişafında  Q.V.Xlopinin  (1863-1929)  də 
işlərinin  böyük  əhəmiyyəti  olmuşdur.  Onun  çoxsahəli  elmi  fəaliyyəti  gigiyenanın 
bir  çox  məsələlərinin,  o  cümlədən  qida  gigiyenası  sahəsinin  praktiki  həllinə 
yönəldilmişdir.  Q.V.Xlopin  iki  böyük  işin  –  «Qida  məhsulları  və  içkilərin  tədqiqi 
üsulları»  və  «Gigiyenanın  əsasları»  dərsliklərinin  müəllifi  olmuşdur.  O,  həmçinin 
sanitariya  və  gigiyena  sahəsində  qanunçuluğun  yaradılmasında  və  ictimai  iaşənin 
gigiyenası məsələlərinin hazırlanmasında iştirak etmişdir. 
Qida  gigiyenasının  inkişafında  həmçinin  M.N.Şaternikov,  İ.İ.Molçanova, 
N.P.Diatroptova,  A.A.Pokrovski  kimi  alimlərin  də  böyük  rolu  olmuşdur.  Onlar 
mühüm  tədqiqatlar  aparmış  və  müxtəlif  qrup  əhali  üçün  fizioloji  cəhətdən 
əsaslandırılmış  qida  normaları  hazırlamışlar.  Qida  normalarının  fizioloji  cəhətdən 
əsaslandırılması  üzrə  tədqiqatlar  keçmiş  SSRİ  TEA  Qida  İnstitutunda  davam 
etdirilmişdir.  Bu  institut  1930-ci  ildə  RSFR-in  mərkəzi  Dövlət  İctimai  İaşə 
İnstitutunun  bazasında  yaradılmışdır  və  hal-hazırda  Rusiya  Tibb  Elmləri 
Akademiyasının Qida İnstitutu kimi digər institutlarla birlikdə qida gigiyenası üzrə 
bütün işlərə rəhbərlik edir. 
Ölkədə sanitar xidməti, onun məqsədi və vəzifələri 
 
Gigiyenanın işləyib hazırladığı normativlər və elmi cəhətdən əsaslandırılmış 
müddəalar  sanitariya  qanunvericiliyi  vasitəsilə  təcrübəyə  tətbiq  olunur  və 
sanitariya  təşkilatlarının  işi  bunlara  əsaslanır.  Sanitariya  orqanlarının  çoxcəhətli 

18 
 
işinə əsasən aşağıdakılar aiddir: dövlət sərhədlərinin sanitariya mühafizəsi, əhalinin 
və  məişət  şəraitinin  sanitariya  mühafizəsi;  atmosfer  havasının,  su  hövzələri  və 
torpağın  sanitariya  mühafizəsi;  yaşayış  yerlərinin,  sənaye  müəssisələrinin, 
mənzillərin, 
mədəni-məişət 
və 
müalicə-profilaktika 
müəssisələrinin 
abadlaşdırılmasında  və  tikilməsində  sanitariya  normaları  və  qaydalarını  təmin 
etmək,  yeyinti  məhsullarının  sanitariya  mühafizəsi  və  ictimai  iaşənin  sanitariya 
vəziyyətini  təmin  etmək,  infeksion  və  kütləvi  xəstəlikləri  və  başqa  xəstəlikləri 
aradan qaldırmaq və qarşısını almaq üçün tədbirlər keçirmək. 
Qida  sahəsində  Dövlət  sanitar  nəzarəti  xəbərdaredici  və  cari  sanitar 
nəzarəti formasında həyata keçirilir. 
Xəbərdaredici  sanitar  nəzarətinə  sahənin  perspektiv  inkişaf  planı 
hazırlanarkən  gigiyenik  tələblərin  yerinə  yetirilməsi,  yeyinti  müəssisələrinin 
layihələndirilməsi  normaları,  tikintidə  texnoloji  layihələrin  və  iş  çertyojlarının 
uyğunluğu, fəaliyyətdəki idarələrin iş profilinin dəyişilməsi və yenidən qurulması, 
yeni  texnoloji  avadanlıqların  konstruksiyası,  yeni  növ  qida  məhsullarının 
buraxılması,  qab-qacaqlar,  inventar,  tara,  məmulatların  reseptlərinin  dəyişilməsi, 
məhsulun çeşidləri və s. daxildir. 
Cari  sanitar  nəzarəti  qüvvədə  olan  sanitar-gigiyenik  və  sanitar-
epidemiologiya  əleyhinə  normalara,  yeyinti  müəssisələrinin  tikinti  norma  və 
qaydalarına  uyğun  olaraq  məhsul  hazırlanma  proseslərinə  onların  buraxılmasına, 
qida  müəssisələrinə  daşınması  və  saxlanmasına,  avadanlıqlara,  taralara  nəzarəti 
nəzərdə tutur. 
İctimai  nəzarət  qida  sənayesi,  ticarət  və  iaşə  müəssisələrində  cari  sanitar 
nəzarətin  effektivliyini  artırmaq  üçün  təşkil  olunur.  Onun  həyata  keçirilməsinə 
sanitar  təşkilatlarının  ən  yaxşı  mütəxəssis  işçiləri  cəlb  olunur.  Hər  bir  sexdə, 
oradakı  işçilərdən  sanitar  qaydalarının  yerinə  yetirilməsinə  daimi  nəzarət  etmək 
üçün sanitar gözətçisi təyin olunur. Sanitar xidmətinin ictimai köməkçisi həmçinin 
müəssisənin  ictimai  təşkilatlarının  (həmkarlar  ittifaqı,  Qırmızı  Aypara  Cəmiyyəti, 
xalq nəzarəti) nümayəndələri də ola bilər. 
 
 

19 
 
 
MÜHAZİRƏ 2.  MİKROORQANİZMLƏRİN MORFOLOGİYASI,  
SİSTEMATIKASI VƏ FIZIOLOGIYANIN ƏSASLARI 
Morfologiya  -  mikroorqanizmlərin  formasını,  quruluşunu,  çoxalma  və  hərəkət 
üsullarını öyrənən elmdir.  
Bakteriyaların ölçüləri 
Prokariot  orqanizmləri  fərqləndirən  xüsusiyyətlərdən  biri  də  onların 
ölçülərinin  çox  kiçik  olmasıdır.  Ona  görə  də  onlara  mikroorqanizmlər  və  ya 
mikroblar adı  verilir. Əksər  mikroorqanizmlərin  hüceyrəsinin diametri 0,001  mm-
dən  artıq  olmur.  Ona  görə  də  bunlar  üçün  ölçü  vahidi  mikrometrdir  (1mkm=10
-
3
mm),  hətta  mikroorqanizmlərin  zərif  struktur  quruluşunu,  viruslar  və 
bakteriofaqlarıöyrəndikdə  belə,  dahakiçik  ölçü  vahidindən  nanometrdən  (1nm  = 
10
-6 
mm)  istifadə  edilir.  Deməli  mikroorqanizmlərin  ölçü  vahidi  mkm  və  nm-dir. 
Ölçülərinə  və  formalarına  görə  mikroorqanizmlərin  tipik  nümayəndələri  olan 
bakteriyalar aşağıdakı kimi fərqlənirlər (Şəkil 1.1.): 
1)  Mikroorqanizmlər  bir-birindən  öz  hüceyrələrinin  xarici  görünüşü  ilə 
yanaşı,  ölçüsü  ilə  də  fərqlənirlər.  Bakteriyaların  ölçüləri0,5-3  mkm  olur.  Lakin 
bunların arasında daha iri vəçox xırda formalara da rast gəlinir. 
Bir  çox  xırda  bakteriyalarda  hüceyrənin  diametri  0,4-0,7  mkm,  uzunluğu  isə 
2-3  mkm  olur,  lakin  əksər  dairəvi  bakteriyaların  –  kokkların  diametri  1-2  mkm-ə 
yaxın olur. 
2) Çöp formalı bakteriyalarda çox vaxt çöpün uzunluğu 1-dən 5 mkm-ə qədər, eni 
isə  0,5-dən  1  mkm-ə  qədər  ola  bilir.  Bunların  arasında  böyük  ölçülü  formalar  da 
vardır. Belə ki, kükürd bakteriyalarının hüceyrələrinin diametri 50 mkm-əçata bilir. 
3)  Aktinomisetlərin  mitseliləri  çox  nazik  və  arakəsməsiz  olub,  eni  0,2-1,2 
mkm-ə, uzunluğuisə 100, 600 mkm-ə, bəzən bir neçə mm-ə çatır. 
4) Viruslara gəldikdə isə, bunlar daha xırda ölçüyə malikdirlər. Məsələn, inək 
çiçəyinitörədən  virusların  uzunluğu  0,26  nm,  qripi    törədənvirusunkuisə  0,1 
nmolur.  Bakteriofaqların  ölçüləri  0,1  mkm-ə  qədər  olur.  Qanlı  ishal 
bakteriyalarının bakteriofaqının ölçüsü 100-150 nm-dir. 

20 
 
Bakteriyaların ölçüləri kimi çəkiləri dəçox azdır. Bir bakterial hüceyrənin orta 
nəm çəkisi 5-10 mkq (0,001 mq), quru çəkisi isə 110
-6
 mkq-a bərabərdir. 
 
Şəkil 1.1. Bakteriyaların formaları: kürəşəkillilər: a – mikrokokklar;  
b – diplokokklar; c – tetrakokklar, sarsinlər; d – streptokokklar; çöpşəkillilər: e – 
sporəmələgətirməyənlər; f, h, i – sporəmələgətirənlər: f – bakteriyalar; h – 
klostridial; i – plektridial tiplilər; əyilmişlər: j – vibrionlar, k – sarsina 
(12000xböyüd.) 
Bakteriya hüceyrələrinin quruluşu 
Bakteriya  hüceyrələri  ölçülərinin  kiçik  vəçəkisinin  çox  az  olmasına 
baxmayaraq,  tək  hüceyrədən  ibarət  olan  bu  orqanizmlərdə  nəzərəçarpan 
differensiasiya  vardır.  Bunların  hüceyrəsində  də  hüceyrə  divarı,  sitoplazma 
membranı,  sitoplazma,  onun  müxtəlif  elementləri,  eləcə  də  nüvə  maddəsiolur 
(Şəkil  1.2).Bəzi  bakteriyalarda  bunlardan  əlavə  kapsula,  qamçılar,  fibrillər  və 
sporlara da təsadüf olunur. 
1. Hüceyrə divarı. Bu nazik, rəngsiz, elastik törəmə olub, hüceyrəni xaricdən 
əhatə  edir.Onun  əsas  vəzifəsi  hüceyrəyə  daimi  forma  vermək,  onun  anatomik 
tamlığını  təmin  etmək,  mikrobu  xarici  təsirlərdən  qorumaq  və  kapsula  əmələ 
gətirməkdə iştirak etməkdir. 
Bakteriyalarda hüceyrə divarının qalınlığı təxminən 10-20 nm-a bərabər olub, 
yalnız  elektron  mikroskopunda  aydın  görünür.Bakteriyalarda  hüceyrə  divarının 

21 
 
olmasını  plazmoliz  hadisəsi  ilə,  yəni  bakteriya  hüceyrələrini  1-2%  duz  və  şəkər 
məhlulunda  saxlamaqla  öyrənmək  olar.Bu  şəraitdə  bakteriya  hüceyrəsinin 
protoplazması  susuzlaşır,  büzüşür,  hüceyrə  divarından  ayrılır  ki,  bunu  mikroskop 
altında aydın görmək olur. 
Bakteriyaların  hüceyrə  divarı  kimyəvi  tərkibinə  görəali  bitkilərin  və 
yosunların qilafından çox fərqlənir. Əgər bitkilərdə qilafın əsas tərkibi sellülozadan 
ibarətdirsə,  bakteriyaların  hüceyrə  divarında  bu  maddə  yoxdur.Bunların  hüceyrə 
divarı  azotlu  və  azotsuz  birləşmələrdən,  heteropolimer  maddə  olan  müreindən  və 
teyxoya turşusundan təşkil olunmuşdur. 
Bakteriyaların  hüceyrə  divarı  mürəkkəb  quruluşa  malik  olub,  yüksək 
keçiricilik  qabiliyyətinə  malik  olmaqla  çoxqatlı  və  sərtdir.  Ona  görə  də  hüceyrə 
daxildə  olan  10-20  atmosfer  təzyiqinə  davamlıdır.  Hüceyrə  divarının  kimyəvi 
tərkibi  bakteriyaların  Qram  üsulu  ilə  boyanmasında  özünü  daha  aydın  göstərir. 
Tanınmış  alim  Qram  (1884)  bakteriyaları  boyanmaya  görə  2  qrupa  bölmüşdür. 
Qram-mənfi,  qram-müsbət.  Qram-mənfi  (məsələn,  qanlı 
ishal  çöpləri) 
bakteriyalarda  hüceyrə  divarı  peptidoqlükonlar,  lipoproteidlər,  polisaxaridlər, 
zülallar,  fosfolipidlər  qalığından  ibarətdir.  Qram-müsbət  bakteriyaların  hüceyrə 
divarının tərkibində az miqdarda zülal, əsasən mukopeptidlər, polişəkərlər, teyxoya 
və teyxouron turşuları müəyyən edilmişdir.  
2.  Kapsula.  Bəzi  bakteriyalarda  hüceyrə  divarından  əlavə  xüsusi  selikli  bir 
qişaya  –  kapsulaya  da  təsadüf  olunur.  Kapsula  hüceyrə  divarının  dəyişilmiş 
forması  olub,  vəzifəsi  mikrobu  xarici  təsirdən  qorumaqdır.  Patogen 
bakteriyalardan  qarayara  çöpləri,  pnevmokoklar  cinsinə  daxil  edilən  növlərdə 
kapsula müşahidə edilir.  
3.  Sitoplazmatik  membran.  Hüceyrə  divarının  altında  onun  protoplastı 
yerləşir.  Bu,  xaricdən  nazik  membranla  əhatə  olunmuşdur  ki,  buna  sitoplazma 
membranı  adı  verilmişdir.  Bu  hüceyrə  divarı  ilə  sıx  əlaqədar  olub,  çox  mühüm 
fizioloji  rol  oynayır.  Hüceyrə  divarından  fərqli  olaraq  sərt  deyildir.  O,  yüksək 
keçiricilik  qabiliyyətinə  malik  olub,  hüceyrəyə  daxil  olan  maddələri  nizamlayır. 
Qalınlığı  60-80  A
0
-dən  artıq  olmur.  Hüceyrənin  çəkisinin  15-30%-i  membranın 

22 
 
payına  düşür.  Tərkibi  40-70%  zülaldan  ibarətdir.  Bakteriyaların  sitoplazma 
membranında  müxtəlif  fermentlər  toplanmışdır  ki,  bunların  köməyi  ilə  tənəffüs 
prosesi gedir və qidalı maddələr mənimsənilən hala keçir.  
4.  Sitoplazma.  Membranın  altında  hüceyrə  sitoplazması  yerləşir.  Bu, 
yarımmaye, kolloidal, şəffaf, sulu  və azca  özlülüklü olub, 70-80% sudan  ibarətdir 
(qalınlığı 20 A
0
 və daha çoxdur). 
Hüceyrənin  sitoplazmasında  çox  xırda,  200-300  A
0
  ölçüdə  çoxlu  miqdarda 
ribosomlar  vardır.  Belə  zülal  cisimləri  RNT  ilə  zəngin  olur  ki,  bunlarda  da 
zülalların sintezi baş verir. 
Bakteriyalarda  kiçik  ölçülü,  müxtəlif  sayda  DNT  molekulu  şəklində 
sitoplazmatik  irsiyyət  determinantları  vardır  ki,  hazırda  onları  plazmidilər 
adlandırırlar. Plazmidilərə DNT qırıqları kimi baxılır. 
Mikrob hüceyrəsinin protoplazması qələvi reaksiyalıdır.  
 
Şəkil 1.2 Bakteriya hüceyrəsinin quruluş sxemi 
1 – hüceyrə qişası (divarı); 2 – sitoplazmatik membran; 3 – mitoxondriya; 4 – 
qlikogen; 5 – ribosomlar; 6 – yağ qatları; 7 – DNT sapları ilə nukleotid; 8 – 
volyutin. 
 
5. Nüvə –  hüceyrənin  mərkəzi  hissəsində  olub,  nukleoid adlanır  və tərkibinə 
görə DNT maddəsi kimi toplanmışdır.  
DNT-də irsiyyət daşıyıcısı olan genlər düz xətt üzrə düzülmüşdür. 

23 
 
Bakteriyada  nukleotidin  DNT  maddəsini  həm  də  bakterial  xromosom 
adlandırırlar. 
 Bakteriyaların hərəkəti. Bakteriyaların sporları 
Hərəkət  bütün  bakteriyalara  xas  olan  xüsusiyyət  deyildir.  Kokkların 
əksəriyyəti  hərəkətsizdir.  Çöp  və  silindrik  formalar  arasında  hərəkətli  formalar 
çoxdur.  Belə  formalar  cavan  kulturalarda  hərəkətli  olur,  yaşlandıqca  isə  öz 
qamçılarını itirir və tamamilə hərəkətsiz vəziyyətə düşürlər. 
Bakterial  hüceyrənin  hərəkət  orqanı  qamçılardır.  İlk  dəfə  bakteriyaların 
qamçılarla  olan  hərəkətini  alimlərdən  1838-ci  ildə  Erenberq  müşahidə  etmiş  və 
1897-ci ildə Miqula bunların morfoloji təsvirini vermişdir. 
Qamçıların  elektron  mikroskopunda  tədqiqi  göstərir  ki,  hər  bir  qamçı 
sitoplazmatik  membranın  daxilində  olan  və  ibtidai  heyvanların  kirpikciklərinin 
çıxdığı  bazal  cisimciklərinə  bənzər  sərt  qranullardan  çıxan  nazik,  uzun  və  incə 
fibrillərdir. 
Bakteriyalardakı  qamçıların  qalınlığı  0,01  mkm  olduğu  halda  uzunluğu 
bakterial  hüceyrənin  uzunluğundan  dəfələrlə  çox  olur  (20  mkm).  Qamçılar 
sporşəkilli olurlar. 
Qamçıların  yerləşməsinə  görə  bütün  hərəkətli  bakteriyaları  4  qrupa  bölmək 
olar:  
1) tək-qamçılılar-monotrixlər;  
2) hüceyrənin hər iki ucunda birər qamçıları olanlar – amfitrixlər; 
3) dəstə qamçılılar – lofotrixlər;  
4) hüceyrənin bütün səthini əhatə edən kirpiklilər – peritrixlər. 
Bakteriyaların  hərəkətini  duru,  qidalı  mühitlərdə  becərilmiş  bir  sutkalıq 
kulturada müşahidə etmək olar. Müxtəlif bakteriyalarda hərəkət surəti müxtəlifdir. 
Ən  hərəkətli  forma  bir  qamçı  ilə  hərəkət  edən  vəba  vibrionlarında  müşahidə 
olunur. Uzunluğu 2 mkm olan bu bakteriya saniyədə 30-60 mkm-ə qədər məsafəni 
qət edə bilir. 

24 
 
Bakteriyalarda  qamçı  və  kirpikciklərdən  əlavə  hüceyrənin  müəyyən 
nahiyyəsində əmələ gələn çoxlu miqdarda çıxıntılar da olur. 
Fibril adı latın sözü olub, sap, saçaq, yumşaq tük  mənasında işlədilir. Çöpvari 
və  dairəvi  formalı  bakteriyalarda  fibrilərə  təsadüf  olunur.  Hüceyrələrdə  fibrilərin 
miqdarı  çox  dəyişkəndir:  qalın  olduqda  200-400  ədədə  qədər,  nazik  olduqda  isə 
400-700  ədədə  qədər  sapdan  və  saçaqdan  ibarət  olur.  Bu  çıxıntıların  uzunluğu 
0,07-3,28 mkm, eni isə 0,01-0,04 mkm-dir. 
Spiroxetlər qamçısız olur. Bunlar hüceyrənin yığılıb açılması ilə hərəkət edir. 
Miksobakteriyalarda və bəzi göy-yaşıl yosunlarda isə qamçılar yoxdur, bunlar 
bərk  substratın  üzəri  ilə  selik  ifraz  edib  sürüşməklə  hərəkət  edirlər  (1  saniyədə  5 
mkm). 
Təbii halda qamçıları yalnız elektron mikroskopunda görmək olar. 
Spor  əmələgəlmə.  Mühitin  müxtəlif  amillərinə  qarşı  əsasən  çöp  və  ya 
silindrik  formalı  (Bacillus,  Clostridium  -  cinslərində)  bakteriyalarda  hüceyrə 
daxilində davamlı forma olan spor əmələ gəlir. Spor dairəvi və ya dəyirmi formalı 
olub,  hüceyrənin  mərkəzi  hissəsində  və  ya  ucunda  yerləşə  bilər.  Sporların  işıq 
sındırma əmsalı yüksək olduğundan, mikroskopiya zamanı onlar aydın görünürlər. 
Hər  bakterial  hüceyrədə  yalnız  bir  spor  əmələ  gələ  bilər  və  bu  endospor  adlanır. 
Sporəmələgəlmə  mürəkkəb  proses  olub,  hüceyrənin  daxili  möhtəviyyatının  ya 
hamısı və ya çox hissəsini əhatə edir. 
Tədqiqatlar göstərir ki, spor əmələ gəlmədə 4 mərhələ nəzərə çarpır: hazırlıq, 
spor qabağı – prospor, qılaf əmələgəlmə və sporun yetişməsi mərhələsi. 
1.  Hazırlıq  mərhələsində  hüceyrədə  zülal  sintezi  sürətlənir,  vegetativ 
hüceyrədə  olmayan  dipokolin  turşusu  hüceyrədaxili  aminturşular  hesabına  sintez 
olunur. Bu dipokolin turşusu Ca duzu şəklində sporun quru çəkisinin 15%-ni təşkil 
edir. Spor əmələ gəlmə – sporogenez prosesi hüceyrənin genetik aparatı ilə tənzim 
olunur və burada 100-ə qədər genlər iştirak edir. 
2. Sporqabağı mərhələdə spor hüceyrənin tam genetik informasiyasını alır. 
3.  Üçüncü  mərhələdə  çox  tez  (10  dəqiqə  müddətində)  qılaf  əmələ  gəlir. 
Sporqabağı  mərhələdə  bakterial  membran  bakteriyanın  hüceyrə  divarının 

25 
 
komponentlərini sintez edir və bunlardan ilk sporun divarı və daxili qılafı əmələ gəlir. 
Xarici qılafı isə ana hüceyrənin sitoplazmatik membranından əmələ gəlir və ona görə 
də çoxqatlı olur. 
4.  Sporun  yetişmə  mərhələsində  spor  özü  üçün  səciyyəvi  olan  görünüş  və 
ölçüyə malik olub, hüceyrədə müəyyən vəziyyət alır. 
Sporun  kimyəvi  tərkibi  vegetativ  hüceyrələrdən  fərqlənmir  (dipokolin 
turşusundan  başqa),  lakin  tərkibində  olan  maddələrin  nisbəti  dəyişilmiş  olur. 
Sporda  sərbəst  suyun  miqdarı  çox  azdır  (40%).  Ona  görə  də  buradakı  su 
biokimyəvi  reaksiyalarda  iştirak  etmir  və  yüksək  temperaturun  təsirindən 
hüceyrədəki  zülallar  parçalanmır.  Güman  olunur  ki,  sporun  tərkibində  olan 
dipokolin  turşusunun  kalsium  duzu  onun  metabolizminin  qeyri-fəal  olmasını, 
temperaturaya davamlılığını və zəif boyanmasını təmin edir. Vegetativ hüceyrədən 
fərqli olaraq sporda lipidlərin iştirakı xeyli yüksəkdir. 
Sporlarda  vegetativ  hüceyrələrdə  olan  bütün  fermentlər  vardır,  bununla  belə 
onlar  qeyri-fəal  vəziyyətdədirlər.  Sporlar  əlverişli  (rütubətli)  şəraitə  düşüb  inkişaf 
etdikcə,  fermentlər  də  fəallaşır.  Sporlar  inkişafa  başlayan  zaman  əvvəlcə  onlar  su 
toplayıb  şişir  deyə,  bu  biokimyəvi  fəallığın  yüksəlməsinə  səbəb  olur.  Spor 
daxilində  olan  litik  fermentlərin  köməyi  ilə  əvvəlcə  sporun  daxili,  sonra  xarici 
qılafları  əriyir,  spordan  dipokolin  turşusunun  Ca  duzu  və  müəyyən  qədər 
qlikopeptid  ayrılıb  xaric  olduqdan  daha  sonra  isə  sporun  əsl  inkişafı  başlayır  (4-5 
saat müddətində).  
Mikrobun  növündən  asılı  olaraq  sporların  yerləşməsi  müxtəlif  olur.  Bəzi 
bakteriyalarda spor hüceyrə mərkəzində, bəzilərində mərkəzə yaxın, bəzilərində isə 
hüceyrənin bir ucunda yerləşir. 
Bakteriyalarda 3 tip spor məlumdur: basilyar, qlostridial, plektridial.  
Basilya  tipdə  spor  əmələ  gələnə  qədər  hüceyrənin  forması  dəyişmir,  həm  də 
spor hüceyrənin mərkəzində yerləşir. 
Qlostridial tipli spor əmələ gələrkən hüceyrənin orta hissəsi genişlənir, ucları 
sivri  olub,  düyünçəni  xatırladır.Spor  isə  hüceyrənin  tam  mərkəzinə  yaxın 
vəziyyətdə  (subterminal)  yerləşirPlektridial  tipli  spor  əmələ  gəlmədə  hüceyrənin 

26 
 
bir  ucu  genişlənib  təbil  çubuğunu  xatırladır  (terminal  vəziyyət)  və  spor  da  həmin 
sahədə yerləşir. 
Bəzi 
bakteriyalar 
sporəmələgətirmə 
qabiliyyətinə 
malikdirlər.Bu 
xüsusiləçöpşəkilli  formaya  aiddir.  K+okklarda  sporəmələgəlməaz  hallarda  baş 
verir,  vibrionlar  və  spirillərdə  isə  ümumiyyətlə  olmur.  Sporəmələgəlmə  prosesi 
ondan  ibarətdir  ki,  bakterial  hüceyrənin  müəyyən  yerində  sitoplazma  yığışaraq 
qatılaşır,  sonra  bu  sahə  daha  möhkəm  qatla  örtülür.Hüceyrənin  qalan  hissəsi 
tədricən  parçalanır.Beləliklə,  bakterial  hüceyrə  bir  neçə  saata  (4-8  saata  və  daha 
çox) spora çevrilir. 
Sporəmələgəlmə  zamanı  hüceyrə  60%-ə  qədərsuyunuitirir.  Sitoplazma 
tədricən  qatılaşır,  hüceyrənin  müəyyən  hissəsinə  yığılır  və  möhkəm  qılafla(qatran 
və lipoid maddələrdən ibarət) örtülür. 
Sporlardakı  möhkəm  qılaf,  suyun  az  miqdarı,  Ca  və  Mg  metallarının 
qatılığının  çox  olması  onların  xarici  mühitin  zərərli  təsirinə  qarşı  davamlılığını 
yüksəldir.  Sporlar  yüksək  temperatura,  kimyəvi  maddələrin  yüksək  qatılığına, 
quraqlığa  asanlıqla  davam  gətirirlər.  Bəzi  basillərin  sporları  1-3  saat  və  daha  çox 
müddətdə qaynatdıqda belə öz həyat fəaliyyətlərini saxlayırlar.