MÜhaziRƏ MİkrobiologiYA, sanitariya və GİGİyenanin iNKİŞAF tariXİ VƏ VƏZİFƏLƏRİ

Transformasiya.  Genetik  materialın  (DNT  və  ya  RNT)  bir  mikrob 
hüceyrəsindən  digərinə  köçürülməsi  ilə  gedən  dəyişkənliyə  transformasiya  adı 
verilmişdir. Bu hadisəni ilk dəfə 1928-ci ildə Triffits kəşf etmişdir. Məlum olmuşdur 
ki, bir növ bakteriyanı ona yaxın digər bir növlə eyni mühitdə becərdikdə birinci növ 
ikincidən  bir  və  ya  bir  neçə  irsi  əlamətlər  qazana  bilər.  Məsələn,  pendirdən  ayrılmış 
streptokokk  skarlatina  əmələ  gətirən  streptokokkla  birlikdə  becərildikdə  birinci  növ, 
ikinci  kimi  toksin  əmələ  gətirmə  xüsusiyyəti  qazanır.  Bu  dəyişkənlik  bir  ştammdan 
digərinə  genlərin  ötürülməsi  nəticəsində  meydana  gəlir.  Genetik  materialın  bu  yolla 
ötürülməsi transformasiyadır. 
Transduksiya – bakteriofaq (bakteriyanı  yoluxduran  və onu  məhv edə bilən 
viruslar) vasitəsilə bir bakteriya hüceyrəsindən genomun müəyyən hissəsinin digər 
bakteriya  hüceyrəsinə  köçürülməsinə  deyilir.  Bu  genetik  mexanizmi  1952-ci  ildə 
N.Sinder  vəC.Lederberq  aşkar  etmişlər.  Burada  faq  hansı  yollasa  DNT-ni  bir 
bakteriyadan  özünə  ilişdirib,  onu  digərinin  genomuna  daxil  edir.  Əgər  faqla 
əridilmiş  kulturanın  süzüntüsü  normal  kulturaya  əlavə  edilərsə,  onda  irsi 
xüsusiyyətlərin keçdiyi müşahidə edilir. 
Rekombinasiya
3
  –  Morfoloji  cəhətdən  oxşar,  lakin  fizioloji  cəhətdən  fərqli 
olan  cinsi  hüceyrələrin  birləşməsidirki,  bu  hadisə  bakteriya  və  faqlarda  müşahidə 
                                                
3
 Hibrid – irsi əlamətlərinə görə fərqli olan valideynlərin çarpazlaşmasından əmələ gələn orqanizm. 

49 
 
olunur. Əmələ gələn rekombinatda resipientin tam, donorun isə müəyyən hissə gen 
yığımı iştirak edir. 
Bakteriya  üçün  səciyyəvi  xüsusiyyət  odur  ki,  onda  hüceyrəyə  tam 
xromosomun  düşməsi  vacib  deyil,  onun  hissəsinin  də  daxil  olması  kifayətdir. 
Deməli,  transformasiya  zamanı  tədqiqatçı  DNT-ni  ayırdıqda  xromosomu  qırır, 
transduksiyada  bakteriofaq  xromosomu  parçalayır,  lakin  rekombinasiyada  isə 
xromosom bir hüceyrədən digərinə köçürülən anda qırıla bilər. Buna baxmayaraq, 
yenə də irsi xüsusiyyətlər tamamilə keçə bilər. 
1946-cı  ildə  C.Lederberq  və  E.Tatun  bakteriyalarda  genetik  rekombinasiyanı 
müşahidə etmişlər. 
Müəyyən  edilmişdir  ki,  irsi  xüsusiyyətlərin  keçirilməsində  xromosom  DNT-
sindən  başqa,  protoplazmada  sərbəst  tapılan  DNT-lərin  də  böyük  rolu  vardır. 
Bunlar  xromosomdan  kənar  irsi  amillər  və  ya  qısaca  desək,  plazmidilərdir.  Onlar 
sitoplazmada yerləşirlər. 
Plazmidilər.  Bir  çox  bakteriyalarda  xromosomdan  başqa  gen  daşıyıcısı  olan 
əlavə  xırda  ölçülü,  qapalı  DNT  halqası  da  müşahidə  olunur.  Belə  əlavə  halqalar 
plazmidilər adlanırlar. Bu termini də 1952-ci ildə C.Lederberq təklif etmişdir. 
Plazmidilər  ümumi  əlamətləri  və  xüsusiyyətləri  ilə  səciyyələnirlər:  onlar 
tsiklik  quruluşlu  DNT  hissələrindən  ibarət  olub,  avtonom  çoxalmaya, 
yoluxdurmağa,  homoloci plazmidilərlə törəyən superinfeksiyalara qarşı  immunitet 
əmələ gətirməyə malikdirlər. 
Plazmidilər bakteriyaların təkamülündə də müəyyən rol oynayırlar. Bunlar da 
öz  növbəsində  müxtəlif  amillərin  təsiri  altında  mutasiyaya  uğrayıb  bir  çox 
yoluxucu  xəstəlik  törədicisi  olan  bakteriyaların  atipik  formaya  keçməsinə  səbəb 
olurlar. Bunlar bakteriyalara toksiklik, antibakterial preparatlara qarşı (davamlılıq) 
rezistenlik və s. verirlər. 
                                                                                                                                                       
Rekombinasiya – hibridə qametlər əmələ gələrkən genlərin yenidən qruplaşması nəticəsində nəsildə yeni əlamətlərin 
uzlaşması deməkdir. 

50 
 
Plazmidiləri  əsasən  3  qrupla  –  F,R  və  Col  amilləri  ilə  göstərirlər.  F  amili 
cinsiyyət  amili  olub,  F
+
  və  F
-
  amillərindən  ibarətdir.  Bunlar  sitoplazmada  yerləşir 
vəözlərini avtonom aparırlar. 
R amili, yəni rezistenlik amili, daha doğrusu rezistentliyi keçirən amildir. Bu 
da sitoplazmada yerləşir və F
-
 amildən fərqli olaraq genoma daxil olmur, avtonom 
xüsusiyyətə  malikdir,  bir  bakteriyanı  ştamından  digərinə  keçirə  bilir  və  beləliklə 
bakteriyaların rezistentliyini artırır.  
Col  amil,  yəni  kolsinogenlik  amili.  Kolsinlər  toksikilik  qabiliyyətinə  malik 
zülallardır.  Bir  sıra  bakteriyalarda  kolsin  əmələ  gəlir  ki,  bu  həmin  bakteriyanın 
daimi, irsi əlamətidir. Deməli, bu amilamil də avtonomdur və buna malik ştammlar 
zəhərli kolsin sintez etməklə mühitdə olan bakteriyaları məhv edir. 
Hüceyrədə  plazmidilərin  miqdarına  həm  plazmidilər  özləri  və  həm  də 
bakterial genom nəzarət edir. 
Modifikasiya  dəyişkənliyi.  Xarici  mühitin  təsiri  altında  orqanizmdəəmələ 
gələn,  irsən  keçməyən  müvəqqəti  dəyişkənliyə  modifikasiya  adı  verilmişdir.  Bu, 
mikroorqanizmlərin  müxtəlif  xassələrinə  aid  ola  bilər.  Məsələn,  koloniyanın 
forması, selik əmələ gətirməsi, piqment ifrazetməsi, biokimyəvi aktivliyi, bakteriya 
hüceyrəsinin  morfologiyası və s. əlamətlərini dəyişə bilər. Müəyyən edilmişdir ki, 
eyni  bakteriya  növünün  kulturaları  bir-birindən  fərqlənir  vəəsasən  iki  formalı 
koloniyalar  şəklində  nəzərəçarpırlar.  Məsələn,  bir  çox  maya  göbələkləri, 
bakteriyalar  iki  müxtəlif  tip  koloniyalar  əmələ  gətirə  bilir:  hamar  –  S  (Smouth  – 
ingiliscə) və kələ-kötür – R (rough). 
Bakteriyaların  S-formaları dairəvi,  hamar, nəm, qabarıq, şəffaf, kənarları düz 
olan koloniyalar əmələ gətirir. 
R-formalara  gəldikdə  bunlar  şəffaf  olmayan,  səthi  və  kənarı  girintili-çıxıntılı 
koloniyalar verir. 
S-formalar  əsasən  duru  qidalı  mühitdə  bulanıqlıq,  R-formalar  isə  ya  çöküntü 
və ya qaysaq əmələ gətirirlər. S-formalılar hərəkətli, R-lər isə hərəkətsizdirlər. 
Hər  iki  forma  bakteriyalar  şəkərləri  mənimsəmə  xüsusiyyətinə  vəəmələ 
gətirdiyi  məhsulların  kəmiyyəti  və  keyfiyyətinə  görə  fərqlənirlər.  Əksər  mikrob 

51 
 
növlərində  koloniyalar  S-formadan  R-formaya  və  tək-tək  hallarda  isə  əksinə  keçə 
bilər. Bakteriyalar arasında bir-birindən  fərqlənən  müxtəlif  variantlara parçalanma 
prosesinə (S-O-R) dissosiasiya deyilir. 
Piqmentlər  bir  çox  mikroorqanizmlərdə  daimi  əlamətə  malik  deyillər.  Mühit 
şəraiti dəyişdikdə, tamamilə rəngsiz olan koloniya xüsusi rəngə boyana bilər.  
Qidalı  mühitin  tərkibinin  dəyişilməsi  də  mikroorqanizmlərdə  səthi 
dəyişkənlik  əmələ  gətirə  bilər.  Əgər  mikrob  əvvəlcə  qlükoza,  sonra  isə  arabinoza 
olan  mühitdə  becərilibsə,  bir  müddətdən,  yəni  laqfaza  dövründən  sonra,  həmin 
mikrobda  arabinozanı  parçalayanfermentlərin  əmələ  gəlməsi  sürətlənir.  Beləliklə, 
mikrobda arabinozanı  mənimsəməyə  uyğunlaşma  və  ya adaptasiya baş verir. Belə 
uyğunlaşma  müvəqqəti  xarakter  daşıyır.  Əgər  yenidən  mikroba  qlükoza  verilərsə, 
onda əksinə qlükozanı parçalayan fermentlər çoxalır, digəri isə azalır.  
Mikroorqanizmlərdəəmələ  gələn  dəyişiklikdən  hazırda  geniş  istifadə  olunur. 
İrsiyyəti istənilən istiqamətdə dəyişilmiş yeni mikrob növlərinin alınmasının nəzəri 
əhəmiyyətindən  başqa,  böyük  təcrübi  əhəmiyyəti  də  vardır.  Müxtəlif  seçmə  və 
hibridləşdirmə  yolu  iləəldə  edilən  mutantlar  arasında  çoxlu  antibiotik  maddələr, 
zülallar,  amin  turşuları,  vitaminlər  və  b.  üzvi  maddələr  sintezedənaktiv  ştammlar 
əldə  edilirvə  onlardan  mikrobiologiya  sənayesində  zavod  miqyasında  zülallar, 
vitaminlər, dərman maddələri və s. istehsalında istifadə edilir. 
Ətraf mühit amillərinin mikroorqanizmlərə təsiri 
Digər  canlılar  kimi,  mikroorqanizmlərin  də  inkişafı  və  həyat  fəaliyyəti 
yaşadığı  xarici  mühit  amilləri  ilə  sıx  surətdə  əlaqədardır.  Mühit  şəraiti  əlverişli 
olduqda,  onların  inkişafı  intensivləşir.  Qeyri-əlverişli  şərait  yarandıqda  isə  ya 
hüceyrə  inkişafdan qalır, ya da  hüceyrə tamamilə tələf olur. Bəziləri  isə əlverişsiz 
şəraitə düşdükdə spor, bəziləri isə kapsula əmələ gətirirlər. 
Mikroorqanizmlərə təsir göstərə bilən xarici mühit amillərini üç qrupa bölmək 
olar: fiziki, kimyəvi və bioloji amillər. 
Fiziki amillərin mikroorqanizmlərə təsiri 

52 
 
Mikroorqanizmlərin  inkişafına  təsir  edən  fiziki  amillərə  rütubət,  temperatur,  şüa 
enercisi,  ultrasəs,  qidalı  mühitin  qatılığı,  osmotik  və  hidrostatik  təzyiq,  elektrik 
cərəyanı və s. aiddir.  
Mühitin nəmliyi mikroorqanizmlərin inkişafına böyük təsir göstərir.  
a)  Rütubətin  təsiri.  Su  mikroorqanizmlərin  həyatında  mühüm  amillərdəndir. 
Mikroorqanizmlərə  qida  maddələrinin  daxil  olması  və  qalıq  maddələrinin 
hüceyrədən  kənar  edilməsi  üçün  mühitdə  sərbəst  su  olmalıdır.  Rütubət  çox  az 
olduqda,  mikrobların  metabolizmi  ləngiyir,  sonra  isə  dayanır.  Mikroorqanizmlər 
rütubətə  olan  həssaslığı  ilə  bir-birindən  fərqlənir.  Bu  xüsusiyyətlərinə  görə 
mikroorqanizmləri üç qrupa bölmək olar: 
1. Rütubətə çox  həssas olanlar (hidrofil) – buraya sirkə turşusu bakteriyaları, 
nitratlaşdırıcı bakteriyalar, azotobakterlər, bir çox kif göbələkləri və s. aid edilir. 
2.  Nisbətən  az  rütubətli  mühit  sevənlər  (mezofil)  –  bunlar  quraqlıq  şəraitdə 
həyat fəaliyyətini bir neçə həftə və ya aylarla saxlaya bilir. Məsələn, vərəm çöpləri, 
bəzi aktinomisetlər, göbələklər. 
3. Quraqlığa davamlı mikroorqanizmlər (kserofil) çox az rütubətli mühitdə on 
illərlə  tələf  olmadan  yaşayır,  çünki  belə  mikroblar  quraqlıq  şəraitdə  spor  halına 
keçirlər.  Qarayara  çöpləri,  aktinomisetlərin  çoxu,  göbələklərin  bəzi  növləri  bu 
qrupa aiddir. Bakteriya və göbələklərin sporlarının quraqlığa daha çox davamlılığı 
onların  hüceyrələrində  40%-ə  qədər  suyun  olması  ilə  əlaqədardır.  Bunlarda 
maddələr mübadiləsi yavaşıyır, həyat fəaliyyəti ləngiyir. Əlverişli rütubət şəraitinə 
düşdükdə proseslər yenidən bərpa olunaraq öz axarına qayıdır. 
Koqun (1966) fikrincə hüceyrədaxili su 4 vəziyyətdə ola bilər:  
1)  Mühitin  nəmliyi  20%-dən  artıq  olarsa,  su  hüceyrəni  tam  doldurur.  Belə 
vəziyyətdə bütün biokimyəvi reaksiyalar normal gedə bilər; 
 2)  Nəmlik  20%-dən  az  olduqda  hüceyrə  kolloidi  gel  (çöküntü)  əmələ  gətirir 
ki, bu da hüceyrədə fermentativ reaksiyaları çətinləşdirir; 
3)  Nəmlik  5-10%  olduqda,  su  hüceyrənin  tam  deyil,  müəyyən  sahələrinə 
yayılır. Bu hissələrdə su molekulu mübadiləsi gedir, lakin fermentativ reaksiyaslar 
tamamilə dayanır; 

53 
 
4) Nəmlik 5%-dən az olduqda su hüceyrənin ayrı-ayrı quruluş elementlərində 
toplanır.  
Hüceyrənin  susuzlaşması  zamanı,  su  tərkibində  həll  olan  maddələrlə 
hüceyrənin  mərkəzindən  kənarına  keçir.  Qurudulmuş  bakteriyaların  bir  qismi 
anabioz  həyat  tərzinə  keçir,  bir  qismi  isə  tələf  olur.  Mikroorqanizmlərin  kifayət 
qədər  nəmlik  olmadığı  şəraitdə  inkişaf  edə  bilməməsindən  qida  məhsullarının 
xarab olmasının qarşısını almaqda istifadə olunur. 
b)  Mühit  temperaturunun  təsiri.  Mühit  temperaturu  –  mikrobların  həyatına 
təsir  edən  ən  mühüm  amillərdən  biridir.  Hər  bir  mikroorqanizm  müəyyən 
temperatur  həddində  inkişaf  edə  bilir.  Onların  inkişafı  üçün  ən  aşağı  temperatur 
minimal, ən  yüksək temperatur –  maksimal, ən  fəal  inkişafı  üçün olan temperatur 
isə optimal temperatur adlanır. Mikroorqanizmlərin inkişafını müəyyən edən bu üç 
temperatur göstəricisini kardinal nöqtə adlandırmaq qəbul edilmişdir. 
Mikroorqanizmləri  temperatura  həssaslığına  (münasibətinə)  görə  üç  qrupa- 
psixrofil, mezofill və termofillərə bölürlər: 
1)  Psixrofillərə  inkişafı  aşağı  temperatura  uyğunlaşmış  mikroorqanizmlər 
aiddir.  Bura  soyuq  bulaqlarda,  şimal  dənizlərində  və  buzlaqlarda  olan  kif 
göbələkləri, özündən şüa buraxan fotobakteriyalar, bakteriyalar aiddir. Bunlar üçün 
minimal  temperatur  -10°C-dək,  optimal  10°-15°C-dək,  maksimal  20-30°C-dir. 
Soyuğa  əksər  mikroblar  davamlıdır.  Bağırsaq  bakteriyası  mənfi  190°C-də  uzun 
müddət salamat qalır. 
2)  Mezofill  mikroblar  orta  temperaturu  sevənlərdir.  Minimal  temperatur 
0°C-dən +10°C,  optimal 25-35°C,  maksimal  40-50°C-dir.  Bunlara təbiətdə  geniş 
yayılmış  bakteriyaların  və  göbələklərin,  eləcə  də  onların  əksər  patogen 
nümayəndələri  aiddir.  Bu  qrup  mikroorqanizmlər  əksərən  yeyinti  məhsullarının 
çürüməsinə,  qıcqırmasına  və  onların  əmtəə  keyfiyyətinin  aşağı  düşməsinə  səbəb 
olurlar. 
3)  Termofil  mikroorqanizmlər  nisbətən  yüksək  temperaturda  inkişaf  edirlər. 
Onlar üçün  minimal temperatur +30°C, optimal 50-60°C, maksimum 70-80°C-dir. 
Mikrobların  termofilliyi  hüceyrə  qlafı  və  qilafaltı  pərdəsinin  lipid  tərkibi  ilə 

54 
 
xarakterizə olunur. Qlafın pərdədə olan 20-dən artıq zülalları lipidlər ilə birləşərək 
mikrobun elastikliyini və temperatura davamlılığını artırırlar.Termofil bakteriyalar 
təbiətdə  –  torpaqda,  suda,  peyində,  torfda,  isti  su  mənbələrində  geniş  yayılmışdır. 
Termofil  mikroorqanizmlər    taxıl,  pambıq,  un,  yarma  və  s.  kimi  məhsulları  nəm 
halında saxladıqda inkişaf edərək, onların qızışmasına səbəb olur. 
Yüksək  temperatura  fermentlərin  inaktivasiyasına  və  sitoplazma  zülalının 
denaturasiyasına  səbəb  olur  ki,  bu  da  mikrob  hüceyrəsinin  məhvi  ilə  nəticələnir. 
Sporsuz  bakteriyaların  əksəriyyəti  60-70°C  qızdırıldıqda  15-30  dəqiqəyə,  80-
100°C  qızdırıldıqda  isə  bir  neçə  saniyədən  1-3  dəqiqəyə  qədər  müddətdə  məhv  
olur. Bakteriyalar quru mühitə nisbətən nəmli mühitin yüksək temperaturunda daha 
tez məhv olurlar. 
Sporlu  mikroblar  daha  davamlıdırlar.Onlar  120°C-də  20-30  dəqiqəyə  tələf 
olurlar.  Bunun  əsas  səbəbi  onlarda  sərbəst  suyun  az,  tərkibində  piridin  turşusu  və 
kalsiumun olması iləəlaqədardır. 
Mikroorqanizmlərlə  mübarizədə  yüksək  temperaturdan  geniş  istifadə  olunur. 
Yüksək  temperaturla  bakteriyaları  məhv  etməyin  iki  üsulu  vardır:  pasterizasiya, 
sterilizasiya. 
Pasterizasiyaçox  yüksək temperaturda tərkibini dəyişən  yeyinti  məhsullarını 
(süd,  şərab,  ikra,  meyvəşirələri)  qorumaq  və  orada  olan  mikroorqanizmlərin 
vegetativ  formalarını  (60-70°C-də  20-30  dəqiqə  və  ya  70-80°C-də  5-10  dəqiqə 
qızdırılır)  məhv  etmək  üçün  onların  60-80°C-də  20-30  dəqiqə  qızdırırlmasın 
ibarətdir.  Lakin  oradakı  bakteriyaların  sporları  və  termofil  bakteriyalar  məhv 
olmur.  Sporların  vegetetiv  formaya  çevrilməsi  üçün  həmin  məhsullar  bir  sutka 
müddətində otaq temperaturunda saxlanılır, sonra aparılan təkrarı pasterilizasiya ilə 
həmin  hüceyrələr  də  tələf  edilir.  Bu  üsul  tindalizasiya  adlanır.  Bu  prosesdən 
konserv  sənayesində  meyvə  və  tərəvəzlərdən  konserv  hazırlanmasında  istifadə 
edilir.  
Mikrobioloji  tədqiqatlarda  qidalı  maddələrin,  qabların,alətlərin  sterilizasiyası 
ən vacib məsələdir. Steilizasiya latın sözü olub (strelis) nəslin kəsilməsi deməkdir. 

55 
 
Sterilizasiya  əşyalarda,  mühitdə  müxtəlif  amillərin  təsiri  altında  mikrobsuz  şərait 
yaratmaq üsuluna deyilir.  
Sterilizasiya  dedikdə  hər  hansı  bir  əşyanın  və  ya  maddənin  tərkibində  olan 
mikroorqanizmlər  tam  mənada  məhv  edilməsi  nəzərdə  tutulur.  Bu  məqsədlə 
mexaniki, fiziki, termiki və kimyəvi təsirlərdən istifadə edilir. Yüksək temperaturla 
mikroorqanizmləri  məhv  etmək  üçün  qaynatma-  termiki  sterilizasiya,  quru  isti 
buxarla təzyiq altında, fasiləli buxarla təzyiqsiz və s. üsullardan istifadə olunur.  
Buna  100-130°C-də  20-40  dəqiqə  qızdırmaqla  nail  olunur.  Bu  zaman  hətta 
basilin sporu da məhv edilir. 
Cərrahiyyə  alətləri,  şprislər,  iynələr    və  s.  xırda  əşyalar  adi  su  və  ya  1-2%-l 
çay  sodası  məhlulunda  30  dəqiqə  qaynadılmaqla  sterilizə  edilir.  Laboratoriyada 
olan  şüşə  qablar  quru  isti  ilə  PAster  peçində  və  ya  xüsusi  sterilizatorlarda    165-
170° C-də 2 saat müddətində sterilizə edilir.  
Bakterioloji  qələmlər,  iynələr,  bəzi  metal  alətlər  və  s.  od  üzərində 
kozərdilməklə  mikrobsuzlaşdırılır.  Quru  istidən  xarab  olan  qidalı  mühitlər,  rezin 
əşyalar,  sarğı  materialları,  xalatlar  və  s.  təzyiqli  buxarla  xüsusi  germetik  qapalı 
qazanda avtoklavda sterilizə edilir.  
Tərkibində  şəkər  olan  qidalı  mühitlər  avtoklavda  təzyiqsiz,  fasiləli  buxarla 
100-105°C-də 3 gün müddətində və hər dəfə 30 dəq. şəkərsiz qidalı mühitlər, sarğı 
materialları və s. avtoklavda 120-130°C temperaturda 1-1.5 atmosfer təzyiq altında 
30-45  dəq.  müddətində  yalnız  bir  dəfə  sterilizə  olunur.    Temperatur  təsirindən 
xarab olan  maddələr, dərmanlar, zülallar bakteriyaları  keçirməyən  xırda  məsaməli 
süzgəclərdən  süzülərək  sterilizə  olunur.Hazırda  bu  məqsədlə  azbest  lövhəli  Zeyts 
süzgəcindən istifadə olunur.Süzgəclər işlənməməzdən əvvəl sterilizə olunmalıdır. 
Temperaturun 
mikroorqanizmlərə 
təsirindən 
yeyinti 
məhsullarının 
istehsalatda  saxlanılması  zamanı  geniş  istifadə  edilir.  Yeyinti  məhsullarını  aşağı 
temperaturlarda 
soyutmaq 
(+8°C-2) 
və 
dondurmaqla 
(-6°C 
aşağı) 
konservləşdirirlər.  Məsələn,  soyudulmuşəti  və  balığı  20  günə  qədər,  südü  10-12 
saat, meyvələri və pendiri 6 aya qədər saxlamaq olur. 

56 
 
İşığın təsiri.İşığın tərkibində müxtəlif şüalar olduğu üçün, o əksər mikroblara 
öldürücü  təsir  göstərir.Xüsusən,  qısadalğalı  ultrabənövşəyi  şüalar  kəskin 
bakteriosid təsirə malikdirlər.Ultrabənövşəyi şüalardan suyun, südün, materialların 
sterilizasiyasında istifadə olunur. 
Rentgen və radium şüaları az miqdarda və qısa müddətdəmikroorqanizmlərin  
inkişafını  vəçoxalmasını  stimullaşdırır,  yüksək  dozada  isə  onlarıöldürür.  Elektrik 
cərəyanı yüksək tezlikdə mikroorqanizmlərəöldürücü təsir göstərir. 
Osmotik  təzyiqin  təsiri.Mühitin  osmotik  təzyiqinin  mikroorqanizmlərin 
həyatında mühüm rolu vardır.Osmotik təzyiq mühitdə həll olan maddələrin qatılığı 
ilə yaranır.Qatılıq artıq olduqda, bu təzyiq yüksək olur. 
Osmotik  təzyiq  nə  qədər  yüksək  olarsa,  suyun  fəallığı  və  onun  hüceyrəyə 
daxil olması bir o qədər az olur. 
Osmotik  təzyiqi  hüceyrə  təzyiqindən  yüksək  olan  hipertonik  məhlullardan 
əksər mikroorqanizmlər özlərinə lazım olan suyu ala bilmir.Biologiyada bu təzyiq 
fizioloji quraqlıq kimi qeyd olunur.Təbii mühitdə buna şoran torpaqlarda və duzlu 
hovuzlarda yaşayan mikroorqanizmlərdə rast gəlmək olar. 
Bakterial  hüceyrələrin  daxilində  osmotik  təzyiq  10-20%-li  saxaroza 
məhlulunun  təzyiqinə  müvafiq  gəlir.Əgər  bakteriyalar  yüksək  osmotik  təzyiqli 
məhlula  daxil  edilərsə,  o  zaman  hüceyrələrdə  plazmoliz  hadisəsi  baş  verir  və 
bunun  da  nəticəsində  onlar  inkişafdan  qalır.Mikroorqanizmlər  çox  aşağı  osmotik 
təzyiqli mühitə düşdükdə mühitdə olan su hüceyrəyə daxil olub onu şişirdir ki, bu 
hadisəyəturqor adı verilir. 
Çox  yüksəktəzyiqli  mühitdəöz  həyat  fəaliyyətlərini  davam  etdirən 
mikroorqanizmlərəosmofillər  deyilir.  Əksərən  bunlar  duz  sevənlər  –  holofillər 
olub, natrium-xloridə yüksək dərəcədə tələbkar olmaları ilə səciyyələnirlər. 
Holofillərözləri  də  mülayim  və  ifrat  holofillər  olmaq  üzrə  2  qrupa 
bölünür.Mülayim holofillər mühitdə NaCl duzunun qatılığı 2-5% olduqda, normal 
inkişaf  edirlər.Çox  yüksək  duzlu  mühitəuyğunlaşan  mikroorqanizmlərə    rast 
gəlinir  ki,  bunlara  da  ifrat  holofillər  deyilir.  Belə  mikroorqanizmlərəşoran 
torpaqlarda,  Ölü  dənizin  suyunda  rast  gəlmək  olur.Qeyd  etmək  lazımdır  ki, 

57 
 
mühitdə 15-20% NaCl olduqda mikrob hüceyrəsinin daxilində osmotik təzyiq 90-
100 atm. bərabər olur.Belə vəzifədə yalnız holofillər yaşaya bilər. 
Hidrostatik  təzyiq.Zülallar  çox  yüksək  hidrostatik  təzyiqdə  (10000 
atm.)parçalanırlar. 
Mikroorqanizmlərin 
hidrostatik 
təzyiqə 
həssaslığı 
müxtəlifdir.Elə  bakteriyalar  var  ki,  onlara  ən  kiçik  atmosfer  təzyiqi  belə  təsir 
göstərir.Lakin  bunlarla  yanaşı,  mikroorqanizmlər  arasında  yüksək  atmosfer 
təzyiqinə uyğunlaşmış növlər də məlumdur.Belə mikroorqanizmlərə barofillər adı 
verilir.Dənizlərdə,  okeanlarda  yayılmış  bir  çox  bakteriyaların  2-9  km  dərinlikdə 
200-900 
atm.təzyiqinə 
məruz 
qalmalarına 
baxmayaraq, 
onlar 
tələf 
olmurlar.Bakteriyaların  sporları  atmosfer  təzyiqinə  daha  da  davamlıdır  və  belə 
formalar 20000 atm. təzyiqində öz həyat fəaliyyətini dayandırır. 
Kimyəvi amillərin mikroorqanizmlərə təsiri 
Bunlara mühitin tərkibi və reaksiyası, oksidləşmə-reduksiya reaksiyası aiddir. 
1) Mühit reaksiyası  mikroorqanizmlərin  həyat  fəaliyyətinə təsir edən  mühüm 
kimyəvi  amil  hesab  olunur.  Mühitin  turşuluğu  pH  işarəsi  ilə  ifadə  edilir.pH 
kəmiyyəti neytral mühüt üçün 7,0; turş mühit üçün 0-6,0 və qələvi mühit üçün 8,0-
14,0  bərabərdir.  Mikroorqanizmlərin  mühit  reaksiyasına  münasibəti  çox 
müxtəlifdir.Əgər  bəziləri  pH  kəmiyyətinin  geniş  həddində  inkişaf  edirsə,  digər 
mikroorqanizmlərin  inkişafıüçün  isə  pH  dəyişməsi  az  həddə  olur.  Bir  çox  kif 
vəmaya  göbələkləri  üçün  pH  3,0-6,0,  əksər  bakteriyalar    üçün  isə  pH7,0-7,5 
əlverişlidir.  Özləri  turşu  yaradan  bakteriyalar  (sirkə  turşusu,  süd  turşusu,  limon 
turşusu  və  yağ  turşusu)istisna  təşkil  edir.  Kəskin  turş  mühit  bakteriyalara 
məhvedici təsir göstərir. 
Su  hövzələrində  və  torpaqda  yaşayan  mikroorqanizmlər  pH-ın  təsiri  ilə 
əhəmiyyətli  dərəcədə  dəyişilməyə  məruzqalmır.Ona  görə  də  onlar  pH  qiymətinin 
geniş  dairəsinə  uyğunlaşmışlar.Əksinə,  insan  və  heyvan  bədənində  yaşayan 
patogen mikroorqanizmlər pH-ın nisbətən dar diapazonunda inkişaf edirlər. 
2)  Bütün  mikroorqanizmlər  nisbətən  üçün  molekulyar  oksigen  hüceyrəni 
enerji 
ilə 
təmin 
edən 
oksidləşmə-reduksiya 
reaksiyalarında 
elektron 
akseptorukimi  çox  vacibdir.  Mikroorqanizmlər  oksigenə  olan  münasibətinə  görə 

58 
 
bir-birindən 
fərqlənirlər.Molekulyar 
oksigenli 
mühitdə 
inkişaf 
edən 
mikroorqanizmlərə  aeroblar,  molekulyar  oksigensiz  mühiti  sevənlər  isə 
anaeroblar 
adını 
daşıyırlar. 
Lakin 
mikroorqanizmlərin 
oksigenə 
olan 
münasibətləri  daha  dərindən  tədqiq  olunduqdan  sonra  məlum  olmuşdur  ki, 
bunların arasında çox və ya az miqdarda oksigenə tələbkar olanlar da vardır. Ona 
görə  də  hazırda  oksigenə  olan  münasibətlərinə  görə  mikroorqanizmləri  4  qrupa 
bölürlər:  obliqat  və  ya  ciddi  aeroblar,  obliqat  anaeroblar,  fakültativ  və  ya  şərti 
anaeroblar və  mikroaerofillər. Fakültativ anaeroblar obliqat aeroblarla anaeroblar 
arasında  keçid  təşkil  edirlər.Bunlar  həm  oksigenli,  həm  də  oksigensiz  mühitdə 
yaşama  qabiliyyətinə  malikdirlər.Məsələn,  stafilokokklar,  streptokokklar  bu 
qrupa aiddir. 
Mikroaerofillər  mühitdəçox  az  miqdarda  oksigen  olduqda  inkişaf  edirlər, 
məsələn, süd turşusu bakteriyaları. 
Mikrobların  aerobluq  dərəcəsi,  yəni  oksidləşmə-reduksiyaetməəmsalı  rH
2
  ilə 
ifadə edilir. Bu mühitin oksigen və ya hidrogenlə doydurulması ilə səciyyələnir və 
bunun diapazonu 0-dan 42,6-ya qədərdir. Obliqat aeroblarda rH
2
 diapazonu 10-30, 
obliqat  anaeroblarda  isə  0-12  arasında  olduqda  bunların  maddələr  mübadiləsi 
normal  gedir.  Obliqat  anaerobların  çoxalmasıüçün  rH
2
=3-5  olmalıdır.  Fakültativ 
anaeroblarda rH
2
 diapazonu daha genişdir (0-dan 30-a qədər). 
Mikroorqanizmlər  öz  həyat  fəaliyyətində  inkişaf  etdikləri  qidalı  mühitlə  sıx 
əlaqədar  olur.Ona  görə  də  ilk  növbədə  qidalı  mühitin  tərkibinin  təsiri  nəzərə 
alınmalıdır.Müəyyən olunmuşdur ki, qidalı mühiti mikrob hüceyrəsini qıcıqlandırır 
və  bubub  nəticəsində  hüceyrədə  mühitə  qarşı  müəyyən  hərəkət  –xemotaksis 
əmələgəlir.Bəzən  hüceyrələr  bir  qidaya  meyilli  olduğu  halda  digərindən 
uzaqlaşır.Mikroorqanizmlərin  qidalı  mühit  tərəfindən  cəlb  olunmasına  müsbət 
xemotaksis, mühitdən uzaqlaşmasına mənfi xemotaksis deyilir. 
Müxtəlif  təbiətli  kimyəvi  maddələr  mikroorqanizmlərə  təsir  etdikdə  3  effekt 
nəzərə çarpır: stimuləedici, bakteriostatik və bakteriosid.   

59 
 
Kimyəvi  birləşmələr  ola  bilsin  ki,  mikroorqanizmlər  üçün  faydalı  olub,  qida 
maddəsi  kimi  istifadə  olunsun  bu  stimuləedici  effekt  verir.  Həmin  orqanizm 
böyüyüb çoxalır. 
Bakteriyaları  tələf  edən  hər  hansı  birləşmə  əlverişsiz  –  antimikrob  xassəli- 
bakteriosid təsirli olur, onlara məhvedici vəöldürücü təsir edir. 
Bəzi  maddələr  isə  mikroorqanizmlər  bakteriostatik  səsir  göstərir.Müəyyən 
müddət ərzində onların çoxlamasının və inkişafının qarşısını alır. 
Mikroorqanizmlərlə  mübarizədə  tətbiq  olunana  maddələr  antiseptic