Mühazirə Müəllim: dos. İsgəndərzadə H. Q. MÜQƏddimə "Kompüterlərin tətbiqi nəzəriyyəsinin əsasları"

Mühazirə 6. Ədədlərin kompüterdə təsviri və dəyişmə diapazonu 
Kompüterdə ikilik ədədin hər bir mərtəbəsi trigger adlanan elementdə yadda saxlanır. 
Sxemotexniki baxımdan trigger iki dayanıqlı vəziyyətə (0 və 1) malik olan element olduğundan, 
dayanıqlı vəziyyətlərdən biri sıfra, digəri isə vahidə uyğun götürülür. Bir neçə mərtəbəli 2-lik 

---

ədədi təsvir etmək üçün uyğun sayda triggerdən istifadə edərək registr qurulur və mərtəbələr 
şəbəkəsi də adlandırılır. 
Ədədləri təbii təsvir formasında dörd üsulla təsvir etmək olar: 
1. Ədədlərin tam şəkildə təsviri 
2. Ədədlərin kəsr şəkildə təsviri 
3. Ədədlərin qarışıq şəkildə təsviri 
4. Ədədlərin yarımloqarifmik şəkildə təsviri. 
Kompüterdə ədədlərin 1-ci və 2-ci təsvir formasına təbii formada- sabit nöqtəli (vergüllü) təsvir 
ikimi baxılır, 3-cü təsvir forması texniki səbəblərdən heç tətbiq olunmur, çox kiçik və çox böyük 
kəsr ədədlərin mərtəbələr şəbəkəsində miqyaslaşdırılaraq təsvir edilməsi tələb olunur ki, bu da 
proqramçıdan əlavə vaxt və resurs tələb edir.4-cü təsvir forması ədədlərin yarımloqarifmik 
formada- sürüşkən nöqtəli (vergüllü) təsviri adlanır. 
Deməli, kompüterdə ədədlərin iki cür təsvir forması tətbiq olunur: 
1. Ədədlərin təbii formada- sabit nöqtəli (vergüllü) təsviri,
2.Ədədlərin yarımloqarifmik formada- sürüşkən nöqtəli (vergüllü) təsviri, yəni: X= m*S
p 
Ədədlərin dabit nöqtəli təsvir forması bir qayda olaraq ədədlər məhdud diapazonda dəyişən 
hallarda tətbiq edilir. Bu halda nöqtə (vergül) ədədin müəyyən edilmiş yerində qoyulur. Belə ki, 
əgər nöqtə ədədin ən böyük mərtəbəsinin önündə qoyularsa, bu halda ixtiyari X ədədi |X|<1 olur 
və kəsr ədəd kimi qəbul edilir. Digər halda nöqtə ədədin ən kiçik mərtəbəsindən sonra qoyulur, 
|X|>1 olur və tam ədəd kimi qəbul edilir. 
Ədədlərin sabit nöqtəli təsvirində mərtəbələr şəbəkəsi şəkil 6-da təsvir edilmişdir.
0 1 2 n-1 

mantissanın işarəsi / 

\ mantissa
Şəkil 6. Sabit nöqtəli mərtəbələr şəbəkəsi 
Sabit nöqtəli ədədlərdə nöqtənin ədədin ən kiçik mərtəbəsindən sonra qoyulması halında tam 
ədədin mərtəbələr şəbəkəsində təsviri şəkil 7-də göstərildiyi kimi olacaqdır. 
X= [phone] (n=10) 
Şəkil 7.Tam ədədlərin sabit nöqtəli mərtəbələr şəbəkəsi 
Belə format müsbət və mənfi işarəli 2-lik tam ədədləri təsvir etməyə imakn verir.
X
ən böyük(max)
= +11...1=2
n
-1 
X
ən kiçik
(min) 
= +00...1= 1
Dəyişmə diapazonu: 1 ≤ |X| ≤ 2
n
-1 olacaqdır. 
Verilmiş n=32 mərtəbəli ədədin bu formatda mərtəbələr şəbəkəsində təsvir diapazonu aşağıdakı 
kimi olar. 
1 ≤ |X| ≤ 2
31
-1 
Sabit nöqtəli ədədlərdə nöqtənin ədədin ən böyük mərtəbəsindən əvvəl qoyulması halında isə 
kəsr ədədin mərtəbələr şəbəkəsində təsviri şəkil 7
a
-da göstərildiyi kimi olacaqdır. 
X= +0.10110101 (n=10) 
Şəkil 7
a
. Kəsr ədədlərin sabit nöqtəli mərtəbələr şəbəkəsi 
X
ən böyük(max)
= +0.11...1=1-2
-n
X
ən kiçik
(min) 
= +0.00...1=2
-n
Dəyişmə diapazonu: 2
-n
≤ |X| ≤ 1-2
-n
olacaqdır. 
0 
1 
0 
1 
1 
0 
1 
0 
1 
1 
0 
1 
0 
1 
1 
0 
1 
0 
1 

---

Bu təsvir diapazonu 10-luq ədədlər üçün 1-dən 10
9
-dək ədədləri və həmçinin 0-ı təsvir etməyə 
imkan verir. 
Beləliklə, buradan görünür ki, sabit nöqtəli ədədlərin istifadə diapazonu məhduddur, yəni çox 
böyük və çox kiçik ədədlər burada təsvir oluna bilmirlər. Bəzən hesablama prosesində belə böyük 
və yaxud kiçik ədədlər alına bilər. Bu zaman alınmış ədəd təsvir diapazonundan kənara çıxır və 
hesablamanı səhv nəticəyə gətirir. Bunun olmaması üçün proqramlaşdırma zamanı 
hesablamalarda iştrak edən verilənləri müəyyən miqyaslarda böyütmək və ya kiçiltmək lazım gəlir 
ki, bu da proqramçıdan əlavə iş tələb edir. Məhz elə bu xüsusiyyət sabit nöqtəli ədədlərdən 
istifadənin mənfi cəhətidir. Müsbət cəhəti isə maşının əməliyyat (hesab) qurğusunun sadəliyi və 
cəldliyinin artmasıdır. 
Müasir kompüterlərdə ədədlərin həm sabit və həm də sürüşkən nöqtəli təsvir üsullarından 
istifadə edilir. 
Ədədlərin sürüşkən nöqtəli (vergüllü) təsviri həm də yarımloqorifmik təsvir adlandırılır. 
Sürüşkən nöqtəli- yarımloqorifmik təsvir formasında ədəd X = m.S
P
(|m|<1) kimi təsvir 
olunur.
İfadədə: m-ədədin mantissası, P- tərtibi,
S
p
–xarakteristikası, S- say sisteminin əsasıdır.
2-lik say sistemi üçün S=2 olduğundan ədədin təsviri 
X=m.2
p
olacaqdır. Sürüşkən nöqtəli təsvirdə mərtəbələr şəbəkəsi şəkil 8-da təsvir edilmişdir .
0 1 
2 
3 4 5 6 7 8 9 
n-2 n-1 
0 
… 
tərtib mantissanın mantissa 
işarəsi
Şəkil 8. Sürüşkən nöqtəli mərtəbələr şəbəkəsi 
Ədədlərin sürüşkən nöqtə ilə təsvir üsulunda sabit nöqtəli təsvir üsulundan fərqli olaraq ədədin 
mantissası hökmən normallaşdırılmış formada qeyd olunmalıdır. Normallaşdırma şərti