Mühazirələri tərtib edən: dosent Əliyev Mahir Əlişah baki-2014

Dəmiryolu nəqliyyatı yükdaşımaların həcminə görə nəqliyyat növləri arasında ikinci yeri tutur.

Dəmiryolu nəqliyyatı uzaq məsafələrə iri partiyalarla yük daşıma­larda daha ef­fekt­lidir. Avtomobil nəqliyyatı ilə müqayisədə dəmiryolu nəqliyyatı ilə daşımaların ma­ya dəyəri xeyli aşağıdır və ətraf mühitə daha az ziyan vurur. Bu nəqliyyat növündən əksər məhsulların, xüsusən də me­tal və metal məmulatlarının, meşə materiallarının, neft və neft məhsulları­nın, maşın və mexanizmlərinin daşınmasından istifadə edilir.

Lakin dəmiryolu nəqliyyatı ilə daşımanın orta sürəti və tezliyi, həm­çinin daşı­ma­nın etibarlılığı avtomobil nəq­liyyatına nisbətən xeyli aşağıdır. Çünki, bir istiqa­mə­tə bir qatar təşkil etmək üçün yük­lər günlərlə yük həy­ət­­lərində gözləməli olur. Bu isə məhsulların təyinat məntə­qə­sinə çat­dırılma vaxtının uzanmasına səbəb olur. Bun­dan başqa, məhsulgöndərən müəssi­sənin və (və ya) alıcının dalan dəmiryolu ol­madıqda əlavə yükləmə-boşalt­ma əməliyyatlarına tələbat meydana çıxır və məhsul itkisi (məhsulların zə­dələn­mə­si, xarab və məhv olması) yaranır. Bu isə nəqliyyat xərclərinin sə­viyyəsini yük­səldir və daşımanın effektliliyini aşağı salır.

Su nəqliyyatı ən ucuz nəqliyyat növüdür. Bu nəqliyyat növü uzaq mə­safələrə, ən böyük partiyalarla ucuz və tez xarab olmayan məhsulların da­şınması üç­ün daha əl­verişlidir. Su nəqliyyatından ən çox beynəlxalq, xüsu­sən də quru sərhədi olmayan ölkələrarası yükdaşımalarda istifadə edilir.

Su nəqliyyatının aşağıdakı çatışmazlıqları mövcuddur:

- yükdaşıma marşrutları həddən artıq məhduddur;

- yükdaşımalar hava şəraitindən asılıdır;

- daşıma sürəti çox aşağıdır;

- yüklərin təyinat limanına vaxtında çatdırılması etibarlılığı çox aşağıdır;

- yüklərin istehsalçıdan birbaşa istehlakçıya çatdırılması mümkün olmadığından ən azı iki dəfə əlavə yükləmə-boşaltma həyata keçirilir və bu səbəbdən həm nəq­liy­­yat xərclərinin səviyyəsi, həm də məhsulların itkisinin həcmi artır.

Ölkəmizdə boru kəməri nəqliyyatı daşımaları xüsusi çəkisinə görə üçüncü yeri tutur. Boru kəməri nəqliyyatından əsasən maye və qaz halında olan yüklərin (neft və neft məhsullarının, maye qazın, bəzi kimyəvi maddələrin) daşınmasında istifadə edi­lir. Bu nəqliyyat növü ilə daşı­ma­lar avtomobil və dəmiryoluna nisbətən xeyli ucuz başa gə­­lir, onun etibarlılığı və sü­rəti yüksəkdir, həmçi­nin ətraf mühitə, demək olar ki, zi­yan vurmur. Lakin, həm bu nəqliyyat növü ilə daşınan məhsulların çeşidi, həm də daşınma marşrutu məh­dud­­dur. Bundan başqa, boru kəmərinin çəkilişi çox böyük məb­ləğdə investisiya qo­yu­luşları və çox vaxt tələb edir. Məsələn, uzunluğu 1678 km. olan Bakı-Tiflis-Ceyhan neft boru kəmərinin tikintisi 4,5 ilə və 3,95 mlrd. $ başa gəl­mişdir.

Hava nəqliyyatı ən sürətli nəqliyyat növüdür, məhsulların qısa vaxt ərzində gön­dəriş məntəqəsindən təyinat məntəqəsinə çatdırılmasını təmin edir. Məhsul­la­rın xarab olması riski xeyli aşağıdır. Buna görə də, əsasən, tez xarab olan məhsul­la­rın və təcili yüklərin daşınmasında geniş tətbiq edi­lir. Bu nəqliyyat növü yüklərin ən uzaq məsafələrə daşınmasına imkan ve­rir.

Lakin, hava nəqliyyatı ilə daşıma tariflərinin həcmi bütün nəqliyyat növlərilə daşımalarla müqayisədə çox yüksəkdir. Belə ki, hava yolu ilə da­şımalar avtomobil nəqliyyatına nisbətən 2 dəfə, dəmiryolu nəqliyyatına nisbətən 15 dəfə baha başa gəlir [1, s. 515]. Bundan başqa, su nəqliyyatında olduğu kimi, hava nəqliyyatı ilə da­şıma­ların marşrutları məh­duddur, hava şəraitindən asılıdır və məhsulların isteh­sa­l­çı­dan birbaşa istehlakçıya çatdı­rılması mümkün deyildir. Bütün bunlar isə daşıma xərc­lərinin səviyyəsinin yüksəlməsinə və məhsulların vaxtında çatdırılması etibarlı­lı­ğının azalma­sına gətirib çıxarır.

Satış kanalı iştirakçıları nəqliyyat növünün seçilməsi zamanı 1) yük­lə­rin istehsal mən­təqəsindən istehlak məntəqəsinə çatdırlması müddətini; 2) çat­dı­rılma qrafikinə əməl edil­məsini; 3) nəqliyyat vasitəsinin müxtəlif növ yükləri daşıma imkanını; 4) müxtəlif isti­qamətlərə yük daşıma imka­nını və 5) daşıma xərclərinin səviyyəsini nəzərə alma­lı­dırlar.

Əksər hallarda məhsulların istehsalçıdan birbaşa istehlakçıya çatdı­rılması müm­kün olmadı­ğın­dan yükdaşımalarda bir neçə nəqliyyat növün­dən (məsələn, dəmir ­yo­lu və avtomobil nəqliyyatı, yaxud su, dəmir yolu və avtomobil nəq­liy­yatı) eyni za­man­da istifadə edilir. Bununla əlaqədar ola­raq, nəqletmə üzrə qə­rar­ların qəbulu pro­se­sində məhsulgön­dərən­lərin qar­şısında duran vacib problem­lər­dən biri də yük da­şı­ma­larda iştirak edən müx­təlif nəqliyyat növlərinin işinin əla­qə­ləndirilməsidir. Bu nəqliyyat növlərinin işi elə təşkil edilməlidir ki, nəqliyyat vasi­tələrinin yüklə­mə-boşalt­ma əməliyyatları zamanı boş dayanması, yükləmə-boşaltma xərc­lərinin sə­viy­yəsi və məhsulların itkisi minimuma endirilsin. Yükdaşımalarda kon­tey­ner­lər­dən, yük paddonlarından və açılıb-yığılan yük paketlərindən istifadə edilməsi, həmçinin qatarların birbaşa gəmilərə yüklənməsi də müxtəlif nəqliyyat növlərinin işini yüksək səviyyədə əlaqələndirməyə imkan verir.

Satış prosesinin fasiləsizliyini və istehlakçıları zəruri çeşiddə və mi­q­darda məh­sul­larla təmin etmək üçün satış kanalının hər bir iştirakçı­sı müəyyən miqdar və çe­şid­də məhsul eh­ti­yatına malik olmalı və onların saxlanmasını təşkil etməlidirlər. Bun­dan başqa, məh­sul­ların daşınmasında bir neçə nəqliyyat növündən istifadə edil­dik­də aralıq mən­tə­qə­lərdə onların müvəqqəti saxlanması təmin edilməlidir. Bunun­la əlaqədar olaraq sa­tış ka­nalının hər bir iştirakçısı zəruri anbar sahələrinə tələbat­larını müəyyən et­məli, onların harada yerləşdirilməsinə və məhsulların anbarlaş­dı­rıl­masına dair qərarlar qəbul etməlidir.