Muhitning biotik omillari. Tirik organizmlar o‘rtasidagi munosabatlar

Pedagogik texnologiyaga nima uchun «yangi» soʻzi koʻshib ishlatilmoqda?
«Yangi pedagogik texnologiya» nimani anglatadi?
Birinchidan, pedagogik texnologiya ta`lim (tarbiya) jarayoni uchun loyihalanadi. Binobarin har bir jamiyat shaxsni shakllantirish maqsadini aniqlab beradi va shunga mos holda ma`lum pedagogik tizim mavjud boʻladi. Bu tizimga uzluksiz ravishda ijtimoiy buyurtma oʻz ta`sirini oʻtkazadi va ta`lim-tarbiya mazmunini umumiy holda belgilab beradi. «Maqsad» esa pedagogik tizimning qolgan elementlarini oʻz navbatida yangilash zarurligini keltirib chiqaradi.
Kadrlar tayyorlash milliy dasturi ta`lim-tarbiyaning maqsadini yangi yoʻunalishga burdi, ya`ni : «oʻtmishdan qolgan mafkuraviy sarqitdan toʻla xolos etish, rivojlangan demokratik davlatlar darajasida yuksak ma`naviy va axloqiy talablarga javob beradigan yuqori malakali kadrlar tayyorlash» deb belgilandi. Demak, ta`lim-tarbiyaning maqsadi butunlay yangilandi, unga mos holda mazmunning ham, pedagogik jarayonning xam yangilanishi tabiiydir.
Ikkinchidan, fan va texnikaning rivojlanishi bilan inson faoliyati chegarasi nihoyatda kengayib boryapti, auditoriyaga oʻqitish imkoniyatlari katta boʻlgan yangi texnologiyalar kirib kelmoqda. Yangi metodikalarni talab etadigan va ta`lim jarayonining ajralmas qismiga aylanib borayotgan va unga oʻzining ma`lum xususiyatlarini joriy etadigan yangi texnikaviy, axborotli, audiovizualli vositalar mavjudki ular yangi pedagogik texnologiyalarni real voqelikka aylantirdi.
Pedagogik texnologiya mohiyati bilan boshqa texnologiyalar bilan bir qatorda turadi, chunki ular ham boshqa texnologiyalar kabi oʻz xususiy sohasiga, metodlari, vositalariga ega, ma`lum material bilan ish koʻradi. Biroq pedagogik texnologiya inson ongi bilan bilimlar sohasi sifatida murakkab va hammaga ham tushunarli boʻlmagan pedagogik jarayonni ifoda etishi bilan ishlab chiqarish, biologik, hatto axborotli texnologiyalardan farq qiladi.

Pedagogik texnologiya turlari

Pedagogik texnologiyalar uzluksiz ta’lim turlari, ta’lim sohalari hamda ayrim belgilari boʻyicha turlarga ajratiladi.
Uzluksiz ta’lim turlari boʻyicha maktabgacha ta’lim, boshlangʻich ta’lim, tayanch ta’lim, maktabdan tashqari-qoʻshimcha ta’lim, oʻrta maxsus, kasb-hunar ta’limi, oliy ta’lim, qayta tayyorlash va malaka oshirish ta’limi pedagogik texnologiyalariga boʻlinadi. Shu bilan birga, ta’lim sohalari boʻyicha ona tli, xorijiy tillar, adabiyot, ijtimoiy, tabiiy, aniq fanlar, san’at, sport, texnika, texnologiya, amalaiy fanlar, kasb-hunarlar, maxsus ta’lim pedagogik texnologiyalari mavjud.
Hozirda mavjud boʻlgan pedagogik texnologiyalarni bir qancha belgilariga qarab turlarga ajratiladi. Bu belgilar haqida gapirishdan oldin shuni eslatib oʻtishimiz kerakki, pedagogik texnologiya doimo kompleks xarakterga ega boʻlib, u faqat bittagina omildan, metoddan, tamoildan foydalanmaydi. Ya’ni quyida keltiriladigan turlarigagina xos boʻlgan monotexnologiyalar aslida mavjud emas. Lekin har bir pedagogik texnologiyada asosiy e’tibor ta’lim jarayonining u yoki bu tomoniga qaratilishi natijasida ularni shu belgilari boʻyicha turlarga ajratiladi.
Pedagogik jarayonni takomillashtirish, uni oʻquvchi shaxsiga yoʻnaltirishga asoslangan pedagogik texnologiyalar: hamkorlik pedagogikasi, ta’limning insonparvarlikka asoslangan texnologiyasi va boshqalar.
Oʻquvchi faoliyatini faollashtirish va jadallashtirish asosidagi pedagogik texnologiyalar. Muammoli ta’lim, oʻyinlar, tayanch signallar konspektlari texnologiyalari va boshqalar.
Oʻquv materialini didaktik jihatdan takomillashtirish va qayta ishlab chiqishga asoslangan pedagogik texnologiyalar. Bu texnologiyalar oʻrgatilayotgan bilimlarning didaktik tizimi chuqur mazmunga ega boʻlishi, bilimlarga tizimli nuqtai nazardan yondashish, oʻquvchilarga bilimlarni egallashning eng maqsadga muvofiq yoʻllarini oʻrgatish kabi tamoyillarga asoslanadi.
Shuningdek, hozirda pedagogik texnologiyalarning boshqa yoʻnalishlari ham mavjud boʻlib, ulardan asosiylari empirik, kognitiv, evristik, kreativ, inversion, integrativ, adaptiv, inklyuziv pedagogik texnologiyalardan iborat. Bu yoʻnalishlarning asosiy xususiyatlari quyidagicha:
Empirik-(tajriba) sezgi a’zolari orqali bilim olish. Bu texnologiyada asosiy e’tibor sezgi a’zolarining tabiiy rivojlanganlik imkonyatlariga tayangan holda bilim berish va ularni yanada takomillashtirib borishga qaratiladi.
Kognitiv-(bilishga oid) atrofdagi olam toʻgʻrisidagi bilimlar doirasini kengaytirish texnologiyasi. U tabaqalash (tarkibiy qismlarga ajratib oʻrganish) tafakkurini shakllantiradi, bilish ehtiyojlarini rivojlantiradi.
Evristik-(haqiqatni topish) yoʻnaltiriuvchi savollar berish yoʻli bilan ta’lim berish tizimi. Topqirlik, faollikni rivojlantirishga xizmat qiluvchi, oʻquv-izlanish ta’lim metodi. Optimallashgan (koʻp variantlardan eng ma’qulini, mosini, muvofigʻini tanlash) tafakkurni rivojlantiradi.
Kreativ-(ijodiy) tadqiqot xarakteriga, xususiyatiga ega boʻlib, oʻquvchilarda maqsadga yoʻnaltirilgan ijodiy tafakkurni jadal rivojlantiradi.
Inverison-(almashtirish) axborotlarni turli tomondan oʻrganish, oʻrnini almashtirish xususiyatiga ega boʻlib, tafakkur (fikrlash) tizimini shakllantiradi.
Integrativ-(yaxlitlash) axborotlarni tashkil qiluvchi cheksiz koʻp kichik qismlarning oʻzaro ajralmas bogʻliqligi, ularning yaxlitligi, bir butunligi asosida yagona toʻgʻri xulosani aniqlash.
Adaptiv-(moslashtirish) axborotlarni va ulardan foydalanish jarayonini oʻrganish hamda oʻrgatish uchun qulaylashtirish, moslashtirish asosida kutilgan natijaga erishish.
Inklyuziv-(tenglik) oʻqituvchi bilan oʻquvchining oʻzaro munosabatlarida tenglik asosida ta’lim tarbiya jarayonini tashkil qilish. Shu bilan birga, imkoniyati cheklangan oʻquvchilarning sogʻlom oʻquvchilar bilan birgalikda oʻqishini tashkil qilish pedagogik texnologiyasi.
Pedagogik texnologiyaning asosiy yoʻnalishlari hozirgi an’anaviy ta’limni turli yoʻnalishlarda takomillashtirish maqsadlarida yaratilib, hozirda rivojlanib bormoqda. Turli fan oʻqituvchilari tomonidan har bir oʻquv fanining asosiy xususiyati, mazmunining tarkibi, amaliy, nazariy qismlarining nisbatiga muvofiq ravishda eng qulay pedagogik texnologiyalarning empirik, kognitiv, evristik, kreativ, inversion, integrativ ,adaptiv, inklyuziv va boshqa yoʻnalishlarini toʻgʻri tanlash jiddiy ahamiyatga ega.

“Muhitning biotik omillari. Tirik organizmlar o‘rtasidagi munosabatlar” mavzusiga oid namunaviy dars ishlanma.