Muhofaza qilish

CITES tashkiloti
AQShda 1970-yillarda turlarni muhofaza qilish chora tadbirlari 
omma tomonidan qabul qilindi. 1973-yilda esa yo‘qolish xavfi 
ostidagi turlarni muhofaza qilish akti tuzildi. 1975-yilda esa Yowoyi 
Fauna va floradagi yo‘qolish xavfi ostidagi turlarni xalqaro savdosi 
to‘g‘risidagi Konventsiya qabul qilingan. Bu hozir da CITES nomi 
bilan tanilgan. Bu kelishuvga asosan hozirgi kunda 5000 ga yaqin 
hayvon turlari va 25 mingga yaqin o‘simlik turlari muhofazaga 
olingan (2005).34
Sayyoradagi hayotni muhofaza qilish
O‘rmon ekotizimi 
boylab sayohatni tasavvur qilib ko‘raylik. U 
daraxtlar, butalar, mayda o‘simliklardan iborat. Bu yerda biz olmaxon, 
qushlar va hasharotlami korishimiz va ulaming ovozini eshitishimiz 
mumkin. Yana maymunni uchratishingiz va qo‘ziqorinlami topsangiz 
bo‘ladi. Bu yerda yuzlab turlar yashaydi. Hozir esa bug‘doy dalasini 
tasavvur qiling. Siz bu yerda bir nechtagina tumi uchratishingiz 
mumkin: bug‘doy o‘simligi, hasharotlar va begona o'tlar. 0 ‘rmon 
bug‘doy dalasidan ko‘ra ko‘proq turdagi o‘simliklardan iborat. 
0 ‘rmon yuqori darajadagi biologik xilma-xillikdan iborat. Bioxilma- 
xillik ekotizimda hayotning turli tumanligini anglatadi.
Bioxilma-xillik 
0
‘khami
Bioxilma-xillik o‘lchovi odatda bir hudduda yashaydigan 
turlaming soni bilan o‘lchanadi. Masalan: Marjon qoyalar minglab 
marjon turlariga: baliqlar, suv o ‘tlari, gupka, faraplar vachuvalchang- 
lar uchun makon bola oladi. Marjon qoyalarda sayoz oquvchi suvlar- 
dan ko‘ra ko‘proq bioxilma-xillik mavjud. Dastlab chuqur dengizda 
tadqiqot ishini olib boruvchilar organizmlar chuqur dengiz tubidagi
34 Peter Rillero, Dinah Zike Ecology, 2005. (139-140-141-betIar)
123

---

qorong‘ulikda yashay olishmaydi, deb hisoblashgan. Shunga qara- 
masdan, Maijon qoyadagi turlarga nisbatan kamroq bo‘lsada u yerda 
organizmlar yashamoqda. Bilamizki, chuqur dengiz tubidagi bioxil­
ma-xillik xuddi marjon qoyalardagidek noyob (1-rasm).
Hayotning xilma-xilligi avvalo yer yuzidagi o ‘simlik va 
hayvon turlarining xilma-xilligi bilan bog‘lanadi. Marjon 
qoyatoshlari yer yuzidagi eng yirik biologik xilma-xillikka ega 
hududlar hisoblanadi.
Bioxilmaxillik asosan ekvator chizig‘iga yondosh hududlarda, 
ya’ni temperatura iliqroq joylarda oshadi. Masalan, Kosta Rika 
Markaziy Amerkadagi G‘arbiy Virjiniyadagi maydon singari 
o‘lchamga ega. Ha, AQSH hamda Kanadada ham ko‘pgina qush 
turlari mavjud. Ekotizimlar qachbnki yuqori biologik xilma-xillikga 
ega bo‘lishi mumkinki, avvalo, iliq havo va nam iqlim bo‘lsagina. 
Fakt shuki, tropik regionlar yer yuzidagi turlaming uchdan ikki 
qismini o‘z ichiga oladi.
1-rasm. 
Shimoliy Amerikada topilgan 
sutemizuvchilar turlari.
124

---