Mülkiyyət hüququnun və digər əşya hüquqlarının müdafiəsi

1. Bax: İ. İsmayılov, M.Rəsulov, A.Qasımov. Əmək hüquq. Dərslik. Bakı.1996 (fəsil 14)

2. Финансовое право. Учебник / Под ред. О.Н. Горбунова. М., 1996(гл2)
Mülki hüququn yarımsahəsi hesab edilən əşya hüququ əsas məqsəd və vəzifələrindən biri subyektlərin mülkiyyət hüquqlarını qorumaqdan ibarətdir. Mülkiyyət münasibətlərinin mülki hüququn müəyyən etdiyi qaydalar və normalar əsasında mühafizə edilməsi “mülkiyyət hüququn mülki-hüquqi qorunması” anlayışı ilə əhatə edilir¹. Bu anlayış iki mənada işlədilir: geniş mənada; məhdud mənada².

Geniş mənada mülkiyyət hüququnun mülki-hüquqi qorunması dedikdə, mülki hüquqda nəzərdə tutulan və cəmiyyətdəki iqtisadi münasibətlərin normal və maneəsiz inkişafını təmin edən bütün üsul və vasitələrin məcmusu başa düşülür³. Bu üsul və vasitələr mülki hüquq normalarına nəzərdə tutulmuşdur ki, həmin normaların vasitəsilə mülkiyyət hüququnun qorunması həyata keçirilir. Birinci qrup normalar mülkiyyət hüququnun əmələ gəlmə əsaslarının, ikinci qrup normalalr mülkiyyət hüququna xitam verilməsi üsullarını, üçüncü qrup normalar mülkiyyətçinin malik olduğu səlahiyyətin həcmini, dördüncü qrup normalar mülkiyyət hüquqnun həyata keçirilməsinin hədlərini və bu hüquqların məhdudlaşdırılmasını, beşinci qrup normalar mülkiyyət hüququnun obyektlərinin ayrı-ayrı növlərinin hüquqi rejiminin, altıncı qrup normalar əşya hüquqnu pozan subyektlər üçün mənfi (arzuolunmayan) nəticələri müəyyən edir.

1. “Mülkiyyət hüququnun mülki-hüquqi mühafizə edilməsi” anlayışı ilə “mülkiyyət hüququnun mülki-hüquqi qorunması” anlayışı eyni mənalı və sinonim anlayışlar olub, mahiyyət və məzmunca üst-üstə düşürlər.

2. RF-də yazılan dərsliklərin çoxunda mülkiyyət hüququnun mülki-hüquqi qorunması anlayışının bu cür iki mənada işlədilməsi dəbdədir ( Гражданское прова.Учебник Часть 1 / Под ред. З.И.Цыбуленко.М.,1998, с.334; Гражданское прова.Учебник Часть 1 / Под ред. Т.И.Илларионовой, Б.М. Гонгало, В.А.Плетневой. М., 1998, с.302; Гражданское прова.Учебник. Том1 / Под ред. Е.А.Суханова.М.,1998 с.611)

3 Bax: А.В.Венебиктов. Гражданское-правовая охрана социалистической собственности в СССР.М.,1954, с.58-78.
Bu normaların çoxu normal, pozulmamış mülkiyyət hüquq münasibətlərii qoruyur. Qeyri-normal mülkiyyət hüquq münasibətlərinin qorunması bu normaların hüquqi mühafizə sferası üçün səciyyəvi deyildir.

Məhdud mənada mülkiyyət hüququnun mülki-hüquqi qorunması dedikdə, mülki hüququn müəyyən etdiyi elə üsul və vasitələr başa düşülür ki, bu üsul və vasitlər yalnış mülkiyyət hüquqları pozulduğu hallarda tətbiq olunur və pozulmuş hüquqların bərpa edilməsini təmin edir. Bu üsul və vasitələr də mülki hüquq normalarında ifadə edilmişdir. Bu normaların təsir (hüquqi mühafizə) sferasını normal və pozulmamış mülkiyyət hüquq münasibərləri yox, qeyi-normal və pozulmuş mülkiyyət hüquqmünasibətləri müdafiə edilir. Söylədiklərimizdən belə qənaətə gələ bilərik ki, məhdud mənada mülkiyyət hüququnun mülki-hüquqi qorunması “mülkiyyət hüququnun mülki-hüquqi müdafiəsi anlayışı ilə əhatə edilir”.

Bu anlayış yalnız müliyyət hüquqları pozulduqda tətbiq edilir¹. Onun təyinatı pozulmuş hüquqların bərpa edilməsini təmin etməkdən ibarətdir. Buna görə də mülkiyyət hüququnun mülki-hüquqi müdafisi dedikdə, mülkiyyət münasibətlərini pozan şəxsə mülkiyyətçinin mənafeyini bərpa etmək məqsədi ilə qanunda nəzərdə tutulan vasitələrin tətbiqi başa düşülür. Nə vaxt mülkiyyət hüquq münasibətləri pozulursa, o halda da mülki-hüquqi müdafiə üsulları (vasitələri) tətbiq edilir. Göstərilən üsullardan məhdud əşya hüquqları pozulduqdada istifadə olunur. Mülkiyyət və ya məhdud əşya hüquq münasibətləri pozulmadığı hallarda isə bu üsulların təsir göstərməsindən və tədbiq edilməsidən söhbət gedə bilməz.
1. “Mühafizə etmək və ya qorumaq” və “müdafiə etmək” kimi anlayışlar məzmunca üst üstə düşmür. Mühafizə etmək (qorumaq) dedikdə, mülki hüquq münasibəti iştirakçılarının hüquq və mənafelərinin pozulmasına yol verilməməsini nəzərdə tutan tədbirlər sistemi başa düşülür. Müdafiə etmək isə hüquq və mənafelər pozulduğu halda, onların bərpa ediləsi üçün tədbiq edilən tədbirlər sistemidir. Ona görə də O.S.Loffe “Hüquqların qorunması” və “hüquqların müdafiə edilməsi” kimi iki anlayış bir-birindən fərqləndiridi (О.С.Иоффе. Советское гражданское прова.1967,с.427-473).

Beləliklə, mülkiyyət hüququnun (və digər əşya hüquqnun) mülki-hüquqi müdafiə üsulları dedikdə, mülki hüquq normalaında ifadə olunan elə vasitələr başa düşülür ki, bu vasitələrin tətbiqi nəticəsində subyektin (mülkiyyətçinin) pozulmuş mülkiyyət hüququ bərpa edilir.

Beləliklə, mülkiyyət hüququnun (və digər əşya hüquqnun) mülki-hüquqi müdafiə üsulları dedikdə, mülki hüquq normalaında ifadə olunan elə vasitələr başa düşülür ki, bu vasitələrin tətbiqi nəticəsində subyektin (mülkiyyətçinin) pozulmuş mülkiyyət hüququ bərpa edilir.

Mülkiyyət hüququnun mülki-hüquqi müdafiəsi iki əsas funksiya yerinə yetirir:

• 
  qoruyucu funksiya
  
• 
  bərpaedici funksiya
  

Qoruyucu funksiya mahiyyət normal və pozulmuş vəziyyətdə mülkiyyət münasibətlərini mühafizə etməkdən ibarətdir; bu funksiyanın köməyi ilə mülki dövriyyədə əmlakın nərmal təsərrüfat istismarı, habelə mülkiyyət maneəsiz olaraq sərəncam verməsi və ondan istifadə olunması təmin edilir.

Bəpaedici funksiyanın mahiyyəti isə pozulmuş mülkiyyət münasibətlərini bərpa etməkdən ibarətdir; bu funksiyanın köməyi ilə mülkiyyətə edilən müxtəlif qəsdlərin zərəli əmlak nəticələri aradan qaldırılır, üçüncü şəxslərin hüquqazidd hərəkətləri ilə vurulmuş zərərin əvəzi ödənilir.