Mülkiyyət hüququnun və digər əşya hüquqlarının müdafiəsi

§2. Digər əşya hüquqlarının mülki-hüquqi müdafiəsi.

Digər əşya hüquqlarının mülki-hüquqi müdafiəsi üsulları. Mülkiyyət hüququnun müdafiəsinin bütün mülki-hüquqi üsulları qanunun birbaşa göstərişinə görə, mülkiyyətçi olmayan, lakin digər əşya hüquqlarına əsasən (tam təsərrüfat fəaliyyətinin sahiblik və s.) əmlaka sahib olan şəxslərə də aiddir. Bu hüquq onlarda qanun və ya mülkiyyətçi ilə müqavilə əsasında yaranır (Mülkiyyət haqqında qanun, m.30, bənd 5; Mülki qanunvericiliyin Əsasları, m. 54, bənd 3).

Bu əşya-hüquq iddialarına da, dövlət orqanlarının mülkiyyət hüququnu pozan qərarlarını mübahisəetmə tələblərinə də aiddir. Başqa sözlə desək, əşya hüququnun subyekti öz marağını müdafiə etmək üçün mülkiyyətçi ilə eyni imkanlara, əşya hüquqları isə mülkiyyət hüququ ilə eyni mülki-hüquqi müdafiəyə malikdir.

Qeyd etmək vacibdir ki, əşya hüquqlarının müdafiəsini iddiaları onların subyektiləri tərəfindən müvafiq əmlakın mülkiyyətçisinə qarşı da qaldırıla bilər və bu qanunda birbaşa göstərilmişdir. Deməli, əşya hüququna malik olan şəxs mülkiyyətçiyə qarşı, məsələn vindikasiya və ya neqator iddia qaldıra, onun əmlak marağına toxunan idarə aktlarının qanuniliyi mübahisə edə bilər.¹ Belə imkanın verilməsi özgə əmlakı ilə təssərüfatçılıq üzrə əşya hüququna malik dövlət təşkilatları və digərləri üçün xüsusi ilə əhəmiyyətlidir. Çünki bu, onları hüquqi müdafiə faktiki olaraq mülkiyyətçi vəziyyətində qoyur.

1. Buna görə məsələn, arbitaj məhkəmələri dövlət müəsisiələrinin dövlət əmlakını idarəetmə üzrə komitələrin qərarına əsasən onların tam təsərrüfat fəaliyyətindən əsaslandırlmamış şəkildə alınan əmlakın qaytarılması tələblərini, eləcə də icarə müəsisiələrinin icarəyə götürdüyü, lakin dövlət əmlakı orqanlarının qərarı ilə onlardan vaxtından əvvəl alınmış əmlakların qaytarılması haqqında iddiaların təmin edirlər.

( Bax: Постфновление Пленума Высшего арбитражного Суда Российской Федерации от 17 сентябрь 1992 г. “Mülkiyyət haqqında qanunvericiliyin tətbiqi ilə bağlı mübahisələrin praktik həllinə aid bəzi məslələr haqqında”.

Sahibliyin mülki-hüquq müdafiəsi. Mülki qanun əmlak hüquqlarının əşya-hüquq və digər müdafiəsi üsullarının yalnız mülkiyyətçilərə və digər əşya hüququnun subyektlərinə deyil, həm də əmlakın bütün qanuni (titullu) səhibələrinə aid edir. Özgə əmlakının müvəqqəti sahibləri (saxlayanlar, icarəçilər və s.) və bu keyfiyyətdə çıxış edirlər. Onlar bu əmlaka mülkiyyətçi ilə müqavilə (müqavikədə göstərilən həddə) əsasında malik olurlar.

Buna görə konkret əmlak üzrə öz hüquqlarını müdafiə üçün mülki hüquqi iddiaların, o cümlədən əşya xarakterli iddiaları qanuna və ya müqaviləyə əsasən sahiblik səlahiyyəti olan istənilən şəxslər qaldır bilər. Burada müqavilə üzrə sahibin səlahiyyətinin yalnız mülkiyyətçinin deyil, həm də digər əşya hüququna malik olanların səlahiyyətləri ilə müqayisədə qat-qat az olmasının hüquqi əhəmiyyəti yoxdur. İstənilən qanuni (hüquqi) sahibliyin müxtəlif hüquqi iddialarla müdafiəsi sahibçiliyin müdafiəsi anlayışını təşkil edir.

Sahibçiliyin müdafiəsi inistitutu inkişaf etmiş mülki qanunvericiliyə çoxdan məlumdur və vicdanlı (qanunsuz) sahibliyin də qoruyur. Bu faktı bizim hüquqda yol verilən imkan (əsas) kimi əldəetmək müddəti anlayışının bərpası da təstiq edir. Bu da mahiyyətcə faktiki sahibliyin qanunvericilik sistemlərinin çoxuna məlum olan mülki-hüquqi müdafiəsini ifadə edir.

N Ə T İ C Ə

Bununla da belə nəticəyə gəlmək olar ki, mülkiyyət hüququnun tanınması son dərəcə mühüm əhəmiyyətli hüquqi nəticələrə səbəb olan mülkiyyət hüququnun müdafiəsi üsuludur. Məhz mülkiyyətçinin müəyyən əmlaka mülkiyyət hüququnun tanınması bu hüququn pozulmasının və mübahisə edilməsinin qarşısını alır. Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 13-cü maddəsinə əsasən Azərbaycan Respublikasında mülkiyyət toxunulmazdır və dövlət tərəfindən müdafiə olunur.

Mülkiyyət mübahisələri zamanı mülkiyyətin müdafiəsi məfhumunu, mülkiyyətin mühafizəsi məfhumundan fərqləndirmək lazımdır. Mülkiyyətin mühafizəsi tədbirləri onun toxunulmazlığını, salamatlığını qorumağa yönəlmiş tədbirlər olduğu halda, mülkiyyətin müdafiəsi tədbirləri isə pozulmuş mülkiyyət hüququnun bərpasına, onun zərərli nəticələrini aradan qaldırmağa yəni onun dəf edilməsinə yönəldilmiş tədbirlər daha da məqsədə müvafiq üsullardan istifadə etməklə işin nəticəsinin müsbət həll edilməsinə səbəb ola bilər.

Mülkiyyətin mühafizəsi və müdafiəsi məsələləri bir sıra hüquq sahələrində müəyyən edilmişdir. Belə ki, mülkiyyət hüququnun pozulmasına görə mülki hüquqda müəyyən edilmiş əmlak məsuliyyəti xəbərdaredici tədbirlər kimi şəxsləri başqalarının mülkiyyət hüququnu pozmaqdan çəkindirərək, mülkiyyətin mühafizə edilməsinə yönəldilmiş tədbirlər sistemi formasında həyata keçirilməsi daha əhəmiyyətli ola bilər.

Mülkiyyət hüququnun tanınması son dərəcə mühüm əhəmiyyətli hüquqi nəticələrə səbəb olan mülkiyyət hüququnun müdafiəsi üsuludur. Məhz mülkiyyətçinin müəyyən mülkiyyət hüququnun tanınması bu hüququn pozulmasının və mübahisə edilməsinin qarşısını alır. Mülkiyyətçinin öz mülkünün başqasından geri tələb etmək hüququ onun iradəsindən asılı olmayaraq mülkiyyətindən qanunsuz yolla çıxmış mülkünü geri almaq və onun üzərində pozulmuş mülkiyyət hüququnu bərpa etmək

imkanı verilir. Mülkiyyətçinin öz mülkünü başqasının qanunsuz sahibliyindən geri tələb etdiyi halda mülkün qaytarılmasının və dəymiş zərərin əvəzinin ödənilməsinin xüsusi qaydaları müəyyən edilmişdir.

Mülkiyyətçinin mülkünü sahibliyindən götürmədən mülkiyyət hüququnun həyata keçirilməsinə maneələr törədən hərəkətlərdən müdafiə üsulu da nəzərdə tutulmuşdur. Bu halda mülkiyyətçi belə hərəkətlərə son qoyulmasını tələb edə bilər.

Beləliklə bir hüququn həyata keçirilməsi digər hüququn məhdudlaşdırılması və ya ümumiyyətlə, nəzərə alınmaması ilə müşayiət edilə bilməz. Bu baxımdan mülkiyyət hüququnun və digər əşya hüquqlarının müdafiəsini həyata keçirilərkən Konstitusiya müddəalarına riayət etməli və hər iki hüquq arasında mütənasiblik təmin olunmalıdır. Bütün hüquqlar həyata keçirilərkən biri digəri ilə rəqabətdə olur və ona görə də qanunun mənəvi zərərin ödənilməsini nəzərdə tutan müddəaları tətbiq edilərək bir hüququn müdafiəsi digər hüququn məhdudlaşdırılması hesabına həyata keçirilə bilməz.

Xüsusi qeyd etməliyəm ki, mülki qanun vericilikdə mülkiyyət hüququnun və digər əşya hüquqlarının müdafiəsi ilə bağlı pozuntuların nəticəsində dəymiş zərərin ödənilməsi nəzərdə tutulmuşdur.

Mülkiyyət hüququnun və digər əşya hüquqlarının müdafiəsinin sadalanan üsulları pozulmuş və ya mübahisələnən mülkiyyət hüquqlarının bərpasının hüquqi təminatları Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasına, Azərbaycan Respublikası Mülki Məcəlləsinə uyğun dəyişikliklər edilməklə yeni üsul və metodların tətbiqi gələcək dövrlərdə mülkiyyət hüququnun və digər əşya hüquqlarının müdafiəsinin sadələşməsinə , asanlaşmasına səbəb olar.

Ədəbiyyat sihahısı

1. Azərbaycan Respublikası Cinayət Məcəlləsi kommentariyası / F.N.