Mülkiyyət hüququnun və digər əşya hüquqlarının müdafiəsi

Bax1: Толстой Ю.К. Социалистическая собственность и оперативное управление, Проблемы гражданское права. Л., 1987, с. 103

Qiymətli əmlakın ər-arvaddan birinə bağışlanmasına istinad isə notarial qaydada təstiq edilmiş sənədlər ilə təstiq edilməlidir.(m. 257 MM) və i.a.¹

Əgər məhkəmənin hökmü və qətnaməsi ilə siyahıya daxil edilmiş (həmçinin ər-arvaddan digərinin payına düşən) bütün əmlakın cinayət yolu ilə əldə olunmuş vasitələrlə alınması müəyyən edilmişdirsə, onda cinayət nəticəsində vurulmuş zərəri üzrə ödəmə ər-arvaddan hər ikisinin, kolxoz həyəti və ya kəndli təsərrüfatı üzvlərinin payına yönəldilə bilər. Buna uyğun olaraq, belə əmlakın (onun bir hissəsinin) siyahıdan çıxarılması haqqında iddia rədd ediləməlidir (SSRİ Ali Məhkəməsi Plenumunun 31.03.1978 tarixli qərarı, 8-ci bənd)².

Başqasının qanunsuz sahib olduğu əmlakı tələb etmək hüququ ilə yanaşı, pozulmuş hüquqlar sahiblikdən məhrum edilmə ilə əlaqədar olmadıqda da mülkiyyətçi özünün bütün pozulmuş hüquqlarının müdafiə edilməsini tələb edə bilər. Neqator iddia dedikdə, mülkiyyətçinin ona məxsus olan əmlakdan istifadə və onun üzərində sərəncam səlahiyyətlərinin həyata keçirilməsinə mane olan pozuntuların aradan qaldırılması haqqında üçüncü şəxsə qarşı müqavilədənkənar tələbi başa düşülür. Vindikasiya iddiası kimi, neqator iddia da mülkiyyət hüququnun

1. Ətraflı məlumat üçün bax : О некоторых вопросах примения законодательтства при рассмотрении судами дел об освобождения имущества от ореста (исключении из описи) (обзор субедной практики) Бюллетень Верховного Суда СССР. 1989, N 1, с.46.

2. Bax: SSRİ Ali məhkəməsinin Plenumunun 31.03.78 tarixli “Məhkəmələrin əmlakı həbsdən azadetmə (siayhıdan çıxarmaq) işlərinə baxması zamanı qanunvericiliyin tətbiq edilməsi haqqında Qərarı.” Бюллетень Верховного Суда СССР, 1988, N4: RSFSR Ali Məhkəmsinin Plenumunun 23.04.1981 tarixli plenumunun, SSRİ Ali Məhkəməsinin Plenumunun 31.03.1978 tarixli “Məhkəmələrin əmlakı həbsdən azadetmə (siyahıdan çıxarmaq) işlərinə baxılması zamanı qanunvericiliyi tətbiq etməsi haqqında” qərarının RSFSR məhkəmələrində yerinə yetirilməsi haqqında qərarı. Бюллетень Верховного Суда РСФСР, 1985, N7.

müdafiəsinin əşya-hüquqi vasitələrindəndir. Neqator iddia mübahisə doğuran əşyaya görə mülkiyyətçi və üçüncü şəxslər öhdəlik və sair münasibətlərdə olmadıqda və baş vermiş hüquq pozuntusu xitamına səbəb olmadıqda irəli sürülür.

Neqator iddia irəli sürmək hüququna mülkiyyətçi, habelə titul sahibi əmlaka sahib olduqda, lakin ondan istifadə və onun üzərində sərəncam imkanlarından məhrum olduqda malik olur.

Mülkiyyət hüququnun həyata keçirilməsinə özünün qanunazidd hərəkətləri ilə mane olan şəxs cavabdeh qismindədir.

Neqator iddianın predmeti sahiblikdən məhrum etmə ilə əlaqədar olmayan pozuntunun aradan qaldırılmasına yönələn iddiaçının tələbidir. Əksər hallarda üçüncü şəxs özünün qanuna zidd hərəkətləri və ya hərəkətsizliyi ilə mülkiyyətçiyə əmlakdan istifadə səlahiyyətlərini həyata keçirməyə maneə törədir. Məsələn, qonşu tərəfindən torpaq sahəsinin qanunsuz çəpərlənməsi aparılan tikintiyə mane ola bilər və ya bilavasitə tikinti anbarlarına yaxın ağacların əkilməsi və s. Elə hallar ola bilər ki, maneələr mülkiyyətçinin əmlaka sərəncam səlahiyyətlərinin həyata keçirilməsinə imkan verməsin. Məsələn, borclunun əmlakına həbs qoyularkən, ola bilsin ki, əmlakın içində üçüncü şəxsə məxsus əşya olsun və bu zaman o, bu əşya üzərində sərəncam səlahiyyətlərini yerinə yetirə bilməsin və s. Maliyyə, vergi orqanları tərəfindən əmlakına qoyulmuş məhdudiyyətlərin götürülməsi barədə müəssisələrin iddiası da neqator iddia hesab oluna bilər.

Neqator iddia mülkiyyət hüququnun həyata keçirilməsinə yönəldilən maneə təhlükəsinin olması imkanları olduqda da irəli sürülə bilər. Məsələn, neqator iddia mülkiyyətçi, onun əmlakdan istifadə səlahiyyətlərinə mane ola biləcək tikintinin inşasının layihələşdirilməsinə qarşı da qaldırıla bilər.

Neqator iddianın əsasını iddiaçının əmlakdan istifadə, barəsində sərəncam hüquqlarının əsasları və bu səlahiyyətlərinhəyata keçirilməsinə üçüncü şəxsin fəaliyyətinə ilə maneə yarandığını təsdiqləyən şərtlər təşkil edir.

Iddia hüquq pozuntusunun davam etdiyi və onun nəticələrinin aradan qaldırılmadığı müddətdə qaldırıla bilər. Mülkiyyət hüququnun həyata keçirilməsinə olan maneələr aradan qaldırıldıqdan sonra neqator müdafiə üçün əsaslar aradan qalxmış olur.

Demək, vindikasiya iddiasından fərqli olaraq neqator iddia üzrə hüquq münasibətləri iddia müddətinin təsirinə məruz qalmır. Burada, hüquq pozuntusunun baş vermə müddəti əhəmiyyət kəsb etmir, çünki iddia bu pozuntunun davam etdiyi vaxtda istənilən anda qaldırıla bilər.

Əgər üçüncü şəxs özünün hərəkətlərinin hüquqa uyğun olduğunu sübut edərsə, neqator iddianın təmini rədd edilir.

Vindikasiya və neqator iddialardan başqa mülkiyyət hüququnun müdafiəsi daha bir əşya-hüquqi vasitə ilə - mülkiyyət hüququnun etiraf edilməsi haqqında iddia ilə təmin oluna bilər. Qeyd olunmalıdır ki, bu başlıq altında olan iddialar daha çox məhkəmə praktikasında işlədilir və onların böyük əksəriyyəti ya öhdəlik-hüquqi xarakter daşıyır ya da tərəflərin nisbi hüquq münasibətlərindən əmələ gəlir. Belə münasibətlər müqavilə öhdəlikləri, vərəsəlik hüququ normaları və s. ilə tənzimlənir. Nisbi hüquqi tellərlə bağlı olmayan, üçüncü şəxslərə yönələn iddialara da rast gəlinir. Belə hallara misal olaraq tikinti sahibinin onun tikintiyə mülkiyyət hüququnun tanınmasını təsdiqləyən hüquq müəyyənedici sənədlərin verilməsi barədə yerli idarəetmə orqanlarına tələbini göstərmək olar.

Mülkiyyət hüququnun tanınması barədə iddia dedikdə, elə bir maddi-hüquqi tələb başa düşülür ki, bu tələb əsasında mübahisə obyekti olan əşyanın mülkiyyət hüquqi əsasında mülkiyyətçiyə məxsusluğu müəyyən və təsdiq edilir.

Ədəbiyyatda belə tələblərin hüquqi təbiəti müxtəlif cür qiymətləndirilir.

Bəzən müəlliflərin fikrinə görə, mülki qanunvericilik mülkiyyət hüququnun etiraf edilməsinə dair müstəqil iddia tanımır. Mülkiyyət hüququnun etiraf edilməsi tələbi, onların fikrincə, vindikasiya və neqator iddianın tərkibi kimi çıxış edir.

Digər müəəlliflər, tamamilə, haqlı olaraq deyilən iddiaya müstəqil əşya-hüquqi vasitə kimi baxırlar.

Həqiqətən də deyilən iddianı müstəqil iddia kimi qəbul etmədikdə mülkiyyətçilərin bir çox konkret halda tələbinin hüquqi təsnifini vermək mümkün olmaz. Məsələn, mülkiyyətçi maddi köməklik məqsədilə öz əşyasını müvəqqəti olaraq əvəzsiz lombarda qoymaq üçün başqasına verir. Tərəflər razılığa gəlirlər ki, ssuda borcları verildikdən sonra əşya mülkiyyətçiyə qaytarılacaqdır.

Belə müqavilə, hərçənd müqavilə tiplərinin hər hansı birinə uyğun gəlməsə də hər halda öhdəliklər yaradır. Hesab edək ki, əşyanı mülkiyyətçidən alan şəxs ssuda borclarının ödənilməsinə qədər vəfat edir. Mülkiyyətçi əşyaya olan hüquqlarını necə müdafiə edə bilər? Bu halda tələbin vindikasiya iddiası üzrə yönəldilməsi düz olmazdı, belə ki, lombardın əşyaya sahibliyini qanunsuz hesab etmək olmaz, belə ki, girov qoyan mülkiyyətçinin iradəsinə əsasən hərəkət etmişdir. Bu zaman neqator iddianın köməyinə də arxalanmaq olmaz, çünki mülkiyyətçi sahiblikdən məhruz olmuşdur. Belə olan təqdirdə mülkiyyətçi yalnız müstəqil tələblə, mülkiyyət hüququnun etiraf edilməsi iddiası ilə çıxış edə bilər.

Beləliklə, mülkiyyət hüququnun etiraf edilməsi dedikdə, mübahisəli əmlak üzərində iddiaçının mülkiyyət hüququ faktının üçüncü şəxslər qarşısında təsdiq edilməsi və tanınması ilə bağlı müqavilədənkənar tələbi başa düşülür.

Iddia mülkiyyətçi tərəfindən, onunla mübahisə doğurdan əşyaya görə öhdəlik və sair hüquq münasibətində olmayan, mülkiyyətçinin həmin əmlak üzərində hüquqlarını bölən, inkar edən və tanınmayan üçüncü şəxsə qarşı qaldırıla bilər. Deyilən iddianı qaldırmaq hüququna eyni zamanda əmlak üzərində titul sahibliyi, xüsusilə tam təsərrüfatçılıq aparan və operativ idarəçilik edən subyektlər də malikdir.

Cavabdeh kimi belə hallarda əşyaya öz hüquqlarını elan edən və ya etməməklə iddiaçının həmin əşyaya mülkiyyət hüququnu tanımayan üçüncü şəxslər çıxış edir.

Mülkiyyət hüququnun etiraf edilməsi haqqında iddianın predmeti cavabdehdən hər hansı bir öhdəliyin icrasını tələb etməyən, yalnız iddiaçının mülkiyyət hüququnun və başqa əşya hüqüqlarının tanınması faktının təsdiqi hesab olunur. Mülkiyyət hüququnun etiraf edilməsi hüquqda şübhələri dağıdır, hüquqda lazım olan inamı təmin edir, tərəflər arasında hüquq münasibətlərinə aydınlıq gətirir, əmlak üzərində sahiblik, ondan istifadə və barəsində sərəncam səlahiyyətlərinin həyata keçirilməsinin əsaslarına xidmət edir. Iddianın əsasını iddiaçının əmlak üzərinə mülkiyyət və s. əşya hüquqlarının olmasını təsdiq edən halla təşkil edir.

Mülkiyyət hüququnun müdafiəsinin onun etiraf edilməsi yolu ilə təmin olunmasının əsas şərti iddiaçının əmlaka öz hüquqlarının təsdiq etməsidir. Bu onun əmlaka mülkiyyət hüququnu təsdiq edən hüquq təsdiqedici sənədlərdən, habelə mübahisəli əşyanın ona məxsus olmasını təsdiq edən digər vasitələrdən irəli gələ bilər.

Neqator iddiada olduğu kimi mülkiyyət hüququnun etiraf edilməsi haqqında iddia üzrə hüquq münasibətlərinə də iddia müddəti təsir etmir.

Belə ki, iddia müddətinin keçməsinin asılı olmayaraq, pozulmuş hüququn müdafiə edilməsinə dair tələb istənilən vaxt baxılmaq üçün məhkəmə tərəfindən qəbul edilir.

Bütün yuxarıda göstərilənlərdən belə nəticəyə gəlmək lazımdır ki, mülkiyyətin və digər əşya hüquqlarının müdafiəsi üçün qanunvericilik tərəfindən lazımi və təsirli üsullar müəyyən edilmişdir. Bu üsullar ölkəmizdə mülkiyyətin Konstitutsiya ilə təsbit edilmiş formaların möhkəmlənməsinə və onun inkişaf etməsinə xidmət edir.

Mülkiyyət hüququnun tanınması barədə iddianın əsasını İddiaçının mülkiyyət hüququnun tanınması barədə məhkəməyə verdiyi tələbin əsaslandığı hallar təşkil edir. Bu hallar nəticəsində iddiaçının iddia vermək hüququ təsdiq olunur. Deməli iddiaçının mülkiyyət hüququnun tanınması barədə iddia vermək hüququ əmələ gəlməsini şərtləndirən və bu hüququn yaranmasına dəldlət edən faktlar nəzərdə tutulan iddianın əsasını təşkil edir.

İddianın verilməsi üçün lazım olan şərtlər olduqda, iddiaçı tələb irəli sürür. İddianın təmin olunması da müəyyən şərtlərlə bağlıdır. Ən vacib şərt ondan ibarətdir ki, iddiaçı mübahisə obyekti olan əşyaya öz hüququnu təstiq etməlidir. Bu, müxtəlif sübutetmə vasitələrindən istifadə olunmaqla həyata keçirilir. Bu vasitələrin təyinatı əşyanın mülkiyyətçiyə məxsusluğunu sübut etməkdən və təstiqləməkdən ibarətdir.

I I I F Ə S İ L