Mülkiyyət hüququnun və digər əşya hüquqlarının müdafiəsi

I F Ə S İ L

§1. Mülkiyyət hüququnun müdafiəsinin anlayışı.

Bütün ictimai quruluşların iqtisadi əsası kimi mövcud mülkiyyət münasibətlərinin qorunması istənilən hüquqi sistemin vacib vəzifəsidir. Belə qorunmanın hüquqi vasitələri hüquq sahələrinin əksəriyyətində nəzərdə tutlmuşdur. Belə vasitələr mülkiyyət münasibətlərinin müdafiəsi və məxsusluğun tənzimlənməsinin ümumi prinsiplərini müəyyənləşdirən dövlət hüququnda; özgə əmlakına hüquqazidd qəsd etməyə görə məsuliyyət müəyyən edən cinayət və inzibati hüquqda; işçilərin işverənə vurduğu əmək zərərinə görə maddi məsuliyyətini tənzimləmək kimi məsələləri həll edən əmək hüququnda; maddi nemətlərin mənsubiyyətinə aid xüsusi münasibətləri əhatə edən torpaq və ailə hüququnda və digər hüquq sahələrində, o cümlədən, əlbəttə mülki hüquqda nəzərdə tutulmuşdur. Sonuncu özünün mülki hüquqi üsullarını və ya mülkiyyət hüququnu müdafiə vasitələrini müəyyən edir.

Lakin mülkiyyət hüququnun qorunması işində mülki hüququn müxtəlif norma və institutları eyni rol oynamır. Onlardan bəziləri maddi nemətlərin bu və ya digər subyektlərə mənsubiyyətini müəyyənləşdirir, yaxud təsbit edir və bununla onları qoruyur, qanunun müdafiəsi altına alır (Məsələn, əvvəllər bizim qanunlara məlum olmayan əmlak təsərrüfatlarını, təsərrüfat cəmiyyətlərini və şirkətlərini mülkiyyətçi hesab etməklə). Digərləri mülkiyyətçilərə onlara mənsub olan hüquqi həyata keçirməyə şərait yaradır və bu mənada onların qorunması üçün əhəmiyyətlidir (məsələn, ayrı-ayrı mülkiyyət hüququ obyektlərinin və onlarla əqdlərin dövlət qeydiyyatlarının vacibliyi haqqında qaydalar). Üçüncülər, özgə əmlakı ilə qeyri –qanuni fəaliyyət göstərməklə mülkiyyətçiyə maddi zərər vurmaqla mülkiyyət hüququnu pozanlar üçün əlverişsiz nəticələr müəyyən edirlər və verilmiş hüququ qanunazidd qəstlərdən bilavasitə qoruyurlar.

Bununla əlaqədar olaraq, mülki hüquqda bu münasibətlərin normal və maneəsiz inkişafını təmin edən onun bütün normalarının köməyi ilə mülkiyyət münasibətlərinin qorunmasını və yalnız göstərilən hüququn pozulması halında tədbiq edilən daha dar və xüsusi anlayış kimi mülkiyyət hüququnun müdafiəsini bir-birindən fərqləndirirlər. Bu halda mülkiyyət münasibətlərinə qarşı hüquq pozuntusunun törədilməsi ilə əlaqədar tədbiq edilən mülki-hüquq üsulların toplusu nəzərdə tutulur.¹ Bunlar mülki hüquqların müdafiəsi üsullarının müxtəlif növləridir.

Mülki hüquqlar xüsusən də bu hüquqların bir növü olan əşya hüquqları (o cümlədən mülkiyyət hüquqları) qanunla mühafizə edilir (qorunur). Dövlətin və hüququn ən vacib və mühüm vəzifələrindən biri mülkiyyət münasibətlərinin mühafizə etməkdən ibarətdir. Ona görə ki, hər bir cəmiyyətin iqtisadi bazisinin əsasını həmin cəmiyyətdə hakim olan mülkiyyət münasibətləri təşkil edir.

Normal və sivil iqtisadi dövriyyə mülkiyyət münasibətlərinin hüquqla hərtərəfli, geniş və etibarlı qaydada mühafizə edilməsini tələb edir və nəzərdə tutur. Bu münasibətlər hüququn bütün sahələri tərəfindən mühafizə edilir. Xüsusi ilə mülkiyyət münasibətlərinin hüquqi cəhətdən qorunmasıda konstitusiya (dövlət), inzibati, maliyyə, əmək və cinayət hüququ kimi hüquq sahələrinin rolu və əhəmiyyəti böyükdür. Şübhəsiz ki, bu sahədə aparıcı rol konstitusiya hüququna məxsusdur. Konstitusiyanı 29-cu maddəsi mülkiyyət hüququna həsr edilmişdir. Bu normada mülkiyyət hüququnun qanunla qorunması (mühafizə edilməsi) haqqında vacib və mühüm müddəa ifadə edilmişdir. Həmin müddəanın mülkiyyət münasibətlərinin hüququ tənzimlənməsində prinsipial əhəmiyyəti vardır. Hüququn sahələrindən biri olan cinayət hüququ mülkiyyət münasibətlərini cinayət əməllərindən (qəsdlərdən) qoruyur və mühafizə edir. CM-in 23-cü fəsli özündə mülkiyyət münasibətlərinə qəsd edən əməllərə görə cinayət məsuliyyəti müəyyənləşdirən (177-189 maddələr) birləşdirir¹.

1.Bax: Azərbaycan Respublikası Cinayət Məcəlləsi kommentariyası / F.N. Səməndərovun red. ilə. Bakı. 2008; R.Quliyev, M.İmanov. Cinayət hüququ. Xüsusi hissə. Dərslik. Bakı. 2001.

İnzibati hüququn əsas mənbəyi olan İnzibati Xətalar Məcəlləsinin daşıdığı vəzifələrdən biri mülkiyyəti qorumaqdan ibarətdir. Həmin Məcəllənin 8-ci fəsli (69-75-ci maddələr) mülkiyyətə qəsd edən inzibati xətaların dairəsini müəyyən edir və bu xətalara görə inzibati məsuliyyət nəzərdə tutur.

Maliyyə hüquq vergini ödəməməyə görə müxtəlif sanksiyalar nəzərdə tutur. Hüququn sahələrindən biri olan ekoliji hüququ təbii ektiyyatların və ətraf mühitin mühafizəsi sahəsində qaydalar və normalar müəyyən edir. Belə təsəvvür yaranır ki, mülkiyyət münasibətlərinin hüquqla mühafizə edilməsi (qorunması) kompleks (qarışıq) və ya mürəkkəb xarakterli anlayışdır.

Mülkiyyət münasibətlərinin qorunmasında əmək hüququ da müəyyən rol oynayır. Əmək hüququ müəyyən edir ki, əmək vəzifələrini yerinə yetirərkən özünün hüquqazidd hərəkəti ilə müəssisə, idarə və təşkilatın

əmlakına (mülkiyyətinə) zərər vuran işçi maddi məsuliyyətə cəlb edilir¹. Mülkiyyət münasibətlərinin mühafizə edilməsində maliyyə hüququ da iştirak edir. Maliyyə hüquq normaları dövlətin maliyyə fəaliyyəti sahəsində əmələ gələn münasibətləri tənzimləyir². Belə ki, pul vəsaitlərinin yığılması, bölünməsi və ondan istifadə olunması sahəsində dövlətin fəaliyyəti bu normalarla tənzimlənir; Bu normalar dövlət büdcə vəsaiti ilə bağlı münasibətləri də tənzimləyir ki, həmin vəsait Azərbaycan dövlətinin mülkiyyətidir (MM-in 153-cü maddəsinin 3-cü bəndi); maliyyə hüquq normaları həm də vergi məsələlərini tənzimləyir ki, vergi dövlət mülkiyyət hüququnun əmələ gəlmə əsaslarından biridir.

Göstərilən münasibətlərin qorunmasında ən iri və fundamental sahələrindən biri olan mülki hüququn, şübhəsiz ki, özünə məxsus yeri vardır.