Mülkiyyət hüququnun və digər əşya hüquqlarının müdafiəsi

§1. Mülkiyyətçinin marağının müdafiəsi

haqqında dövlət hakimiyyəti və idarəetmə

ordanları qarşısında qoyulan tələblər.

Mülkiyyətçinin marağının müdafiəsi haqqında dövlət hakimiyyəti və idarəetmə ordanları qarşısında qoyulan tələblərin anlayışı və növləri. Mülkiyyət hüququnun müdafiəsinin mülki-hüquq üsullarının bu qrupu ilk dəfə olaraq mülkiyyət haqqında qanunda nəzərdə tutulmuş. Onlar əmlak mülkiyyətçilərinin qanuni maraqlarının dövlət və idarəetmə orqanlarının səlahiyyətli aktları ilə pozulması hallarının da bu maraqların müdafiəsi üçün həmin orqanlar qarşısında qoyulan tələblərdir.

Başqa sözlə desək, bu iddalar əmlak münasibətlərinin bərabər- hüquqlu subyektlərinin tərəfindən deyil, hakimiyyət səlahiyyətlərinə malik olan dövlət və ya onun orqaları tərəfindən mülkiyyətçinin marağı pozulduğu hallarda həmin maraqlara əməl olunmasına təminat verir. Belə müdafiə mülkiyyət münasibətlərinin sabitliyinin əsas təminatlarından birinə çevrilir. Çünki bu, mahiyyətcə dövlətin vətəndaş və ya mülkiyyətçi-hüquqi şəxs qarşısında onların əmlak sferalarına qanunsuz hakimiyyət müdaxiləsinə görə məsuliyyətinin yaranması imkanına səbəb olur.

Dövlət orqanının səlahiyyətindən, onun qərarından (aktından) mülkiyyətçi üçün yaranmış nəticələrdən asılı olaraq axırıncı müxtəlif tələblər vermək hüquqna malikdir. Bu, birinci, dövlət hakimiyyətinin yerli orqanının və ya dövlət idarəetmə orqanının mülkiyyətçinin hüququnu pozan aktının etibarsız hesab edilməsi haqqında ərizədir. İkincisi, dövlət idarəetmə orqanının mülkiyyət hüquqnun xitamına səbəb olan, lakin əmlakın mülkiyyətçidən bilavasitə alınmasına (məsələn, mülkiyyətçiyə məxsus tikilinin yerləşdiyi torpaq sahəsinin alınması ilə bağlı qərar) yönəlməmiş aktına qarşı mübahisə etməkdir. Üçüncüsü, ali dövlət hakimiyyəti orqanının mülkiyyət hüququna (adətən, milliləşdirmə formasında) xitam verilməsi zamanı mülkiyyətçinin marağını müdafiə haqqında iddiadır.

Mülkiyyət hüququnu pozan aktın etibarsız hesab edilməsi haqqında tələb. Mülkiyyət haqqında qanunun 32-ci maddəsinin birinci bəndinə, Əsasların 56-cı maddəsinə əsasən Mülkiyyətçi dövlət idarəetmə orqanının və ya dövlət hakimiyyətinin yerli orqanının onun səlahiyyətlərini pozan fərdli aktının ( yəni qanun qüvvəli aktının ) qanuniliyini mübahisə etməyə hüquqludur. Bu qaydada dövlət idarəetmə orqanının hər hansı birinin (ölkənin nazirliklərindən və idarələrindən başlayaraq yerli icra orqanlarının – vilayət, diyar və xalq deputatları Sovetlərinin aşağı təşkilatları və yerli idarələrin aktlarının ( lakin yalnız qeyri-normativ xarakterli aktların - Mülki qanunvericiliyin Əsaslar , m.6, bənd 1 ) etibarsız hesab edilməsi mümkündür.¹

Bu aktların etibarsız sayılması üçün əsas təkcə onların mülkiyyətçinin hüquqlarının pozulması deyil, ali dövlət hakimiyyəti orqanının aktı olan qanunla (məsələn, Mülkiyyət haqqında qanunla) ziddiyyət təşkil etməsidir.

Mübahisə edilən aktlar qanuna tam uyğun olduqda təmin edilə bilməz.

Tələbin təmin olunmasının nəticəsini təkcə qanun qüvvəli müvafiq aktın etibarsız elan edilməsi deyil, həm də onu qəbul etmiş orqana mülkiyyətçiyə vurulmuş zərəri mübahisə edilmiş aktı çıxarmış dövlət orqanının sərəncamında olan vəsait hesabına tam həcmdə ödəmək həvalə olunması təşkil edir.

Beləliklə, bu ərizə bir cavabdeh-dövlət orqanı qarşısında fərdi aktın etibarsız elan edilməsi və mülkiyyətçinin çəkdiyi zərərə görə əvəz edilməsi kimi iki tələbi özündə birləşdirir.
1. Şəhər Xalq Deputatları Sovetlərindən birini mülkiyyətçi vətəndaşların öz əmlakına aid sərəncam vermək azadlığını qismən məhdudlaşdırmadan qərarı belə etibarsız hesablanmışdır (bax: Бюллетень Верховного Суда Российской Федерации 1992 N1, c.12).
Mülkiyyətçinin qanuni əsaslarla pozulmuş marağının müdafiəsi haqqında iddia. Bu halda iş səlahiyyətli dövlət orqanının qanunda nəzərdə tutulmuş hallarda və qaydada qəbul etdiyi və əmlakı mülkiyyətçidən bilavsitə almağa yönəldiləmiş, lakin daha həyata keçirilməsi faktiki olaraq mümkün olmayan mülkiyyət hüququna avtomatik xitam verən (xüsusi halda, torpaq sahəsinin alınması ilə) fərdi (qeyri-normativ) qərarının yaratdığı vəziyyətlərə aiddir. Lakin bu halda mülkiyyətçiyə ya bərabərqiymətli əmlak verməli, ya da onun hüququna xitam verilməsi ilə ona dəymiş zərər tam həcmdə ödənilməlidir. (Mülki qanunvericiliyin Əsasları, m.31, bənd 2, Mülkiyyət haqqında RSFSR qanunu, m.31 bənd 2).

Lakin belə qərarın qanuna əsaslanmasına (heç olamasa onu qəbul etmiş dövlət rəyinə görə) baxmayaraq, mülkiyyətçi onunla razılaşmaq hüququna malikdir. Onda qərarın icrası mübahisəyə məhkəmənin və ya arbitaj məhkəməsinin bamasına qədər dayandırılır. (RSFSR-də Mülkiyyət haqqında qanun m.31, bənd 2, abzas 2).

Yəqin ki, mübahisə edilən qərarı qəbul etmiş dövlət orqanı iş üzrə cavabdeh kimi mülkiyyət hüququna xitan verilməsinə səbəb olmuş qərarının yalnız qanuniliyi deyil, həm də məqsədəuyğunluğunu, habelə mülkiyyətçiyə ödəniləcək itkilərin tamlığını sübut etməyə borcludur. Sadalanmış hallar sübut etmədikdə məhkəmə və ya arbitaj məhkəməsi mübahisə edilən qərarı etibarsız hesab edir, yaxud onu qəbul etmiş orqana mülkiyyətçiyə əlavə əvəz vermək vəzifəni həvalə edir.

Beləliklə, bu iddianın obyekti həm mülkiyyətçinin dövlət orqanının qərarının qanuniliyini mübahisə etməsi, həm də mülkiyyəçiyə dəymiş zərərin həcmi və ödənilməsi qaydası ola bilər.

Mülkiyyətçinin hüququna ali dövlət hakimiyyəti orqanının aktı ilə xitam verildikdə onun marağının müdafiəsi haqqında iddia. Burada söhbət dövlətin (respublikanın) ali dövlət hakimiyyət orqanının bu və ya digər şəxslərin mülkiyyət hüququna xitam verən fərdi və ya normativ qanunvericilik aktlarını qəbul etməsindən, yəni mahiyyətcə onların əmlakının milliləşdirilməsi hallarından gedir. (Mülkiyyət haqqında qanun, m.31. bənd 1. Əsaslar, m.55, bənd 1). Əgər belə aktlar əmlakı milliləşdirən mülkiyyətçiyə əvəz nəzərdə tutmursa, axırıncı həmin qərarı qəbul etmiş dövlət hakimiyyəti orqanından əlaqədar ona dəymiş zərərin tam həcmidə odənilməsini məhkəmə qaydasında tələb etmək hüququna malikdir.(lakin əmlakı naturada tələb edə bilməz)¹.

Mülkiyyətçinın hüququna xitam verən qanunvericilik aktının özünün qanuniliyini və əsaslığını göstərilən iddianın köməyi ilə mübahisə etmək olmaz. Çünki bu, suveren dövlətin ali hakimiyyət orqanı tərəfindən qəbul olunur. Bu nöqteyi-nəzərdən həmin iddianın növlərindən birinə aid etmək olar. Lakin bu zaman, ziyanın cavabdehin-dövlətin hüquqa müvafiq hərəkətləri ilə vurulması nəzərə alınmalıdır.

1. Bax: 26.06.91 tarixli “RSFSR-da investisiya fəaliyyəti haqqında qanun” m. 15 və 04.07.1991 tarixli RSFSR qanunu: “RSFSR-də xarixi investisiyalar haqqında” m.7. Ведемости Съезда народных депутатов РСФСР и Верховного Совета РСФСР.1991, N 29. м. 1005, 2008.