Mülkiyyət hüququnun və digər əşya hüquqlarının müdafiəsi

§2. Mülkiyyət hüquq münasibətlərinin formaları.
Mülki hüquqda ənənəvi olaraq iki klassik iddia növündən istifadə edilir: vindikasiya iddiasından; neqator iddiasından.

Bu iddiaların tarixi mənşəyi və kökü qədim Roma hüququ ilə bağlıdır¹. Roma hüququnda mülkiyyət hüququ, əsasən, ya vindikasiya iddiası ilə, ya da neqator iddia ilə müdafiə olunurdu².

Vindikasiya iddiası:

Bu iddia mülkiyyət hüququnun müdafiəsi üsullarının geniş yayılmış növlərindən biri olub, Roma hüququnda da işlənmişdir. Onun adı latın vim-decere(güc tətbiq etmək haqqında xəbərdarlıq edirəm) sözlərindən götürülmüşdür. Bu mülkiyyətçinin şeyə sahibliyi itirdiyi hal üçün müəyyən edilmişdir və əmlakı özgənin qeyri-qanuni sahibliyindən məcburi tələb etməkdən ibarətdir (RSFSR-də Mülkiyyət haqqında qanun, m.30, bənd 1; Mülki qanunvericiliyin Əsasları h. 1, m.54). Başqa sözlə desək bu şeyə sahib olmayan mülkiyətçinin ona sahib olan qeyri-müliyyətçiyə qarşı iddasıdır.

Vindikasiya hüququnun subyekti tələb olunan şeyə öz hüququnu, yaxud ona sahibliyinin əsasını (titul) sübut etməli olan əmək mülkiyyətçisidir. Burada borclu subyekt iddanın qaldırdığı anda şeyə malik olan qeyri qanuni sahibdir. Vindikasiya obyekti həmişə natura şəklində qalmış fərdi müəyyən edən şeydir. Əşya sahibliyi itirmiş mülkiyyətçi əşyanı tələb etmək üçün vindikasiya iddiasından istifadə edirdi. Bəzən də elə olurdu ki, əşya mülkiyyətçinin faktiki sahibliyində qalırdı. Lakin hər hansı bir şəxs qanunsuz olaraq mülkiyyətçiyə onun öz mülkiyyət hüququnu həyata

keçirməsinə mane olurdu və buna məhdudlaşdırırdı. Bu cür qanunsuz

1. Римское частное право. Учебник/ Под ред. И.Б. Новицкого, И.С.Перетерского. М,1999,с.197,200; И.Пухан, М.Поленак-Акимовская.

2. İ.B. Novitski. Roma hüququ. Dərslik / Rus dilindən M.P.Əsgərovanın tərcüməsi. Bakı. 1999, s.89; Д.В. Дождев. Римское частное право. Учебник М.1999.с.29.

hərəkətin qarşısını almaq, onu aradan qaldırmaq üçün neqator iddiası verilir.

Bəzi ölkələrdə, o cümlədən Respublikamızda mülkiyyət hüququnun müdafiəsinə dair qaydalar Roma hüququ ənənələrinə əsaslanır. Vindikasiya iddiasını bir çox xarici ölkələrin (Almaniyanın, Kanadanın Kvebek əyalətinin, İspaniyanın, RF-ın, İtaliyanın və s.) qanunvericiliyi də tanıyır. İngilis-amerikan ailəsində bu iddia nəzərdə tutulmur. Bu ailə yalnız sahiblik iddiasını tanıyır. İngilis-amerikan (ümumi) hüququnda məhkəmə əmrləri əşya müdafiəsinin ən geniş paradiqmasını (yunanca “paradeigma”- nümunə) təşkil edir¹. Bu hüquq sisteminin tarixi inkişaf xüsusiyyətinə görə yalnız mülkiyyət hüququnun müdafiəsi üçün istifadə olunan iddialar ABŞ-da və s. yoxdur. Vindikasiya iddiası roman-german hüquq ailəsinə daxil olan Fransa mülki hüquna da məlum deyil. Fransa MM-i onun haqqında normalar nəzərdə tutmur. Lakin vindikasiya iddiası Fransa məhkəmə praktikası və hüquq doktrinası tanıyır.

Vindikasiya iddiası dedikdə, öz əşyası üzərində faktiki sahibliyi itirən mülkiyyətçinin həmin əşyanı naturada özgənin (başqa şəxsin) qanunsuz sahibliyindən geri tələb etməsi başa düşülür.

Vindikasiya iddiasının təyinatı və məqsədi mülkiyyətçinin əşya üzərində itirilmiş sahibliyini bərpa etməkdən ibarətdir; o, əşyanın mülkiyyətçiyə qaytarılmasına nail olmaq məqsədinə xidmət edir. Sahiblik çox vaxt əşyadan istifadə və onun barəsində sərəncam vermək səlahiyyətləri ilə bağlı olduğuna görə vindikasiya iddiası eyni zamanda həmin səlahiyyətləri də müdafiə edir. Deməli , vindikasiya iddiası ilə mülkiyyətçinin üçlük (sərəncam,sahiblik,istifadə) səlahiyyətinin hamısı, başqa sözlə desək, onun əşya üzərində mülkiyyət hüququ bütovlükdə müdafiə olunur.

1. У.Маммеи, Е.А.Суханов. Основные положения права собственности.М.1999, с. 260
Vindikasiyanın məzmununu şeyi eyni cinsli, eyni keyfiyyətli başqa şeylə əvəz etmə deyil, şeyə sahibliyin bərpası tələbi təşkil etdiyindən vindikasiya əlaməti yalnız cinsi əlaməti ilə müəyyən edilən, yaxud natura şəklində qalmamış şeylər (məsələn, mübahisəli tikili yeni sahibi tərəfindən sadecə təmir edilməyib əsaslı şəkildə yenidən inşa olunubsa) haqqında qaldırıla bilməz. Vindikasiya predmeti olmadıqda yalnız vurulmuş zərərin ödənilməsi haqqında öhdəlik-hüququ tələbi qaldırıla bilər (Mülki qanunvericiliyin əsasları; m.126; MM m.444)

Beləliklə Vindikasiya iddasına sahib olmayan mülkiyyətçinin əmlakın başqa şəxsin qanunsuz sahibliyindən naturada (fərdən müəyyən edilən şeylər) qaytarılması tələbi kimi müəyyən etmək olar.

Sadalanmış şərtlər olduqda mülkiyyətçi özünə məxsus şeyi onun bilavasitə pozucuda olduğunu müəyyənləşdirdikdə tələb etmək hüququna malikdir. Lakin iş mülkiyyətçinin əlindən çıxmış şeyin onu üçüncü şəxsdən almış digər sahibində tapması kimi daha əhəmiyyətli hallarda mürəkkəbləşir. Məsələn, ər-arvad arasındakı nigahın pozulduğu dövrdə keçmiş ər-arvadın razılığı olmadan onların birgə mülkiyyəti olan avtomobili komisyon mağazası vasitəsi ilə satmışdır. Arvadın avtomobili qaytarmaq haqqındakı tələbini, üstəlik həmin maşının təmiri üçün çəkmiş yeni sahibi rədd edir. Burada kimin-mülkiyyətçinin, yaxud alanın marağı üstün tutulmalıdır?

Qanun vindikasiya iddiasının təmin edilməsi şərtlərini müəyyənləşdiərkən mübahisəli əmlaka sahibliyin vicdanlı və ya vicdansız (hərçənd ki bu halların hər ikisi qanunsuzdur) xarakterini nəzərə alır. Vicdanlı əldə edən əmlakı onu özününkiləşdirmək hüququ olmayan şəxsdən aldığını bilmir və bilməli deyildir.(Mülki qanunvericiliyin Əsasları,m.54,bənd 1). Aydındır ki, onun hərəkəti özgəninkiləşdirənin hərəkətinin qanunsuz olduğunu bilən (məsələn,oğurlanmış malın alıcısı), yaxud bilməli olan (məsələn, şeyi onun həqiqi dəyəri ilə müqayisədə “əldən” çox ucuz alan) vicdansız sahibin hərəkətinə nisbətdə əxlaqi

baxımdan təmizdir. Buna görə də, vicdansız sahibdən (əldə edəndən) əmlak bütün, vicdanlı sahibdən isə müstəsna hallarda tələb oluna bilər.

Qanun vicdanlı əldə edəndən pulu və təqdim olunan qiymətli kağızları (Mülki qanunvericiliyin Əsasları, m.30, bənd 1,abz.2) eləcə də ona məhkəmə qərarlarının icrası qaydasında, yəni açıq hərracda satılmış əmlakı (h.2,m.152,MM) tələb etməyi birbaşa qadağan edir.

Əmlakın digər növlərini vindikasiya iddiası ilə vicdanlı əldə edəndən iki halda tələb etmək olar: əgər o, əmlakı əvızsiz alıbsa (bağışlama müqaviləsi üzrə, vərəsəlik qaydasında və i.a.) və onun geri alınması ona əmlak itgisi vurmayıb həmin əmlakın qanuni sahibinin (Mülkiyyətçinin) marağına xidmət edirsə; ikincisi, vicdanlı sahibin əmlakı əvəzli aldığı hallarda-əmlakın mülkiyyətçinin yiyəliyindən çıxması üsulundan asılı olaraq.

Əgər əmlak mülkiyyətçinin özündən ilkin olaraq onun iradəsi ilə çıxıbsa (məsələn, mülkiyyətçi onu kirayə vermişdir, sonra kirayəçi tərəfindən üçüncü şəxsə qanunsuz satılmışdır) həmin əmlakı tələb edə bilməz. Çünki o, kontragenti seçərkən diqqətsizlik edib səhvə yol verdiyindən öz hərəkətinə görə əlverişsiz nəticəyə məruz qalmalıdır. Belə ki, vicdanlı əldə edən mülkiyyətçidən fərqli olaraq subyektiv düzgün hərəkət edir. Buna görə də, xüsusi halda, keçmiş ər-arvaddan birinin avtomobili satması ilə bağlı yuxarıda göstəriliş mübahisənin məhkəmə baxışından alınmışdı ki, onların ümümi əmlakının(avtomaşının) digərinin razılığı ilə onlardan birinin idarəsi altında olmuş və beləliklə əvvəlcədən onun öz iradəsi ilə sahibliyindən çıxmışdır¹.

Əmlakın mülkiyyətçinin sahibliyindən onun iradəsinin əleyhinə olaraq çıxdığı (itməsi,oğurlanması və s.) hallar başqa işdir. Belə hallarda həm


1. Bax: Бюллетень Верховного Суда РСФСР, 1980, N 11,с.9. Vindikasiya iddiasından imtina etmək, əmlakın qanunsuz özgələşdirilməsinə görə vurulmuş zərərin öhdəçilik normaları üzrə pul kompensasiyasını tələb etmək imkanını aradan qaldırmır.
mülkiyyətçinin, həm vicdanlı sahibin hərəkətləri subyektiv düzgündür, lakin axırıncının vəziyyəti obyektiv olaraq hüquqa zidd olması(çünki o, vicdanlı sahib olsa da, qanunsuz sahibdir) ilə səciyyələnir. Buna görə də, qanun belə hallarda əmlakı ondan tələb etməyə icazə verir.

Bütün şərh olunanlar özgə əmlakını vicdanlı əldə edən barədə vindikasiyanın məhdudlaşdırıldığını göstərir. Əvvəla belə məhduduiyyətlər yalnız vətəndaşların əmlakı barəsində qüvvədə idi və özgənin qanunsuz sahibliyində olan dövlət və ictimai (“sosialist”) əmlak tələb etdikdə tətbiq olunmurdu. Deyilənlərə əsasən sonuncuya qeyri-məhdud vindikasiya tətbiq olunurdu və bu zaman vicdanlı, yaxud vicdansız sahibliyə ərq qoyulmurdu. Bu isə onun xüsusi, yüksək dərəcədə hüquqi mühafizəsini təşkil edirdi. Vətəndaşların, təşkilatların və digər mülkiyyətçilərin mülkiyyət hüquqlarının bərabər şərtlə dövlət tərəfindən müdafiəsinin təminat qaydaları bu əsassız üstünlükləri aradan qaldırmışdır.

Əmlakın özgənin qanunsuz sahibliyindən tələb edilməsi zamanı həmin əmlakın gətiridiyi və ya gətirə biləcəyi gəlirin taleyi və faktiki sahibin

əmlakı saxlamaq, təmir etmək və yaxşılaşdırmaq üçün çəkdiyi xərclərin ödənilməsi ilə bağlı məsələlərin həlli zərurəti meydana çıxa bilər. Şeyin qanunsuz sahiblikdən qaytarılması zamanı aparılan belə hesablaşmalar sahibib vicdanlı, yaxud vicdansız olması nəzərə alınmaqla MM-in 155-ci maddəsinə əsasən həyata keçirilir.

Vicdansız sahib özgə əmlakına sahib olduğu müddətdə həmin əmlakdan əldə etdiyi və ya əldə etməli olduğu bütün gəlirləri mülkiyyətçiyə qaytarmağa, yaxud ödəməyə borcludur. Vicdanlı sahib üçün belə vəzifə onun öz sahibliyinin qanunsuz olduğunu bildiyi, yaxud bilməli olduğu (məsələn, Mülkiyyətçinin vindikasiya iddiası ilə əlaqədar olaraq məhkəməyə çağırış aldığı) anda yaranır. Əmlakın saxlanılmasına görə zəruri xərcləri mülkiyyətçi vicdanlı sahibə olduğu kimi, vicdansız sahibə də ödəməlidir.

Vindikasiya iddiasına əsasən tələb olunan əmlakın yaxşılaşdırılma-

sına gəlincə isə, onların şeydən ona xələl gətirməməklə ayrılmaq şərti ilə yalnız vicdanlı sahibə saxlamaq olar.

Əks halda, belə sahib mülkiyyətçidən çəkdiyi xərcləri tələb edə bilər.

Qanun vicdansız sahib üçün göstərilmək imkanları birbaşa nəzərdə tutmur.

Eyni zamanda, vicdansız sahibdən əmlakı yaxşılaşdırmaq şəkildə almış mülkiyyətçi və avtomatik olaraq onu qanuni əldə etmiş hesab edilə bilməz. Əgər o, vicdansız sahibə ayrılmış yaxşılaşdırmanı qaytarmazsa və ya şeydən ayrılmayan yaxşılaşdırmanın dəyərini ödəməzsə, onlar mahiyyətcə mülkiyyətçinin əsassız əldə etdiyi əmlaka çevrilir və bu halda dövlət mədaxilinə alına bilər (məsələn, Qazaxstan MM, h.3, m. 147-də nəzərdə tutulduğu kimi)

Mülkiyyət hüququnun müdafiə olunmasının mülki-hüquqi vasitələrindən biri kimi başqasının qanunsuz sahib olduğu əmlakın mülkiyyətçi tərəfindən tələb edilməsi-vindikasiya iddiasını göstərmək olar.

Böyük nəzəri və praktik əhəmiyyət kəsb edən vindikasiya qaydaları çox vaxt öyrənilən institutun hüdudlarından kənara çıxır.

Qüvvədə olan qanunvericiliyə görə vindikasiya iddiasının irəli sürülməsi üçün müəyyən şərtlərin eyni vaxtda olması zəruridir.

1. 
   Hər şeydən əvvəl mülkiyyətçi öz əmlakına faktiki sahiblikdən məhrum olunmalıdır. Əgər əmlak mülkiyyətçidədirsə, lakin ona sahiblik və üzərində sərəncam hüquqlarını başqaları mənimsəyir və ya bu hüquqların həyata keçirilməsinə mane olursa, onda mülkiyyət hüququnun müdafiəsinin digər üsulları, konkret misalda mülkiyyət hüquqlarının etiraf edilməsi və ya mülkiyyətçinin hüquqlarının sahiblikdən məhrum edilməklə əlaqədar olmayan pozuntulardan müdafiəsi tətbiq edilir.
   
2. 
   Vindikasiya iddiasının irəli sürülməsi üçün mühüm şərtlərdən biri də odur ki, mülkiyyətçinin sahibliyindən çıxmış əmlakdigər şəxsin faktiki sahibliyində natura halında qalmış olsun.
   

Əgər əmlak məhv edilmiş, başqa hala salınmış və ya istifadə edilmişdirsə, ona olan mülkiyyət hüququna xitam verilir. Bu halda mülkiyyətçi ona dəymiş zərərin ödənilməsi tələbini irəli sürmək hüququna malikdir. Vindikasiya iddiası, bu iddianın mahiyyətinə uyğun olaraq yalniz fərdən müəyyən edilən əşyaya- yəni mülkiyyətçinin əlindən çıxan və onun qaytarılmasına yönələn əmlaka yönələ bilər.

Bu zaman yadda saxlamaq lazımdır ki, fərdən müəyyən edilən əşya ilə cismən müəyyən edilən əşya arasındakı fərqlər nisbidir və mülki dövriyyənin konkret şəraitindən asılı olur. Buna görə də vindikasiya iddiası həmin növ üçün ümumi xassələrə malik olan bütün əşyalara, məsələn, taxıl, tikinti materialı və s. Irəıi sürülə bilər.

Əgər əmlakı faktiki sahibliyində olanın cinsən müəyyən edilən əşyalarından (əmlakından) ayırmaq mümkün deyilsə, onda vindikasiya iddiası deyil, əmlakı əsassız əldə etməkdən və ya saxlamaqdan əmələ gələn öhdəliklərə görə iddia irəli sürülməlidir.

3. 
   Nəhayət, vindikasiya iddiası müqavilə öhdəliklərindən irəli gəlmir, o, mülkiyyət hüququnu mütləq subyektiv hüquq kimi müdafiə edir.
   

Vindikasiya iddiasına əmlaka sahibliyini itirmiş mülkiyyətçi malikdir. Bununla yanaşı olaraq, vindikasiya tələbi mülkiyyətçi olmasa da qanuna və müqaviləyə əsasən, əmlaka sahiblik edənə də məxsus ola bilər. Adətən əmlaka titul sahibliyi edən belə şəxslər kirayəçi, komisyonçu, podratçı və s. qismində çıxış edə bilərlər. Burada əmlakı başqasının qanunsuz sahibliyindən mülkiyyətçi deyil, əmlaka müvəqqəti sahib olan şəxs edir. Əmlakın mülkiyyətçi tərəfindən deyil, müvəqqəti sahib tərəfindən geri tələb edilməsi üçün şəxs qanuna və ya müqaviləyə əsasən, əmlakın müvəqqəti sahibi olmasını sübut etməlidir. Bu zaman həmin şəxs tərəfindən istər vindikasiya, istərsə də neqator iddia verildikdə bu cür iddia, həm onun, həm də mülkiyyətçinin mənafeyinə uyğun olur.

Vindikasiya iddiası zamanı cavabdeh qismində vindikasiya prosesində əmlaka qanunsuz sahib olması sübut olunmalı olan şəxs durur.

Hüquq ədəbiyyatında vindikasiya iddiasının predmeti haqqında müxtəlif fikirlər, mülahizələr mövcuddur. Bəzi hüquqşünaslar qeyd edirlər ki, vindikasiy iddiasının predmetini mabahisəli əmlak təşkil edir. Lakin bu fikirlə razilaşmaq olmaz. Belə ki, əmlak mülki hüququn obyekti hesab edildiyindən, mübahisəli əmlak da vindikasiya iddiasının ancaq obyektini təşkil edə bilər. Vindikasiya iddiasının predmeti isə qanunsuz sahiblikdən əmlakın qaytarılması tələbidir.

Əgər iddiaçı əmlakın dəyəri məbləğində ona pul konpensasiyası verilməsi tələbi irəli sürürsə, o, öz hüquqlarını müdafiənin dəymiş ziyana görə iddia üsulları ilə təmin edə bilər.

Mülkiyyətçi iddianın predmeti ilə yanaşı olaraq cavabdehə qarşı tələbləri ilə bağlı olan hüquqi faktların əsasını əmlakın sahiblikdən çıxması səbəbləri, əmlakın cavabdehə çatması şərtləri, mübahisəli əmlakın naturada olması, iddiaçı ilə cavabdeh arasında tələb olunan əmlaka dair öhdəlik xarakterli əlaqələrin olmaması təşkil edir. Göstərilən səbəblərin məcmusu ilə mübahisəli məsələyə iddia hüququ və onun vindikasiya iddiası tələb edilməsi imkanları təsdiq olunur.

Qeyd etmək lazımdır ki, vindikasiya iddiası irəli sürən təkcə əmlaka və sahiblik imkanından məhrum olmasınını deyil, eyni zamanda bu hüquqi imkanın konkret subyektiv hüquqa əsaslanmasını da sübut etməlidir.

Mülkiyyətçi tərəfindən əmlakın başqasınım qanunsuz sahibliyindən geri tələb edilməsində cavbdehin vicdanlı və ya vicdansız sahib olması məsələsinin müəyyən edilməsinin böyük nəzəri və təcrübi əhəmiyyəti vardır.

Azərbaycan Respublikasınln Mülki Məcəlləsinin 157.3-cü maddəsinə əsasən, əmlak onu özgəninkiləşdirməyə hüququ olmayan şəxsdən əvəzli əldə edildikdə və əldə edən bunu bilmədikdə və bilə bilmədikdə (vicdanlı sahib) mülkiyyətçi bi əmlak əldə edəndən ancaq o halda tələb edə bilər ki, əmlak mülkiyyətçini özü tərəfindən və ya mülkiyyətçini sahibliyə verdiyi şəxs tərəfindən itirilmiş və ya onların hər hansı birindən oğurlanmış və ya özlərinin iradəsindən asılı olmayaraq başqa yolla onların sahibliyindən çıxmış olsun. Əmlak onu özgəninkiləşdirməyə hüququ olmayan şəxsdən əvəzsiz əldə edildikdə mülkiyyətçi əmlakı bütün hallarda tələb edə bilər. Bundan fərqli olaraq mülkiyyətçinin vicdanlı sahibindən əmlakını geri tələbetmə məsələsi bir qədər mürəkkəbdir. Mülkiyyətçi əmlakı vicdanla əldə edən şəxsdən aşağıdakı 3 şərtlərdən biri mövcud olduqda tələb edə bilər:

1. 
   Əmlak mülkiyyətçi tərəfindən və ya onun razılığı ilə sahibliyinə verilmiş şəxs tərəfindən itirilmiş olduqda.
   
2. 
   Əmlak hər birindən oğurlanmış olduqda.
   
3. 
   Əmlak onların iradəsindən asılı olmayaraq sair yollarla onların sahibliyindən çıxmış olduqda.
   

Göstərilən bu üç şərtdən biri mövcud olarsa mülkiyyətçi öz əmlakını vicdanlı sahibindən geri tələb edə bilər. Əgər əmlak mülkiyyətçinin kobud diqqətsizliyi nəticəsində onun sahibliyindən çıxmışdırsa, barada əmlakın geri tələb edilməsi məsləsi bir qədər mürəkkəbləşir. Mülkiyyətçi öz əmlakını saxlamaq üçün başqasına vermişsə və həmin şəxs mülkiyyətçinin etibarında sui-istifadə edərək onu vicdanlı əldə edənə satırsa, bu halda vindikasiya iddiası vicdanlı əldə edənə qarşı qaldırıla bilməz. Bu hallarda qanun əmlakı vicdanlı əldə edənin hüquqlarını qoruyur və o mürəkkəb hüquqi tərkiblər əsasında əldə etdiyi əmlakın mülkiyyətçisi olur.

Mülkiyyətçini əlində əlində əmlakın onun iradəsilə çıxdığı halda əmlakı əvəzli surətdə vicdanlı əldə edən mülkiyyətçiyə dəyən ziyanın əvəzini ödəməli olur. Bu zaman mülkiyyətçdən fərqli olaraq əmlakı əldə edən əmlakı satan haqqında daha çox təsəvvürə malik olur. Buna əsasən, əmlak mülkiyyətçiyə qaytarılır, əmlakı əvəzli surətdə vicdanlı əldə edən ona dəymiş ziyanın satcı tərəfindən ödənilməsi tələbini irəli sürmək imkanı əldə edir.

Mülkiyyət formasından və növündən asılı olmayaraq əmlak vindikasiyasının ümumi şərtləri belədir. Lakin qanunvericilik əmlak vindikasiyasında bir müstəsna hala yol verir. Mülki Məcəllənin 157.3-cü maddəsinə əsasən, pul, habelə adsız qiymətli kağızlar vicdanlı əldə edəndən geri tələb oluna bilməz. Başqasının qanunsuz sahibliyində olan əmlak tələb olunarkən, çox vaxt həmin əmlakın gətirdiyi gəlirə görə tərəflər arasında mübahisələr yaranır. Qanun burada əmlakın vicdanlı və ya vicdansız yolla əldə olunmasını fərqləndirir. Mülkiyyətçi özgəsinin qanunsuz sahibliyindən əmlakını geri tələb edərkən, bu şəxsin əmlaka sahibliyinin qanunsuz olduğunu bildiyi və ya bilməli olduğu halda (vicdansız sahib), əmlakın onda olduğu bütün vaxt ərzində onun götürdüyü və ya götürməli olduğu bütün gəlirlərin qaytarılmasını və ya əvəzinin ödənilməsini də tələb edə bilər; vicdanlı sahibdən isə onun əmlaka sahibliyinin qanunsuz olduğunu bildiyi və ya bilməli olduğu vaxtdan və ya bilməli olduğu vaxtdan və ya götürməli olduğu bütün gəlirlərin qaytarılmasını və ya əvəzinin ödənilməsini tələb edə bilər. Söhbət o gəlirdən gedə bilər ki, o qanunsuz sahiblikdə olan əmlakdan əmələ gəlsin. Bununla əlaqədar verilən iddialar mülkiyyətçi tərəfindən əsaslandırılmalıdır. Istər vicdanlı sahib, istərsə də vicdansız sahib isə öz növbəsində əmlakdan gəlirin mülkiyyətçiyə düşdüyü vaxtdan sonra əmlaka sərf etdiyi zəruri məsrəflərin əvəzinin ödənilməsini mülkiyyətçidən tələb edə bilər.

Zəruri məsrəflər dedikdə, əmlakın qorunmasına, saxlanmasına, cari və əsaslı təmirinə sərf olunan məsrəflər başa düşülməlidir.

Gəlir və məsrəflərin hesablanması ilə yanaşı, qanunvericilik əmlakın yaxşılaşdırılması üçün edilən əlavələrin taleyini də həll edir.

Vicdanlı sahib əmlaka zərər yetirmədən ondan ayrıla bilən öz yaxşılaşdırmalarını özündə saxlaya bilər. Yaxşılaşdırmaları bu cür ayırmaq mümkün olmadıqda, vicdanlı sahib əmlakın dəyərindən artıq olmamaq şərtilə, onu yaxşılaşdırmaq üçün çəkdiyi məsrəflərin əvəzinin ödənilməsini tələb edə bilər.

Neqator iddia:

Mülki qanunun ənənəvi olaraq nəzərdə tutduğu əşya hüquq iddiasının (peditor iddiasının, yəni mülkiyyət iddiasının) növlərindən biri neqator iddia adlanır. 1964-cü il MM-i neqator iddiaya ayrıca norma (147-ci maddə) həsr edilmişdir. Neqtor iddiasınında tarixi kökləri və mənşəyi qədim Roma hüququ ilə bağlıdır. O, mülkiyyətçinin mülkiyyət hüququnun həyata keçirilməsi qanunsuz olaraq məhdudlaşdırldığı hallarda verilirdi. Lakin əşya mülkiyyətçisinin faktiki sahibliyində qalırdı. Belə qanunsuz hərəkətlərin kəsişməsi məqsədilə mülkiyyətçi neqator iddia verə bilərdi.

Mülkiyyət hüququnun müdafiəsini bu forması da hələ Roma hüquqna məlum olmuşdur və onun adı (actionega-toria- hərfi tərcuməsi “inkar edən iddia”) bunu sübut edir. O mülkiyyət hüququnun həyata keçirilməsində maneələrin aradan qaldırılması: yəni mülkiyyətçinin əmlaka sahiblikdən məhrumetmə ilə bağlı olmayan pozuntulara xitam verilməsi haqqında tələbdir. (Mülki qanunvericiliyin Əsasları, m.54, bənd 2)

Belə növdən olan klassik nümunəsi qonşu tikili və torpaq sahələri sahiblərinin hüquqlarının həyata keçirilməsi üzrə mübahisələridir (onlardan biri öz hərəkətləri ilə, digərinin öz hüquqlarını həyata keçirməsinə mane olur.Məsələn, qonşunun pəncərəsinə işıq düşməsinin qarşısını alan və ya qonşunun öz sahəsinə sərbəst gediş-gəlişinə mane olan bina və tikili inşa edir. və s.)

Neqator iddia təkcə mülkiyyət hüququnun müdafiəsi üçün tətbiq edilmir. Ondan həm də məhdud əşya hüququnun, məsələn servitut hüququnun müdafiəsində istifadə olunur. Məhz bu səbəbdən Roma hüququnda neqator iddia “neqatoria servitutis” (servitut neqatoru) adlanırdı. Servitut neqatoru mülkiyyətçinin verdiyi elə bir iddia idi ki, bunun nəticəsində onun mülkiyyət hüququnun servitutla iddianın yüklənməsi mümkün olmurdu.
Neqator iddianın anlayışı MM-in 157-ci maddəsinin 4-cü bəndində verilmişdir. Neqator iddiasına görə, mülkiyyətçi sahiblikdən məhrum edilməklə bağlı olmayan pozuntulara son qoymağı pozuntu törədəndən məhkəmə vasitəsi ilə tələb edir. Bu iddia mülkiyyətçinin əşyaya sahiblik hüququnun itirlməsi ilə bağlı deyil. Neqator iddiası yalnız mülkiyyət hüququnun həyata keçirilməsinə mane olan halların aradan qaldırılması barədə tələbdir. Özü də dərhal qeyd etməliyik ki, bu hallar əşyaya sahiblik saəlahiyyətinin yox, yalnız əşyadan istifadə və onun barəsində sərəncam vermək səlahiyyətinin həyata keçirilməsinə mane olur. Neqator iddia mülkiyyətçinin əşyadan istifadə və onun barəsində sərəncam vermək səlahiyyətlərinin həyata kemirilməsinə mane olan halların aradan

qaldırılması barədə tələbdir¹. Bu iddia o halda verilir ki, pozulmuş hüquqlar sahiblikən məhrum ediləm ilə əlaqədar və bağlı olmasın (MM-in 157-ci maddəsinin 4-cü bəndi)².

1. Müəlliflərdən Prof. A.P.Sergeyev göstərir ki, neqator iddia əşyaya sahiblik səlahiyyətinin həyata keçirilməsinə mane olan halların aradan qaldırılması üçün də verilə bilər. Aydın bir həqiqətdir ki, bu fikir həqiqətən çox uzaqdır (Гражданское прова.Учебник Часть 1 / Под ред. A.П.Сергеева, Ю.К.Толстово. М.,1998,с.447)

Neqator iddianı yalnız əşyadan istifadə və onun barəsində sərəncam vermək səlahiyyətlərilə bağlı olması fikrini dəstəkləyən müəlliflər də var. ( Гражданское прова.Учебник Часть 1 / Под ред. З.И.Цыбуленко. М.,1998, с.341; Гражданское прова.Учебник Часть 1 / Под ред. Б.М.Гонгало, В.А.Плетневой. М., 1998, с. 310).

2. Neqator iddia nəzərdə tutan göstərilən bənddə “əşya götürmək və ya ondan məhrum etmək” kimi qeyri-münasib anlayış işlədilir. Bunun üçün qanunvericilik “sahiblikdən məhrum etmə” adlı hüquqi termin işlədilir. Neqator iddiaya leqal anlayış verən Almaniya qanunvericiliyində ə məhz bu termindən istifadə olunur: mülkiyyət hüququnun sahiblikdən məhrum etmə ilə bağlı olmayan pozulması halında və ya restitusiyadan imtina olunan halda mülkiyyətçi onun hüququnun həyata keçirilməsinə mane olan şəxsdən pozuntunun ləğv edilməsini tələb edə bilər. (Almaniya Mülki Qanunnaməsi 1004-cü paraqrafı).

Neqator iddiasının predmeti onun elementlərindən biridir. İddiaçının məhhəmədən baxılması və həll olunması xahiş etdiyi maddi-hüquqi tələb bu iddianın predmetini təşkil edir. Həmin tələb isə sahiblikdən məhrum edilməklə əlaqədar olmayan pozuntuların aradan qaldırılmasından ibarətdir.

Neqator iddiasının əsası dedikdə, iddiaçı tərfindən məhkəməyə verilən tələbin əsaslandığı başa düşülür. Bu hallar özündə iki əsas cəhəti əhatə edir: iddaçinın əşyadan istifadə və onun barəsində sərəncam vermək səlahiyyətini şərtləndirən hallar; üçüncü şəxsin bu səlahiyyətlərin həyata keçirilməsinə mane olan hərəkətlərini təsdiq edə hallar. İddiaçı bu iki halı əsaslandırmağa borcludur. Lakin iddaçı cavabdehin etdiyi hərkətin hüquqazidd olub-olmadığını sübut etməyə və əsaslandırmağa borclu deyil. Bu halın müəyyən edilməsi iddianın əsasına dazil deyil. Ehtimal olunur ki, cavabdeh öz hərəkətini hüquqauyğun olmasını sübut edənə kimi, onun hərkəti hüquqazidd sayılır.

Neqator iddasının məqsədi mülkiyyətçinin və digər titul sahibinin əşyaya sahiblikdən məhrum etmə ilə bağlı olmayan digər salahiyyətlərini (istifadə və sərəncam səlahiyyətini) müdafiə etməklə pozulmuş hüquqları bərpa etməkdən ibarətdir. Bu iddianın məqsədi üç niyyətlə şərtlənir: birincisi, hüququ pozulmuş hərəkətlərin qarşısını almaq (məsələn, mülkiyyətçi evini özbaşına tutan şəxsin həmin evdən çıxarmaq məqsədi); ikincisi, gələcəkdə mülkiyyət hüququnun pozulmasına gətirib çıxara bilən hərkətlərin qarşısını qabaqcadan almaq məqsədi (məsələn, əşyadan istifadəyə mane ola biləcək tikintinin aparılmasını qadağan etməyə nail olmaq məqsədi); üçüncüsü, hüququn pozulması anına kimi mövcud olan vəziyyəti bərpa etmək üçün müəyyən hərəkət etməyi cavabdehə həvalə etmək (məsələn, mülkiyyətçinin evini pəncərsini qarşısında tikilən hasarı sökmək və s.)

Neqator iddiaya iddia müddəti şamil edilmir(MM-in 384-cü maddəsi 4-cü bəndi). Cavabdeh öz hərəkətinin hüquqauyğun olmasını sübut etməlidir. Əgər sübut etməsə, neqator iddia təmin edilir.

Neqator iddianı təmin edən məhkəmə pozuntu törədən şəxsin üzərinə yaratdığı maneəni aradan qaldırmaq vəzifəsi qoyur. Bu vəzifənin icra edilməsi nəticəsində mülkiyyətçi əşya barəsində istifadə və sərəncam səlahiyyətlərini həyata keçirmək imkanı əldə edir.

Neqator iddia bir qayda olaraq daşınmaz əşyalara mülkiyyət hüququnu müdafiə etmək üçün tətbiq edilir. Müasir şəraitdə torpağın dövriyyəyə cəlb edilməsi ilə bağlı olaraq bu iddia növündən istifadə daha geniş xarakter almaqdadır.

Belə iddia qaldırmaq hüququnun subyekti şeyi öz sahibliyində saxlamış mülkiyyətçi olur. Borclu subyekt şeyi öz sahibliyində saxlamış mülkiyyətçi olur. Borclu subyekt isə qanunsuz hərəkət edərək mülkiyyətçinin hüququnu (adətən, bu, sahiblik və sərəncam vermək səlahiyyətlərinə deyil, istifadə etmək səlahiyyətinə aiddir) pozan olur. Əgər mülkiyyətçinin səlahiyyətlərini həyata keçirməyə maneə qanunauyğun hərəkətlə (məsələn, müvafiq dövlət orqanlarının razılığı ilə mülkin yaxınlığında xəndək qazılması) yaradılarsa, neqator iddia qaldırıla bilməz, ya belə hərəkətlərin qanuniliyini mübahisə etmək (neqator iddia qaldırmaq yolu ilə yox), ya da onların nəticələrinə məruz qalmaq lazım gəlir.

Bu iddia üzrə tələbin obyekti uzanan və iddianın qaldırıldığı anda davam edən hüquq pozuntusunun (hüquqa zidd halın) aradan qaldırılmasıdır. Buna görə də, neqator iddia üzrə hüquq münasibətlərinə iddia müddəti təsir (onun təsirini tətbiq edildiyi vindikasiya iddiasından fərqli olaraq) etmir. Neqator tələbi hüquq pozuntusunun davam etdiyi müddətdə istənilən anda qaldırmaq mümkündür.

Mülkiyyət hüququnun etiraf edilməsi haqqında iddia. Mülki hüquqların müdafəsinin ümumi üsullarından biri onların müəyyən subyektə mənsub olmasını tanımaqdır. Mülkiyyət münasibətləri üçün bu iddia xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Çünki mülkiyyət hüququnun özü hətta titul və faktiki sahiblər arasında mübahisə predmeti ola bilər. Bu tələbin təcrübədə daha çox rast gələn əsas növü əmlakın həbsdən azad edilməsi (əmlakın siyahıdan çıxarılması) haqqında iddialarıdır.

Əmlakın həbsi, yəni onun siyahıya alınması və ona aid sərəncam verməyə qadağan qoyulması qanunda birbaşa nəzərdə tutulmuş hallarda zərərin ödənilməsi haqqında məhkəmə qətnaməsinin və ya əmlakın müsadirə haqqında hökmün icrasını, məhkəmədə iddianın qaldırılması (belə hallarda o,adətən, məhkəmə icraçısı tərəfindən həyata keçirilir) zamanı vətəndaşların və hüquqi şəxslərin digər əmək hüquqlarını təmin edən, yaxud vərəsəliyin açılması zamanı vərəsələrin əmlak hüquqlarını qorumaq məqsədilə (bu halda o, notarius tərəfindən həyata keçirilir) tətbiq edilən tədbirdi.

Siyahıya bəzən yalnış olaraq, başqa şəxslərə sərvətlər (əmlak) daxil edilir. Əksər hallarda söhbət ər(arvadın) ümumi əmlakdakı payının və ya şəxsən ona məxsus şeylərin siyahıdan çıxarılması haqqında tələbindən gedir.

Belə iddianın hüquqi təbiətinə dair vahid fikir yoxdur. Bir sıra hallarda ona vindikasiyanın növü, digər hallarda istifadə ilə bağlı deyil, əmlaka aid sərəncam vermək səlahiyyətinə qarşı maneənin aradan qaldırılmasını nəzərdə tutan neqator iddia, üçüncü halda isə hüququn tanınması haqqında iddiaların bir növü olan mülkiyyət hüququnun tanınması haqqında xüsusi iddia kimi baxırlar (Mülki qanunvericiliyin Əsasları,m.6, bənd1).

Sonuncu nöqteyi-nəzər həqiqətə daha çox uyğun gəlir. Əmlakın əksər hallarda mülkiyyətçidə olmasına (onun faktiki alınma anına qədər) görə vindikasiya haqqında daşımaq lazım gəlmir. Göstərilən iddianı neqator iddia da saymaq olmaz. Çünki burada mülkiyyətçinin salahiyyətinin həyata keçirilməsi üçün sadəcə maneə yaradılmır, mahiyyətcə mülkiyyətçinin əmlak üzərində hər cür hüquqdan məhrum etməklə həmin əmlakın üzərindəki hər cür hüquqdan məhrum etməklə həmin əmlakın ondan hüquqi (bəzən faktiki) alınması baş verir. Onu mülkiyyət hüququnun müdafiəsinin öhdəlik üsuluna da aid etmək çətindir. Çünki belə iddia əşya xarakterini saxlayır, o, tələbinə əsasən mülkiyyətçinin əmlakının siyahıya alındığı istənilən tələbkara verilə bilər. Şərh olunanlar, əsasən bu iddia mülkiyyət hüququnun müdafiəsini müstəqil əşya hüquq üsulu sayıla bilər.

Bu iddianın verilmə və təmin edilmə şərtləri ali məhkəmə orqanlarının aktlarında nəzərdə tutulmuşdur¹. Əmlakı həbsdən azad etmə haqqında iddiavermə hüququnun subyekti əmlakı sahvən siyahıya alınmış mülkiyyətçidir. Lakin bu, əmlakı siyahıya alınmış şəxsə aid deyildir.

Borclunun özü və ya məhkum (istintaq altında olan) belə iddia verə bilməz. Çünki bu halda o, özünün mülkiyyət hüququnu (bu mənada onu heç kim mübahisə etmir) sübut etməyib, müki və ya cinayət məsuliyyətinə cəlb olunmasının qanuniliyi və əsaslığını mübahisə edir. Söhbət əmlakın məcburi tədbirin tətbiq edildiyi borcluya (məhkum) məxsus olmayan başqa şəxslərdən gedir.

Borclu subyekt (iddia üzrə cavabdeh) həmişə bir deyil, ən azı iki şəxs olur: birincisi, əmlakın siyahıya alındığı borclu; ikincisi, maraqlarına uyğun olaraq əmlaka həbs qoyulmuş təşkilat və şəxslər (tələbkar,kreditorlar).

Əgər əmlak onun müsadirə olunacağı mülahizəsi ilə əlaqədar həbs edilmişdirsə, iddia üzrə cavabdeh məhkum (istintaq altında olan) və əmək mülkiyyətçidən dövlətin xeyrinə tutulduğuna görə dövlətin marağını təmsil edən müvafiq maliyyə orqanı olacaqdır.

Tələbin obyektini naturada mübahisəli əmlak təşkil edir. Bu zaman tələbin əsaslığının qanunda nəzərdə tutulmuş subutetmə vasitələri ilə təsdiqi zəruridir. Belə ki, siyahıda olan əmlakın cavabdehin başqa ailə üzvlərinin şəxsi vasitələri hesabına alınması haqqında onların müddəası şahid ifadələri ilə deyil, sənədlərlə təstiq edilməlidir. (m. 44, 46 MM).