Mundarija kirish. Bob. Hadis ilmining paydo bo’lishi. Imom Al-Buxoriyning hayoti va faoliyati haqida

2.2 Imom Buxoriy hadislaridan na’munalar, muqaddas kitobni anglash.
Shayx, imom, hofiz (Qur’on va hadisni yod biluvchi) Abu Abdulloh Muhammad Ibn Ismoil Ibn al- Mug’iyra al-Buxoriyning “Sahih Buxoriy” asari 4 ta jilddan iborat bo’lib jami 7397 ta hadis rivoyat qilingan. Har bir kitob boblarga bo’lingan bo’lib, boblar esa alohida bir mavzuga ixtisoslangan. Misol uchun asarning birinchi jildida 1-bob – Rasulilloh solallohu alayhi vasallamga nechuk vahiy kela boshlagani hamda Alloh taoloning “Biz senga Nuh va undan keying payg’ambarlarga nechuk vahiy yuborgan ersak, shunday vahiy yubordik” degan qavli hususida kechadi. Mazkur asarni arab tilidan Zokirjon Ismoil tarjima qilgan. Mazkur asarni o’qir ekanmiz nima uchun bu asarga Qur’oni Karimdan keying asar deya ta’rif berilganini bilish qiyin emas. Bu asar orqali ikki olam sarvari Muhammad salollohu alayhi vasallamning juda ko’p sunnatlarini va nasihatlarini bilob olishimiz mumkin. Asarda hadis rivoyat qilgan sahoba yoki sahobiy ismi keltrib o’tiladi hamda bu asarning nima uchun “sahih” ekanligi yuqorida ko’p bor ta’kidlaganimizdek qolganlariga ko’ra ishonarliroqdir.
Mazkur asarning birinchi kitobida shunday hadis rivoyat qilinadi: Oisha roziyallohu anho onamiz shunday rivoyat qiladi: “ Qattiq sovuq kunlardan birida ul kishiga vahiy kelganining guvohi bo’lgan edim. Shunda ul zot butun borliqni unutgan holatda bo’lib, peshonalari qattiq terlab ketgan erdi”, - deb aytadilar¹².
Rasulalloh solallohu alayhi vasallamning suyukli ayollari, 622-yildan to umrlarining oxiriga qadar zavjalari bo’lmish, mo’minlar onasi Oisha onamiz roziyallohu anhodan keltirilgan ushbu hadisdan ko’rishimiz mumkinki Rasulalloh solallohu alayhi vasallamga vahiy kelishi oson bo’lmagan. Ul zot solallohu alayhi vasallam vahiy kelgan chog’da butun borliqdan uzilib qolganligi esa Qur’oni Karim oyatlarining naqadar muqaddas, shu bilian birgalikda oddiy so’z emasligini bilishimiz mumkin. Ba’zi ulamolarning nega ayollardan payg’ambar chiqmagan degan savolga manashunday javob berishlari, ya’ni payg’ambarlik yukining og’ir ekanligini ham shu hadis orqali ko’rishimiz mumkin. Yana ba’zi bir hadislarda ul zot solallohu alayhi vasallamning g’orda kunlab qolib keltishlari, shu bilan birga yotgan o’rnilarida terlab behush bo’lishlarini ko’rishimiz mumkin. Albatta, ayol kishi bunday og’ir yukni ko’tarishi qiyin bo’lar edi.
Urva ibn Zubayr Oisha onamiz roziyallohu anhodan shunday rivoyat qiladi: “Dastlabki vahiy Rasulalloh solallohu alayhi vasallamga uyqularida sof tush tarzida nozil bo’lgan erdi. Keyin, tong shafag’i yang’lig’ nurdan o’zgasi tushlariga kirmay qo’ydi. Shundan so’ng, Rasululloh solallohu alayhi vasallam yolg’izlikni xushlaydigan bo’ldilar. Oilalarini tark etib, yolg’iz o’zlari Hiro’ tog’idagi g’orda qatorasiga bir necha tun toat-ibodat qilib chiqar edilar. Shu boisdan ham o’zlari birlan yegulik olib chiqib ketar edilar. Yegulik tugagach, Xadicha onamiz roziyallohu anhoning oldilariga keliz yana taom olib yana chiqib ketar edilar.
Haqiqatga yetgunlariga qadar shunday qilaverdlar. Bir kuni odatdagidek Hiro’dagi g’orda ibodat birlan mashg’ul bo’lib o’tirganlarida xuzurlariga bir farishta kelib: “Iqro’(o’qi)!” – deb aytdi. “O’qiy olamasman, dedim, - deydilar Rasulalloh solallohu alayhi vasallam, - shu payt ul zot meni bo’g’a boshladi, hatto men hirillab qoldim. Keyin meni qo’yib yubordi-da, yana: “O’qi” – dedi. Men “O’qiy olmasman”, - deb erdim, ul meni ikkinchi bor bo’g’ishga tutundi, so’ng yana qo’yib yubordi-da: “ O’qi” – dedi. Men ersam: “O’qiy olmasman”, - dedb javob qildim. Ul uchinchi marta bo’g’a boshladi, men tag’in hirillab qoldim. Keyin qo’yib yubordi-da: “Seni yaratgan robbingning, insonni alaq(lahta qon)dan yaratgan Parvardigoringning nomi ila o’qi, o’qi! Robbing eng sahovatldir!” – dedi”. Shundan so’ng Rosulalloh solallohu alayhi vasallamning qo’rquvdan avzoyi-badanlari titrab-qahshab Xadicha bintu Huvaylid roziyallohu anho onamizning oldilariga keldilar-da: “Meni o’rab qo’yinglar!” – dedilar. Ular Rasulalloh solallohu alayhi vasallamni qo’rquvlari tarqaguniga qadar o’rab qo’ydilar. So’ng, Xadicha onamiz roziyallohu anho Xadicha onamiz roziyallohu anhoga bo’lgan voqeani aytib berdilar-da: “ Men o’zimdan xavotr oldim” – dedilar. Xadicha onamiz roziyallohu anho bunday dedilar: “Yo’q, aslo bunday emas. Xudo haqqi Alloh taolo sizni hech vaqt sharmanda qilmaydi, siz qarindosh uruqchilik munosabatlarini yo’lga qo’ygaysiz, og’irni yengil qilgaysiz, yo’qsinlarni to’ydirgaysiz, mehmon kutgaysiz va haqqi eguliklarni ro’yobga chiqarishga sa’yu imdod aylagaysiz”.
So’ng, Xadicha onamiz roziyallohu anho Janob Rasulolloh solallohu alayhi vasallamning amakivachchalari bo’lmish Varaqa ibn Navfal ibn Asad ibn Abduluzzo huzuriga lib bordilar. Ul kishi johiliyat davrida nasroniy dinini qabul qilgan edilar. Ibroniychada xat-savodi bo’lib, Injildan Alloh taolo istagancha matnlarni ko’chirib yozar edilar. O’zlari keksa va ko;zlari ojiz edilar. Xadicha onamiz roziyallohu anho Varaqaga: “Ey amakimning o’g’li, birodaringizning gaplariga quloq osingiz!” – dedilar. Varaqa: “Ey, birodarimning o’g’li, nimalarni ko’rdingiz, ayting!” – dedi. Rasulalloh solallohu alayhi vasallam nimalarni ko’rgan bo’lsalar birma-bir a’yon qildilar. Varaqa Janob Raulalloh solallohu alayhi vasallamga qarata: “ Bu Alloh taolo Muso alayhisallomga yuborgan o’sha Hazrat Jabroilning o’zginasidir. Koshki erdi, men yosh bo’lsamu, islom diniga da’vat etmoqda ishtirok etsam, sizning qavmingiz o’z orasidan sizni quvib chiqrganda men hayot bo’lsam!” – dedilar.
Rasulalloh solallohu alayhi vasallam hayratomuz: “Mening qavmim o’z oasidan meni quvib chiqaradimi?” – dedilar. Varaqa: “ Ha, shunday. Bu vaqtga qadar hech kimsa menga siz kabi habar keltirmagan erdi, garchi keltirgan ersada, men uni qaytarib yuborgan erdim. Sizga Alloh taolo muyassar etgusi kunlar, menga ham nasib etsa, sizga amaliy bergumdir!” – dedi. Varaqa ko’p o’tmay dor ul-baqoga rihlat etdi. Rosulalloh solallohu alayhi vasallamga uzoq vaqt vahiy kelmay qoldi¹³.
Yuqoridagi ushbu hadisi shariflardan Rasulalloh solallohu alayhi vasallamga dastlabki vahiy qay holatda kelganini ko’rishimiz mumkun. Shu bilan birga Xadicha onamiz roziyallohu anho Injilxon bo’lgan Varaqaning oldilariga olib borishlaridan ko’rishimiz mumkunki, Muhammad sollallohu alayhi vasallamning kelishlariga ishora bor. Buni Injildan yaxshi xabardor bo’lgan kimsalar bilishlari mumkin edi. Ammo o’sha davrda makkaliklarning aksariyati but-sanamlarga sig’inar Injil, Tavrot kabi kitoblar haqida bilmas edilar. Ba’zi bilgan makkaliklar esa bu kitoblarni noto’g’ri talqin qilar edilar. Shuning uchun ham Varaqaning gaplari to’g’ri bo’lib chiqganligini ko’rishimiz mumkin. Ya’ni o’shanda Varaqa ibn Navfal: “sizni qavmingiz quvib chiqaradi” - deb to’g’ri aytgan edi. Chunki keyinchalik Rasulalloh solallohu alayhi vasallam o’z qavmi bilan birgalikda qabilasidan quvib chiqarildilar va bir necha yil Makkadan tashqarida yashashga majbur bo’ldilar.
Yana bir boshqa rivotda Rasulalloh solallohu alayhi vasallam ham shunga o’xshash gapni ta’kidlaganlar: “ Bu dunyoda eng qiyin avvalo payg’ambarlarga, so’ng ularning, izdoshlariga keyin esa solih kishilarga bo’ladir¹⁴” – deganlar.
Imom Buxoriyning “Sahih Buxoriy” asarida bunga o’xshash hadislarni juda ko’plab uchratishimz mumkin. Bu sahih hadisar orqali Islom dinining vujudga kelishi, shakillanishi va rivojlanishi haqida juda ko’plab ma’alumot olishimiz mumkin. Bu asarnin Qur’oni Karimdan keyin truvchi asar deya e’tirof etilishiga asarmi o’qish davomida bir necha marta guvoh bo’lishimiz mumkin. Ushbu asarning musilmon olamida “Ilmlarning qiblasi” deya e’tirof etiladigan mashhur Misrdagi Al-Azhar unversitetida asosiy qo’llanma sifatida o’qitilishi bu asarning darajasini yana ham oshiradi.
Imom Buxoriy buyuk muhaddis sifatida barcha musulmonlar tomonidan birdek ulug'lanadi. Shunday ekan, Buxoriyning buyukligi sabablari nimada, u haqida dunyo olimlari qanday fikrda, umuman, dunyo olimlari al-Buxoriy haqida nimalar bilishadi va uning merosini qanday baholashadi kabi savollarning tug'ilishi tabiiy. Bu savollarga javob topish uchun xorijiy tillarda bitilgan asarlarga nazar tashlamoq joiz. Qolaversa, Imom Buxoriyning muhaddislik faoliyatiga oid xorijiy tillardagi manbalarni bilish va ommalashtirish mamlakatimizda uning merosini o'rganish ishlariga ko'mak beradi. Tan olishimiz kerakki, biz buyuk allomalarimiz haqida juda kam bilamiz. Shu bois, Imom Buxoriy haqidagi dunyo olimlarining asarlari bilan tanishish foydadan xoli bo'lmaydi.
Ma'lumki, hadislar islomda Qur'oni karimdan keyingi o'rinda keluvchi muhim manba sanaladi. Ular ijtimoiy hayotning muqaddas kitobda ko'zda tutilmagan masalalariga echimlar taqdim etadi. Hadislar o'zida sunnani mujassamlashtiradi. Ya'ni, cunna hadislarda o'z aksini topgan va ular orqali keyingi avlodlarga etkazilgan.
Xalifalar davridan keyin hadis ilmi taraqqiy eta boshladi. Hadis ilmi nafaqat hadislarni yig'ish, balki ularning sahihlarini soxta va to'qimalaridan ajratish, tizimlashtirish, tasniflash va sharhlashga qaratilgan sayi-harakat natijalarini o'z ichiga oladi. Milodiy VIII asrdayoq hadislar soni haddan ziyod ko'payib ketgani bois sahih hadislarni alohida ajratib olish va tizimlashtirish zarurati yuzaga keladi.
Milodiy IX asr (hijriy III asr) hadis ilmining gullab-yashnagan davri bo'ldi. Sahih hadislarni soxta va to'qima hadislardan ajratib olishga to'liq muvaffaq bo'lindi. Oltita eng sahih hadislar to'plami – “Sihohi sitta” (“Sihah Sittah”) yaratildi. Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy (vafoti milodiy 870/hijriy 256 y.), Muslim ibn al-Hajjoj (vafoti milodiy 875/ hijriy 261 y.), Muhammad ibn Iso al-Termiziy (vafoti milodiy 892/hijriy 279 y.)larning “Jome' as-sahih”lari va Abu Dovud Sulaymon (vafoti milodiy 889/hijriy 275 y.), Ahmad ibn Shuayb al-Nasoiy (vafoti milodiy 915/hijriy 303 y.), Ibn Moja al-Qazviniy (vafoti milodiy 886/ hijriy 273 y.)larning “Sunan”lari mana shu davrda yaratildi.
Bular orasida dunyo bo'ylab eng ko'p tarqalgani Imom Buxoriyning sahih hadislar to'plamidir. Aksariyat manbalarda, Imom Buxoriy 600 mingta hadisdan 200 mingtasini yod bilgani, shundan 7275 tasini sahih sifatida taqdim etgani qayd etiladi.
Avvalo, qayd etish kerakki, Imom Buxoriyning sahih hadislari to'plami asli arab tilida bitilgan, keyinchalik ko'plab xorijiy tillarga tarjima qilingan hamda qayta va qayta nashr etilgan. Ularning eng ko'p tarqalgan tarjimalari ingliz tilida bo'lib, ularning aksariyati Buyuk Britaniya kutubxonalarida saqlanadi. Imom Buxoriyning o'zi haqidagi asarlar ham turli tillarda bitilgan bo'lsa-da, ularning eng ommalashganlari ingliz tilidadir. Islom dini keng yoyilgan Indoneziya, Malayziya, Bangladesh, Pokiston, Nigeriya, ba'zi arab davlatlari va qisman, Hindistonda ingliz tilining rasmiy va ilm-fan tili sifatidagi maqomi buning sabablaridan biri bo'lishi mumkin. Shu bois, Imom Buxoriy haqida ma'lumot beruvchi manbalar ichida ingliz tilida yozilgan yoki mahalliy tillardan ingliz tiliga tarjima qilinganlari salmoqli o'rin egallaydi.
Yana shuni ham e'tiborga olish kerakki, Imom Buxoriyning hayoti va faoliyatiga bevosita bag'ishlangan monografik asarlar nisbatan kam uchraydi. Chunki, buyuk alloma haqida asar yozishga jur'at etadigan qalam sohiblari barcha zamonlarda sanoqli bo'lgan. Ammo, islomshunoslikning turli mavzulari doirasida Imom Buxoriy va uning faoliyati haqida so'z yuritilgan bilvosita asarlar talaygina. Bunday asarlarda alloma haqida to'liq ma'lumotlar berilmasa-da, ulug' muhaddis shaxsining u yoki bu qirralari turli mavzular ohangida bayon etiladi.
Islomshunoslik, ayniqsa, islom tarixi va manbashunosligi sohasida Evropa tillarida yozilgan asarlarning deyarli barchasida Imom Buxoriy nomi va uning “Sahihi” qayd etiladi. Evropalik mumtoz islomshunoslar – Jozef Shaxt, Ignats Gold`tsier, Xaral`d Motski va boshqalarning asarlarida ham hadis bobida Imom Buxoriyga murojaat qilinadi. Evropalik va sharq islomshunoslari Buxoriyning “Al-Jomi' as-sahih” asarini eng ishonchli manba sifatida qayd etishadi.
Oxirgi 15 yillik davrni olsak, Imom Buxoriy haqida ingliz tilida yozilgan monografik asarlar sirasiga asli Pokistonlik bo'lgan doktor Hasan Abdul-Jabborning 2007 yilda Oksfordda nashr qilingan “Buxoriy” asarini kiritish mumkin. Unda Imom Buxoriyning hayoti va faoliyatiga oid mumtoz manbalarga havolalar qilinadi. Asarda Imom Buxoriyning hayoti, talabalik davrlari, sayohatlari va hadis ilmidagi bemisl o'rni xususida qiziqarli ma'lumotlar beriladi. Doktor Abdul-Jabbor Imom Buxoriyning tug'ma xotira sohibi bo'lganligini bir necha marta ta'kidlaydi va manbalarga tayangan holda aniq misollar bilan batafsil ta'riflaydi. Uning yozishicha, Imom Buxoriy faqat tug'ma xotira bilan cheklanib qolmagan, shu bilan birga, o'z quvvai-hofizasini muttasil kuchaytirib borgan. Muallifga ko'ra, Buxoriy bir shaharda eshitgan hadisini o'sha joyning o'zidayoq yozib olmagan, balki uni ma'lum muddat xotirasida saqlab yurgan va keyingi shaharga etib borgandagina o'zi uchun qayd qilib yozib qo'ygan. Imom Buxoriy 16 yillik mehnatdan so'ng, 39 yoshida “Sahih”ni yozib tugatgach, umrining qolgan qismini hadis saboqlariga baxshida etadi. Muallifga ko'ra, al-Buxoriy yurtma-yurt kezib, 90 mingdan ortiq talabaga shaxsan o'zi sahih hadislarni etkazgan. Asarda Muhammad (s.a.v.)ga bo'lgan muhabbat va ixlos Buxoriyni buyuklik sari etaklagan omil ekanligiga ishora qilinadi. Shuningdek, buyuk muhaddisning so'nggi kunlari va o'limidan oldingi vasiyati haqida ma'lumot beriladi.
Imom Buxoriy ilmda xolis, insoniylikda esa juda hokisor bo'lgan. Muhaddis Xurosonda bir muddat yashagan paytlarida viloyat hukmdori Xolid al-Zuhali Buxoriydan uning xonadoniga kelib, o'zining farzandlariga “Sahih” va hadis ilmidan saboq berishini so'raydi. Buxoriy uning taklifini rad etadi. U Xolidga uning farzandlarini o'z talabalari orasida ko'rishdan xursand bo'lishini, ammo uning uyiga alohida dars berish uchun bora olmasligini ma'lum qiladi.
YAna bir manba sifatida Imom Buxoriy “Sahih”ining 9, 3 va 2 tomlik ingliz tilidagi tarjima nashrlarini keltirish mumkin. Ularning muqaddimasida buyuk muhaddis haqida qisqacha ma'lumotlar berib o'tiladi. Xususan, Madina al-Munavvara Islom universiteti doktori Muhammad Muhsin Xon tomonidan ingliz tilidagi 9 tomlik “Sahih al-Buxoriy ma'nolarining tarjimasi” asarining kirish qismida aytilishicha “Mashhur bo'lishiga qaramay, Buxoriy o'zining haqqoniyligi va hokisorligi bois hukmdorlardan o'zini uzoq tutardi. Ularning ra'yiga qarab, biror noto'g'ri so'z aytib qo'yishdan o'zini tiyardi. Zotan, o'sha zamonlarda aksar olimlar hukmdorlarning nazariga tushish uchungina hadis ilmi bilan shug'ullanardi”.
Nigeriyalik islom huquqshunos olimi Rahmon Doiyning Londonda chop etilgan va keng tarqalgan “Islom huquqi” kitobida keltirilishicha, Buxoriy hadislarni saralab olish jarayonida ularning musulmonlar yashash tarzi va kundalik hayoti uchun qanchalik ahamiyat kasb etishini ham e'tiborga olgan. U hadislar musulmonlar uchun barcha sohada oq va qorani ajratib beruvchi qo'llanma bo'lishi zarur, deb hisoblagan.
Yuqorida eslatilgan oltita sahih hadislar to'plami (Sihohi sitta) orasida al-Buxoriy va Muslim tomonidan yaratilgan “ikki sahih” (“as-sahihayn”) eng mashhurlaridir. Ularning ikkisi o'rtasida nisbiylik o'tkazilganda, Imom Buxoriyning hadislariga ustuvorlik beriladi. Malayziyada 2008 yilda chop etilgan “Hadis va Sunna” kitobida, Imom Buxoriyga bag'ishlangan kichkina bo'lim mavjud bo'lib, unda kitob mualliflaridan biri Muhammad Ali Imom Buxoriyning ustunligini asoslab beradi. Xuddi shunday yondashuv Said Abdullo tomonidan 2006 yilda N`yu York va Londonda chop etilgan “Islom ta'limoti” asarida uchraydi.
Mualliflar Imom Buxoriyning Imom Muslimdan ustunligini quyidagicha izohlaydilar: