Мундарижа

1.1. Tovuqsimonlarning tarqalishi, biologiyasi va ahamiyati
Tovuqsimonlar turkumi qushlarning qadimgi guruhi bo’lib o’ziga xos tarzda shakllangan va yer sharida keng tarqalgan, 250 ta turlarni birlash- tiradi.Ko’pchilik vakillarining vazni o’rtacha massali bo’lib, o’ta yirik va kichik vaznlilari kamroqdir. MDX dagi eng kichik turi – bedona bo’lib uni vazni 80 – 120 gramm keladi, eng yirik vakili karqur to 6 kg gacha keladi. Tovuqsimon qushlarning tashqi qiyofasi quruqlik sharoitida hayot kechirishga moslashgan.Bu xususiyat tovuqsimon qushlarning ko’pchilik vakillari uchun xarakterlidir. Tana tuzilishi ancha zich bo’lib, boshi biroz kichik, bo’yni kalta va tumshug`i biroz qavariq (bo’rtiq) bo’lishiga qaramai kuchlidir. U ko’proq dag`al o’simlik oziqlarini yer yuzasidan tutishga, topishga va daraxt
Tovuqsimonlarning uchishi ancha tez, ammo og`ir bo’lib ko’p vaqt qisqa masofada namoyon bo’ladi. Uzoq masofada uchish migrant turlarga xos bo’lib, masalan bedanaga xosdir. Bedananing qanoti boshqa tovuqsimonlarnikidan tuban bo’lmasligi bilan ajralib turadi. U biroz o’tkirroqdir. Odatda qush uchganda birdan tovush bilan ko’tariladi. Malum balandlikga yetgach to’g`ri сhiziq bo’yicha uchadi. Bu vaqtda parvoz va qanotlar qoqishi navbatlashib turadi.³
Tovuqsimonlarning oyoqlari o’rtacha uzunlikda bo’lib o’tkir, mustahkam kuchli kalta barmoqli tirnoqlidir. Bular yordamida ko’pchilik turlari ovqat izlab er yuzni tirnaydi, kovlaydi. Ayrim tovuqsimonlarda (qirlarda) barmoq chetlari bo’ylab shox plastinkalar bo’ladi. Bular daraxt shoxasida saqlanishda qor qoplamli yerda yurish uchun muhim ahamiyatli. Tovuqsimonlar yerda yaqin yuradi va yuguradi, xatarli vaziyatda esa xavoga ko’tariladi, uchadi.
Tovuqsimonlarning patlari mustahkam va qattiq. Patlarida ortiqcha o’q yaxshi rivojlangan, faqat u gaostinda bo’lmaydi. Ko’p turlarida jinsiy dimorfizm namoyon. Buni pat va parlarini rangida va qushlarning kattaligida sezish mumkin. Ko’pincha xo’rozi yirikroq, chiroyliroq bo’ladi.
Tovuqsimonlar tundra, o’rmon, dasht, cho’l tabiat zonalarida yashab turli landshaft va biotonlarda uchraydi. Ayrim turlari madaniy landshaftda odamlar bilan yonma – yon yashab ham biladi. Ular vertikal tarqalishda past tekisliklardan to alp tog` zonasigacha yashaydi, uchraydi. Turkumning ko’p vakillari erda hayot kechiradi. Ayrim turlari daraxtlarda yashaydi oziqlanadi ammo uy asini yerda yasaydi. Faqat gokko va goastinlar doim daraxtda yashaydi xolos.
Turlarining asosiy qismi yarim o’troq yashaydi. Uncha katta bo’lmagan masofalarda ko’chib yuradi. Faqat bedonalar migrant bo’lib, uzoq masofaga uchadi, ayrimlari esa (Kuropatka) yaqin masofaga migrastiya qilishi malum.
Tovuqsimonlarning kichik, o’rtacha kattalikdagi turlari jinsiy balog`atga bir yoshida yetsa, yiriklari biroz keyinroq voyaga etadi va urchishga kirishadi.
Tovuqsimonlarning quyisi poligam bo’lib, juft hosil qilmaydi. Xo’rozlar nasl uchun qayg`urmaydi. Ana shunday turlarida jinsiy dimorfizm yaxshi rivojlangan. Xo’rozlarning patlari tiniq, chiroyli, o’zi esa mokiyonidan albatta yirik bo’ladi. Ayrim turlari monogam, juft hosil qiladi. Bunday turlarda nasl uchun ota – onasi g`amxo’rlik qiladi, pat – parlari bir xil tusda bo’ladi, yani farq qilmaydi.
Poligam turlarda qaqag`lash davrida guruhlar shakllanadi. Xo’rozlar bu davrda uning har xil qiyofada tutadi, o’ziga xos tovush chiqaradi va boshqa xo’rozlar bilan tortishadi, urushadi.
Ko’p tovuqsimonlar uyasini yerda yasaydi. Uyasi sodda ko’rinishda, yani tuproqni biroz kovlash bilan yasaladi. Unda bazan o’simlik shoxchalari to’shaydi, o’zini patlarini ham to’shashi mumkin. Oxirgi xolat tuxumni bosish davrida ko’zga tashlanadi.
Tovuqsimonlar bir yilda bir marta tuxum qo’yadi. Faqat bedana, kakliklarda arealning janubida ikki marta tuxum qoyishi mumkin deb taxmin qilingan. Uyadagi tuxumlar kichik, soni 4 tadan to 25 tagacha oq – chipor bo’ladi. faqat gakko, goastinlarda uyadagi tuxum 2 – 3 ta bo’ladi. Tuxum bosish davri tovuqsimonlarda uncha ko’p emas, turli turlarda u 12 kundan 30 kungacha. Palaponlarning rivojlanishi jo’ja ochuvchilar tipida boradi. Tuxumdan chiqqan jo’jalar jun bilan qoplangan bo’lib bazi turlarda tezda uyani tark etsa, ayrimlariniki 1 sutkadan ko’proq vaqtdan keyin uyani tark etadi. Jo’jalarning rivojlanishida qanot, patlarining erta o’sishi xarakterli. Shu bois patli jo’jalarni patirlaydi keyin esa ishonya bilan ucha oladi ham bundan faqat gokko istisno. Umuman jo’ja-larning tez orada pat bilan qoplanishi xarakterli bo’lib, tovuqsimonlarning yosh bolalari kuzda katta qushlar patlari bilan almashinadi.
Tovuqsimonlar bir yilda bir marta to’liq tulaydi. Bu hodisa kuzda ko’payish davri tugagandan keyin ro’y beradi. Bundan tashqari qirlarda bahorgi, urchishdan oldin qisman xolda tulash ham bor. Buni biz ayrim qirg`ovullarda ham ko’ramiz.
Shunday qilib bu qushlarda ikkita mavsumiy pat – parlar bilan qoplanish, ko’rinish uchraydi: qishgi va yozgi. Oq qora patlarda esa tulash hodisasi alohida ro’y beradai. Bularning xo’rozdagi bir yilda 4 marta mokiyonlari esa 3 marta tulaydi. Bular patlarning mavsum bilan bog`liq almashishiga mos keladi.
Tulashda patlar asta sekin almashinadi. Qushning harakatchanligi biroz pasayadi, ammo uchish qobiliyatini yo’qotmaydi.
Ayrim turlarda to’liq tulash vaqtida faqat patlar emas, balki shox qoplamlari, tirnoq`lar, barmoqlardagi shox plastinkalar, shokilalar, tumshuq yuza qavati ham almashadi. Boshqalarda, masalan ovqat izlaganda tumshuq, oyoq barmoqlarini ishlatuvchi qirg`ovulsimonlarda shox qatlamida doim charxlanib, tiklanib turadi. Buni asosida o’sishning uzuksizligi turadi. Tovuqsimonlar ko’p vaqt erdagi o’simlik oziqasi bilan oziqlanadilar. Hayvon oziqalari ular uchun qo’shimcha hisoblanadi. Albatta yosh qushlar oziq ratsioni ular uchun sezilarli o’rinda turadi.
Turli turlarning oziqasini tarkibi har xil, u mavsum bilan bog`liq holda keskin o’zgarib turadi. Chunonchi qirlar qishda kurtaklarni, daraxt - butalar po’stlog`ini yyeydi, yozda esa turli mevalarni, barg va urug`larni, hasharotlarni yeydi. Qirg`ovulsimonlar doim yerda oziqlanadi. Bunda ular turli mevalarni, barg va urug`larini, buta va o’tlarning gulini, tugunak, piyozboshlarini va umurtqasizlarni yyeydilar. O’simliklarning yer osti qis- mini, tuproq hasharotlarini tumshuq va oyoqlari bilan kovlab oladilar. Buni ular yerni tirnagan, kovlaganda qoldirgan izlaridan ham bilsa bo’ladi. Tovuqsimonlarning xo’jalik ahamiyati nixoyatda katta. Ularning go’sh- tini mazaliligi sanoat qushlari darajasiga ko’tarilgan. Xuddi shunday sport ovi manbai hisoblanadi. Bu sohada, ayniqsa kushlarning o’rni alohida ryabchik, qir, qarqur, oq va tundra kuropotkalari ovlanadi. Qirg` ovulsimonlardan sanoat va sport ovida qirg`ovul, bedona, kulrang va mo’ylovli kuropotkalar ko’zga ko’rinarli o’rinda turadi. Har yili tovuqsi-
monlarning go’shti ichki bozorga tushib turadi va eskilari ham qilinada.
Ov xo’jaliklarida ularni oson iqlimlashtirish, ko’paytirish mumkinligi tovuqsimonlarni ahamiyatini yana oshiradi. Masalan: qirg`ovullarni Yevropaning ko’p qismidagi xiyobonlarda xatto Amerikada ko’paytiradilar namlik kaklik, Amerika, Xindiston va Yangi Zelandiyaga keltiriladi. Amerikada kulrang kuropotka yaxshi ko’paymoqda.

Bu qushning areali ancha keng bo’lib unga Janubiy Yevropa, Old Osiyo, va Markaziy Osiyo kiradi. Areal doirasida nuqul tog`larda yashaydi. Kattaligi bo’yicha Zaxchadan biroz yirik qush. Vazni 370 – 770 gramm o’troq yashaydi. Faqat qish tushishi bilan vertikal yo’nalishida ko’chuvchi ham. Tashqi ko’rinishidan to’qpushti, kulrang tus ustun. Tomog`ida qora dog` bor. Tanasining yon tomonida ko’ndalang keng qora

– malla rang ko’zga yaxshi tashlanadi. Tumshug`i va oyoq – barmoqlari qizil, oyoqlari kuchli muskulli. Juda sezgir, tez yuguradi toshloq bo’ylab. Biram tez ucha oladi, qisqa masofada, yana tosh – qoyalarda yashirinadi butun hayoti davomida yerda yuradi, yashaydi, kamdan – kam hollarda buta, daraxtga o’tiradi. Oziqlanib tik qoya tomon tez yuradi, yuguradi. Ammo xech vaqt pastga tomon yugurmaydi.
Kaklik har xil tovush chiqaradi, ko’proq tovushi ,,ke – ke – lak , ke - ke- lak” manosini beradi. Shuning uchun unga kaklik nomi ham berilgan.
O’zbekistonda kaklikning 3 ta kenja turi uchraydi. Ularni tog`larda (Chatqol, Ugam, Pisken, Chimyon, Turkiston va Zarafshon tizma tog`lari, Hisor, Boysun, Qizilqumdagi qoldiq tog`lar, Nurato, Bobotog`) yashashi haqida ilmiy adabiyotlarda (,,Ptistы Uzbekinstana”, 1987) malumotlar bor. Banozda tog`lardagi qor erishi bilan kakliklar pastdan yuqoriga ko’- tariladi. Kuzda esa pastga tomon ko’chishi noyabrning ikkinchi yarmida ro’y beradi. Yashash biotik – bu toshloq qoyalarning janubiy qismi kam butali tog` yon bag`rlaridir. Masalan: Chotqol tog`laridagi janubiy qoyalarda 72 % kaklik uchratilgan. Kaklikni soni turli tog`larda, hatto muayan tog`da ham sharoit bilan bog`liq holda har xil bo’ladi. Archazjrlarning yuqori qismida kamroq, pastida esa ko’proq uchradi.