MÜNDƏRİcat redaksiya şurasindan

Məhəmməd İqbal

Allah məfhumu

və ibadətin mənası^

Əvvəlki məqalələrimizdən gördük ki, dini təcrübəyə əsaslanan müha­ki­mə idrak meyarlarına tamamilə uyğundur. Sintetik baxışı nəzərə alaraq təd­qiq etdikdə təcrübənin daha əhəmiyyətli bölgələri hər cür təcrübənin baş­lı­ca əsası kimi, bizim “mən” adlandırmağı münasib hesab etdiyimiz, rasional for­mada idarə olunan yaradıcı iradəni aşkar edir. Əsas Mən-in fərdiyyətini vur­ğulamaq üçün Quran O-na Allah adını vermiş və O-nu aşağıdakı kimi təsvir etmişdir:

De ki, Allah birdir

Bütün varlıqlar O-na möhtacdır

O, nə doğmuş, nə də doğulmuşdur

O-nun heç bir tayı-bərabəri (bənzəri) də yoxdur (112: 1-4).
Lakin, bir şəxsin və fərdin nə olduğunu tam formada başa düşmək çə­tin­dir. Berqsonun “Creative Evolution” əsərində öyrətdiyi kimi, fərdiyyət də­rəcələr məsələsidir və hətta insanın kamilliyin son dərəcəsinə çatmış bir­li­yin­də də tam formada dərk edilməmişdir.¹ Berqson deyir ki, “Fərdiyyətlə bağ­lı xüsusilə onu demək olar ki, dünyanın hər yerində fərdin özünü ön pla­na çıxartma tendensiyası mövcud olsa da, bu tendensiya həmişə nəsillərin da­vam etməsi tendensiyasının müqaviməti ilə qarşılaşıb. Fərdiyyətin kamil olması üçün bu fərdiyyətə aid olan organizmin heç bir hissəsinin ayrı-ayrılıqda yaşaya bilməməsi vacibdir. Lakin belə olduqda nəsilvermə qeyri-müm­kün olur. Çünkü, nəsilvermə əvvəlki orqanizmdən ayrılmış bir parça ilə yeni bir organizm meydana gətirmək deyilmi? Bu baxımdan, fərdiyyət qoy­nun­da ilan bəsləyir.”² Bu iqtibasdan aydın olur ki, mən-in hüdudları çər­çi­və­sində qalan kamil fərdiyyətin bənzəri yoxdur, o özünəməxsusdur və onun öz qoynunda ilan bəsləməsini düşünmək mümkün deyil. O, nəsil vermənin an­toqonist tendensiyasının fövqündə olan bir şey kimi başa düşülməlidir. Ka­mil fərdiyyətin bu səciyyəvi xüsusiyyəti Qurandakı Allah anlayışının ən əsas elementlərindən biridir. Quran bu məsələyə dəfələrlə toxunur. Lakin bu, o vaxtkı xristian anlayışına hücum etmək məqsədilə yox, özünün kamil fər­diyyət görüşünü vurğulamaq üçün edilib. Buna baxmayaraq bir şeyi de­mək mümkündür ki, dini təfəkkür tarixi Mütləq Həqiqətin, misal üçün işıq ki­mi qeyri-müəyyən, geniş və əhatəli kosmik element kimi başa düşülən fər­diy­yət anlayışından xilas olmaq üçün müxtəlif yolları açıq qoymuşdur.³ Bu gö­rüşü Farnell Allahın xüsusiyyətləri ilə bağlı verdiyi Gifford mühazirə­lə­rin­­də irəli sürmüşdür. Mən din tarixinin panteizmə meyilli düşüncə tərzini mey­dana çıxartdığını qəbul edirəm. Lakin mən bir fikri də irəli sürməyə cə­sa­rət edirəm: Farnellin Quranın Allahı işığa bənzətməsilə bağlı irəli sürdüyü fi­kir doğru deyil. Onun yalnız bir hissəsini iqtibas etdiyi ayənin tam mətni aşa­ğıdakı kimidir:

“Allah göylərin və yerin nurudur. O-nun nuru, içində çıraq olan bir çı­raq­dandan yayılan işığa bənzər; çıraqdandakı o çıraq şüşədən bir qabın (qən­dilin) içindədir, o şüşə qab (qəndil) isə, sanki parlaq bir ulduzdur.” (24:35)

Şübhəsiz ki, ayənin ilk cümləsi fərdi Allah məfhumundan qaçmaq (ya­yın­maq) təəssüratı bağışlayır. Lakin ayənin qalan hissəsindəki işıq meta­fo­ra­sı­na nəzər yetirdikdə tamamilə buna əks təəssürat yaranır. Belə ki, meta­fo­ra­nın sonrakı hissəsində işığın (nurun) bir alovun (çıraq alovunun) içində mər­kəz­­ləşdirilməsi, sonra bu işığın bir şüşə qabın (qəndilin) içində fərdiləş­di­ril­məsi və nəhayət məhdudlaşdırılmış bir ulduza bənzədilməsilə formasız kos­mik element təsəvvürü istisna edilir. Şəxsən mən belə hesab edirəm ki, yə­hu­diliyin, xristianlığın və islamın müqəddəs kitablarında Allahın işıq kimi təs­vir olunması indi fərqli şəkildə şərh olunmalıdır. Müasir fizika elmindən mə­lumdur ki, işıq sürətini keçə bilən heç nə yoxdur və bu, öz hərəkət sis­te­mi­n­dən asılı olmayaraq bütün müşahidəçilər üçün eynidir. Beləliklə, dəyiş­kən­lər dünyasında işıq Mütləq olana ən yaxın olan şeydir. O-na görə də işıq me­taforası, müasir elmi nəzərə alaraq, Allahın hər yerdə mövcud olması kimi yox (Allahın hər yerdə mövcud olması fikri asanlıqla panteist şərhə yol açır), Onun Mütləqliyi kimi götürülməlidir.

Burada bir sual yarana bilər: fərdiyyət, müvəqqətilik və məhdudiyyət de­­yilmi? Əgər Allah bir “mən” və deməli bir fərddirsə biz O-nu necə qeyri-məh­­dud və əbədi bir varlıq kimi təsəvvür edə bilərik? Bu suala belə cavab ver­­mək olar ki, Allah məkan baxımından qeyri-məhdud təsəvvür edilə bil­məz. Spiritual məsələlərin qiymətləndirilməsində adi məkan ölçüləri heç bir mə­­na ifadə etmir. Bundan əlavə, yuxarıda da gördüyümüz kimi, zaman və mə­­­kan sonsuzluqları mütləq deyildir. Müasir elm təbiəti sonsuz boşluqda yer­­­ləşən statik bir şey kimi yox, birgə əlaqələrindən məkan və zaman məf­hum­­­ları əmələ gələn, bir-birilə əlaqəli olan hadisələr strukturu kimi götürür. Bu isə o deməkdir ki, məkan və zaman “Mütləq Mən”in yaradıcı fəaliy­yə­ti­nin tə­­fəkkürdə qurulan izahlarıdır. Məkan və zaman “Mən”in imkanlarıdır və bi­­zim riyazi məkan və zaman formalarında ancaq qismən dərk edilir. “Mən”in hüdudları xaricində və O-nun yaradıcı fəaliyyətindən ayrı O-nu baş­qa “mən”lərə nisbətlə məhdudlaşdıran heç bir zaman və məkan yoxdur. O-na gö­­rə də, “Mütləq Mən” nə məkan sonsuzluğu mənasında sonsuzdur, nə də bə­­dəni məkan baxımından məhdud və başqa “mən”lərə nisbətlə hü­dud­­lan­dı­rıl­mış olan insan kimi müəyyən bir çərçivə daxilindədir. “Mütləq Mən”in son­suzluğu O-nun yaradıcı fəaliyyətinin sonsuz daxili imkanlarını eh­tiva edir və bildiyimiz kimi, kainat O-nun yaradıcı fəaliyyətinin ancaq cü­zi bir ifa­də­sidir. Bir sözlə, Allahın sonsuzluğu ekstensiv yox, intensivdir. O, son­suz bir silsiləni ehtiva edir, lakin silsilənin özü deyildir.

Sırf intellektual nöqteyi-nəzərdən Quranın Allah anlayışındakı digər mü­hüm elementlər yaradiciliq, bilgi, qüdrətlilik və əbədilikdir. Bunları bir-bir müzakirə edəcəm.

Məhdud ağıl (insan ağlı) təbiəti ağılın bildiyi, lakin yarada bilmədiyi, öz-özlüyündə (per se) mövcud olan, qarşılaşılan “başqası” kimi qəbul edir. Be­ləliklə biz, yaranma hadisəsini keçmişə aid spesifik bir hadisə kimi qəbul etməyə meyilliyik və kainat bizə öz yaradıcısının həyatı ilə orqanik əlaqəsi ol­mayan və yaradıcısının adi bir müşahidəçidən başqa bir şey olmadığı, emal olunmuş bir şey kimi görünür. Yaranma məfhumu haqqında ilahiyyat el­mi sahəsindəki bütün mənasız mübahisələr məhdud ağılın dar çər­çi­və­li­li­yin­dən yaranır.¹ Məsələyə bu cür yanaşdıqda belə bir nəticə çıxır ki, kainat Al­lahın həyatında adi bir təsadüfdür və yaradılmaya da bilərdi. Bizim cavab ver­məli olduğumuz əsas sual budur ki, kainat ilə Allah arasındakı mü­na­si­bət­­də kainat Allahın “xaricində” və O-nunla öz arasında məkanın mövcud ol­­du­ğu bir şeydirmi? Cavab bundan ibarətdir ki, ilahi varliq nöqteyi-nə­zə­rin­­dən “əvvəli” və “sonrası” olan müəyyən bir hadisə mənasında bir ya­ran­ma yox­dur. Kainat Mütləq Varlığa əks mövqedə dayanan müstəqil bir re­al­lıq ki­mi götürülə bilməz. Məsələyə bu cür yanaşmaq həm Allahı, həm də dün­yanı son­suz məkanın boş qabı içərisində qarşı-qarşıya dayanan iki ayrı var­lıq sə­viy­yəsinə endirər. Yuxarıda gördük ki, məkan, zaman və maddə ağı­lın Al­la­hın azad yaradıcı gücünü izah etmə tərzləridir. Məkan, zaman və mad­də öz-öz­lüyündə (per se) mövcud olan müstəqil gerçəkliklər deyil, sadəcə olaraq Al­lahın həyatını dərk etmənin əqli formalarıdır. Yaranma məsələsi bir dəfə məş­hur sufi Bəyazid Bistaminin müridləri arasında müzakirə mövzusu oldu. Mü­ridlərdən biri çox mənalı şəkildə belə bir sağlam fikir irəli sürdü: “Al­la­hın mövcud olduğu və O-ndan başqa heç nəyin mövcud olmadığı bir zaman kə­siyi var idi.” Bəyazid Bistaminin cavabı eyni dərəcədə mənalı olmuşdur: “Elə indi də eynilə o vaxt olduğu kimidir.” Ona görə də, maddi aləm Allahın mə­safədən idarə etdiyi və Allah ilə birgə əbədi olan bir şey deyildir. Əsl ma­hiy­yəti baxımından maddə davam edən hərəkətdir və təfəkkür onu bölərək bir çox ayrı hissələrə ayırır. Professor Edinqton (Eddington) bu mühüm mə­qa­ma daha çox aydınlıq gətirmişdir. Onun Məkan, zaman və cazibə qüvvəsi (Space, time and gravitation) kitabından sitat gətirmək cürətini göstərirəm: “Biz, interval-əlaqələri olan nöqtə-hadisələri dünyasında yaşayırıq. Bunların xa­ricində, dünyanın vəziyyətinin müxtəlif xüsusiyyətlərini təsvir etməklə qey­ri-məhdud sayda daha mürəkkəb əlaqələr və keyfiyyətlər riyazi olaraq qu­rula bilər. Açıq bir çöllükdə saysız cığırlar mövcud olduğu kimi, bunlar da təbiətdə mövcuddur. Lakin kimsə bu yolla gedərək ona bir məna ver­mə­di­yi təqdirdə onların mövcudluğu gizli qalır; Eyni formada dünyanın bu key­fiyyətlərindən hər hansı birinin varlığı digərlərinə görə o vaxt əhəmiyyət qa­zanır ki, bir ağıl onu seçib tanıdır. Prizma ağ işığın xaotik titrəyişlərindən göy qurşağının rənglərini süzdüyü kimi, ağıl da maddəni mənasız key­fiy­yət­lər yığınından süzür. Ağıl daimi olana böyük əhəmiyyət verir, keçici olana isə məhəl qoymur; əlaqələrin riyazi tədqiqindən də məlum olur ki, ağılın məq­sədinə nail ola bildiyi yeganə yol, dərk olunan dünyanın daimi sub­stan­si­yası kimi müəyyən bir keyfiyyət seçərək içində daimi olacaq dərk olunan bir zaman və dərk olunan bir məkan ayırmaqdır. Bunun labüd nəticəsi ola­raq da cazibə qüvvəsi, mexanika və həndəsə qanunlarına tabe olmaq la­zımdır. Ağılın daimilik axtarışının fiziki dünyanı yaratdığı fikrini irəli sür­mək mübaliğəli olarmı?”¹

Sonuncu cümlə professor Edinqtonun kitabındakı ən dərin mənalı fi­kir­­lərdən birini ifadə edir. Fiziklər öz metodları vasitəsilə bir gün aşkar edə­cək­lər ki, ağılın daimilik axtarışında yaratdığı və sanki daimi görünən fiziki dün­yanın keçici mənzərəsi daha daimi olan, dəyişiklik və daimilik kimi zid­di­­yətli xüsusiyyətləri birləşdirən və eyni zamanda həm daimi, həm də də­yiş­kən kimi götürülə bilən və yalnız bir mənlik kimi dərk edilə bilən bir şeyə əsa­slanır.

Lakin, fikirlərimizin davamını söyləmədən cavab verməli olduğumuz bir sual var. Allahın yaradıcı fəaliyyəti yaratma işinə necə başlayır? İslam ilahiyyatının ən mötədil və hələ də populyar məktəbi olan əşərilik ilahi gücün yaradıcı metodunun atomik (atomlar əsasında) olduğu qənaətindədir. Onlar bu təlimlərini aşağıdakı Quran ayəsinə əsaslandırırlar:

“Elə bir şey yoxdur ki, onun xəzinələri Bizdə olmasın. Lakin Biz on­dan ancaq müəyyən (lazım olduğu) qədər endiririk.” (15:21)

Aristotelin sabit kainat fikrinə qarşı intellektual bir üsyanın ilk mühüm ifa­dəsi olan islam dünyasında atom nəzəriyyəsinin inkişafı islami təfəkkür ta­rixinin ən maraqlı bölümünü təşkil edir. Bəsrə məktəbinin təlimləri ilk dəfə Əbu Haşim (ölümü 933-cü il) tərəfindən, Bağdad məktəbinin təlimləri isə ən dəqiq və cəsarətli ilahiyyat mütəfəkkiri olan Əbu Bəkr Baqillani (ölümü 1013-cü il) tərəfindən formalaşdırılmışdır. Daha sonra XIII əsrin əvvəllərində İspaniyanın islam universitetlərində təhsil almış yəhudi ilahiy­yat­çısı Musa Maymonidesin Dəlalət`ul-hairin (Çaşqınların dəlili) adlı ki­ta­bın­da bu mövzunun tam sistematik təsvirini görürük. Bu kitab 1866-cı ildə Munk tərəfindən fransız dilinə tərcümə olunmuş və bu yaxınlarda Amerikalı pro­fessor Makdonald (MacDonald) “İsis” adlı jurnalda bu kitabın məzmunu haq­qında çox gözəl bir şərh vermişdir. Zvemer (Zwemer) isə Makdonaldın bu məqaləsini “The Moslem World” jurnalının 1928-ci il Yanvar sayında ye­nidən nəşr etmişdir. Lakin Makdonald bu məqaləsində islam dünyasında ato­mistik kəlam elminin inkişaf etməsini müəyyən edən psixoloji amilləri aş­kar etməyə cəhd göstərməmişdir. O, yunanlarda islam fəlsəfəsindəkinə bən­zər atomizm fikri olmadığını qəbul edir. Lakin, müsəlman mütəfək­kir­lə­rə hər hansı bir orijinal fikir aid etməyə könülsüz olduğundan, bu möv­zu­da­kı islami nəzəriyyə ilə buddizmin bir neçə təriqətinin görüşləri arasında sət­hi bənzərliklər taparaq tələsik belə bir nəticəyə gəlir ki, nəzəriyyə budd­iz­min islam düşüncəsi üzərindəki təsirləri ilə meydana gəlib. Təəssüf ki, ta­ma­milə mücərrəd olan bu nəzəriyyənin mənbəyi haqqında bu məqalədə ət­raf­lı danışmaq mümkün deyil. Mən sadəcə onun bəzi daha səciyyəvi xüsu­siy­­yətlərindən sizə bəhs etmək istəyirəm. Eyni zamanda müasir fizika elmi­nin işığında bu nəzəriyyənin yenidən qurma işinin, mənim fikrimcə, hansı xətt üzrə həyata keçirilməli olduğunu göstərəcəyəm.

Əşəri məktəbinin mütəfəkkirlərinə görə, dünya onların “cəvahir” adı ver­dikləri ən kiçik hissələrdən və yaxud artıq bölünməsi mümkün olmayan atom­lardan ibarətdir. Allahın yaradıcı fəaliyyəti fasiləsiz olduğundan atom­la­rın sayı da məhdud ola bilməz. Hər an yeni atomlar əmələ gəlir və ona gö­rə də kainat daima böyüyür. Quranda buyurulduğu kimi: “Allah məxluqata is­tə­diyini əlavə edər” (35:1). Atomun esensiyası onun varlığından ayrıdır. Bu o deməkdir ki, varlıq Allah tərəfindən atoma verilən bir keyfiyyətdir. Bu key­fiyyətə sahib olmamışdan əvvəl atom Allahın yaradıcı gücündə hərəkət­siz­dir və onun varlıq aləminə çıxması ilahi gücün təcəlli etməsindən başqa bir şey deyildir. Ona görə də, atomun esensiyasının həcmi yoxdur; onun mə­kan tutmayan bir mövqeyi var. Atomlar ancaq toplu halda olduqda müəyyən bir yer tutur və məkan yaradırlar. Atomizm nəzəriyyəsinin tənqidçisi İbn Hazm haqlı olaraq qeyd edir ki, Quranın dili yaratma hərəkəti ilə yaradılan şey arasında fərq qoymur. Deməli, nəyə ki biz şey deyirik o, əsl mahiyyəti eti­barilə atomik hərəkətlərin bir məcmuudur. Lakin, “atomik hərəkət” məf­hu­munun zehni təsvirini formalaşdırmaq çətindir. Müasir fizika elmi də mü­əy­yən fiziki kəmiyyətin əsl atomunu hərəkət kimi götürür. Lakin, professor Edinqtonun (Eddington) da göstərdiyi kimi, hərəkətin Kvant nəzəriyyəsinin dəqiq bir formul kimi ifadəsi hələ mümkün olmayıb; bununla birlikdə çox da dəqiq olmayan belə bir fikir var ki, hərəkətin valentliyi ümumi qaydadır və elektronların görünməsi (appearance) bu qaydaya əsaslanır.

Yenidən biz gördük ki, hər atom məkan ehtiva etməyən bir mövqe tu­tur. Bəs onda, yalnız atomun məkandan keçməsi kimi başa düşdüyümüz hə­rə­kətin mahiyyəti nədir? Əşərilər məkanı atomların məcmuu tərəfindən ya­ra­dılan bir şey kimi qəbul etdiklərindən onlar hərəkəti bir cismin hərəkət nöq­təsi ilə gedib çatacağı nöqtənin arasında yerləşən bütün məkan nöq­tələ­rin­dən keçməsi kimi izah edə bilməzlər. Belə bir izah boşluğun müstəqil bir re­allıq kimi mövcud olduğunu mənimsəmək məcburiyyətindədir. Ona görə də Nazzam boş məkan probleminin öhdəsindən gəlmək üçün tafra və yaxud at­lanma məfhumuna müraciət etdi və hərəkət edən cismi məkandakı bütün ay­rı nöqtələrdən keçən bir şey kimi yox, bir nöqtə ilə digər nöqtə arasındakı boş­luğun üstündən atlanan bir şey kimi təsəvvür etdi. Beləliklə, ona görə, tez hərəkət və yavaş hərəkət eyni sürətə malikdir, lakin yavaş hərəkətin daha çox istirahət nöqtələri var. Etiraf edim ki, problemin bu cür həllini kifayət qə­dər başa düşmədim. Lakin bir məsələ də var ki, müasir atomizm də bən­zər problemlə qarşılaşmış və bənzər həll variantı irəli sürmüşdür. Plankın (Planck) Kvant nəzəriyyəsi ilə bağlı eksperimentlərə gəlincə, hərəkətdə olan ato­­mun məkanda fasiləsiz yol getdiyini təsəvvür edə bilmərik. Uaythed (Whitehead) Elm və Müasir Dünya (Science and the Modern World) adlı əsə­­rində deyir belə deyir: “Ən ümidverici izah yollarından biri elektronun mə­kanda fasiləsiz yol getmədiyini qəbul etməkdir. Onun mövcud olma tərzi ilə bağlı alternativ fikir budur ki, o, ardıcıl zaman müddətləri içində tutduğu mə­­kanda ayrı mövqelər silsiləsində üzə çıxır. Bu ona oxşayır ki, sanki bir yolda saatda 30 mil sürətlə hərəkət edən bir avtomobil yolu fa­si­ləsiz olaraq qət etmir, amma növbə ilə hər mildəki daşlarda iki dəqiqə qal­maq­la görünür.”¹

Bu yaratma nəzəriyyəsinin digər bir cəhəti aksidensiya təlimidir. Bu təlimə görə, atomun bir varlıq kimi mövcudiyyətini davam etdirməsi aksidensiyasının daima yaranmasından asılıdır. Əgər Allah aksidensiyaları ya­ratmağı dayandırarsa atomun da bir atom kimi mövcud olması da da­ya­nar. Atom bir-birindən ayrılmaz müsbət və yaxud mənfi keyfiyyətlərə sa­hib­dir. Bu, həyat və ölüm, hərəkət və sükunət kimi bir-birinə zidd cütlər for­ma­sın­da mövcuddur və demək olar ki, heç bir daimilikləri yoxdur. Buradan iki məsələ aydın olur:

1. 
   Heç bir şeyin sabit bir təbiəti yoxdur.
   
2. 
   Atomların yalnız tək bir nizamı vardır. Yəni, bizim ruh dediyimiz şey ya maddənin daha incə bir növüdür, ya da sadəcə bir aksidensiyadır.
   

Əşərilərin sübut etməyə çalışdıqları daimi yaratma fikri ilə bağlı mə­nim düşüncəm belədir ki, birinci məsələdə (heç bir şeyin sabit bir təbiəti yox­dur) bir doğruluq payı var. Mən əvvəl də qeyd etmişdim ki, mənim fik­rim­cə Quranın ruhu bütünlüklə klassik yunan fəlsəfəsinə ziddir. Bu möv­zu­da­kı əşəri düşüncəsini mütləq iradə və yaxud mütləq güc bazasında bir ya­rat­ma nəzəriyyəsi formalaşdırmaq üçün orijinal bir səy kimi qəbul edirəm. Bü­tün çatışmazlıqlarına rəğmən, bu nəzəriyyə Quranın ruhuna Aristotelin sa­bit kainat ideyasından daha çox uyğundur. Gələcək islam ilahiyyatçıla­rı­nın vəzifəsi tamamilə spekulativ olan bu nəzəriyyəni yenidən qurmaq və onun­la eyni istiqamətdə hərəkət etdiyi görünən müasir elm arasında daha ya­xın bir əlaqə qurmaqdır. İkinci məsələ (atomlarin yalnız tək bir nizamı var­dır) sırf materializmi andırır. Məncə əşəriliyin “nəfs bir aksidensiyadır” fik­ri, onların atomun daimi mövcudluğunun atomun içindəki aksidentlərin dai­mi yaranmasından asılı olduğu fikrini irəli sürən öz nəzəriyyələrindəki əsl qayəyə ziddir. Məlumdur ki, hərəkət zamansız təsəvvür edilə bilməz. Za­man ruhani (mənəvi, ruhi) həyatdan gəldiyinə görə, ruhani həyat hərəkətdən da­ha fundamentaldır. Ruhani həyat yoxdursa, deməli zaman da yoxdur; za­man da yoxdursa onda hərəkət yoxdur. Beləliklə, əşərilərin atomun möv­cud­luğunu davam etdirməsi üçün məsul olan aksidensiyanı belə adlan­dır­ma­la­rının əsl səbəbi budur. Atom varlıq keyfiyyətini aldıqda məkanlaşır və ya­xud elə görünür. İlahi enerjinin bir mərhələsi kimi götürüldükdə isə əsasən spi­ritualdır. Nəfs sırf hərəkətdir; bədən ancaq görünən vəziyyətə gələn hə­rə­kət­dir və ona görə də, ölçülə biləndir. Həqiqətən əşərilər müasir nöqtə-an nə­zəriyyəsini qabaqcadan gördülər; lakin onlar nöqtə ilə an arasındakı qar­şıl­­­ıqlı əlaqənin mahiyyətini düzgün formada görə bilmədilər. Bu ikisi ara­sında daha fundamental olanı andır; lakin nöqtə anın zəruri bir təzahür for­ma­sı kimi andan ayrılmazdır. Nöqtə şey deyil, sadəcə anda bir baxış nö­vü­dür. Mövlana aşağıdakı sözləri ilə islamin ruhuna Qəzzalidən daha yaxındır:
Peykər əz ma həst şod ney ma əz u

Bade əz ma məst şod ney ma əz u
Bədən bizdən var oldu, biz ondan deyil,

Şərab bizdən məst oldu, biz ondan deyil.
Bu baxımdan, həqiqət sırf ruhdur. Lakin şübhəsiz ki, ruhun da də­rə­cə­lə­ri vardır. İslam təfəkkür tarixində həqiqətin dərəcələri ideyası Şihabəddin Süh­rəvərdinin əsərlərində görünür. Müasir dövrdə biz bu ideyanı daha geniş iş­lənmiş formada Hegeldə və son vaxtlarda Lord Haldanenin ölümündən bir az əvvəl nəşr olunan “Nisbiliyin hakimiyyəti“ (Reign of Relativity) əsərində gö­rürük. Mən mütləq həqiqəti bir “mən” kimi təsəvvür edirəm; və indi onu da əlavə etməliyəm ki, “mütləq mən” dən ancaq “mən”lər törəyər. Əməli və fik­ri eyni olan “Mütləq Mən”in yaradıcı gücü “mən-birlikləri” kimi fəa­liy­yət göstərir. Dünya, maddə atomu adını verdiyimiz mexaniki hərəkətdən in­san “mən”ində təfəkkürün azad hərəkətinə qədər bütün təfərrüatları ilə “Bö­yük Mən”in özünü-izharıdır. İlahi gücün hər bir zərrəsi, mövcudiyyət ölçüsü ba­xımından böyük və yaxud kiçik olmasından asılı olmayaraq, bir “mən”dir. La­kin “mən”liyin (mən olmağın) təzahüründə dərəcələr vardır. Vücud qam­ma­sının əvvəlindən axırına qədər “mən”liyin getdikcə zilə çıxan notu in­san­da kamillik dərəcəsinə çatana qədər yüksəlir. Elə buna görə də Quranda “müt­ləq mən”in insana özünün şah damarından daha yaxın olduğu bildirilir. Be­lə­liklə, biz ilahi həyatın arası kəsilməyən axınında mirvari dənələri kimi ya­şayır, hərəkət edir və mövcud oluruq.

İslam təfəkkürünün ən yaxşı ənənələrindən ilham alan bir tənqid əşə­ri­lərin atomizm nəzəriyyəsini spiritual bir plüralizmə çevirmək üçün m­ü­na­sib­dir. Bu spritual plüralizmin təfərrüatları gələcək islam teoloqları tərə­fin­dən işlənməlidir. Lakin belə bir sual yarana bilər: valentliyin Allahın yara­dı­cı gücündə həqiqi bir yeri var, yoxsa sadəcə bizim məhdud qavrama tər­zi­miz ucbatından özünü bizə bu cür təqdim edir? Sırf elmi nöqteyi-nəzərdən mən bu suala verilə biləcək qəti cavabın nə olacağını deyə bilmərəm. Psi­xo­lo­ji nöqteyi-nəzərdən məncə bir şey qətidir: ancaq özünün reallığının (hə­qi­qə­tinin) birbaşa şüurunda olan şey həqiqidir. Reallıq (həqiqət) dərəcəsi, “mən”­lik (mən olma) hissiyyatının (şüurunun) dərəcəsinə görə dəyişir. “Mən”in təbiəti (xüsusiyyəti) elədir ki, digər “mən”lərlə mütənasib qa­bi­liy­yət­də olmasına baxmayaraq, eqoistdir və özündən başqa digər “mən”ləri diq­qətə almayan xüsusi bir fərdiyyət dairəsinə malikdir. Bir “mən” kimi onun həqiqəti ancaq bundan ibarətdir. Ona görə də, “mən”liyində nisbi kamilliyə çatmış insan yaradıcı ilahi gücün qəlbində həqiqi bir yer tutur və beləliklə öz ətrafındakı şeylərə nisbətən daha yüksək bir həqiqət dərəcəsinə sahib olur. Allahın bütün məxluqatı arasında ancaq insan öz Yaradıcısının yaratma həyatında şüurlu iştirak etmək qabiliyyətindədir. Daha yaxşı bir dünya təsəvvür etmək və mövcud olanı olması lazım olan formaya salmaq gücü ilə təchiz olunmuş insanın içindəki “mən” getdikcə özünəməxsus və hərtərəfli vəziyyətə gələn bir fərdiyyətin xeyrinə üzərində işləməyə dəvət olunduğu sonsuz bir yol boyunca bütün müxtəlif mühitləri istismar etməyə can atır. Lakin xahiş edirəm ki, bu mövzuda daha dolğun izahat üçün “Mən”in hürriyyəti və ölməzliyi” adlı mühazirəmə qədər səbr edəsiniz. İndi isə, əşərilərin yaratma nəzəriyyəsinin ən zəif tərəfi olduğunu düşündüyüm atomik zaman təlimi haqqında bir neçə söz demək istəyirəm. İlahinin əbədi olma xüsusiyyəti haqqında məntiqli bir fikir əldə etmək üçün bu zəruridir.

Zaman məsələsi həmişə müsəlman mütəfəkkirlərinin və mistiklərinin diq­qətini çəkmişdir. Bu qismən onunla bağlıdır ki, Qurana görə, gecə ilə gün­­düzün bir-birini əvəz etməsi Allahın ən böyük əlamətlərindən biridir, qis­­mən də əvvəl haqqında danışdığımız məşhur bir hədisdə Peyğəmbərin Al­­lahı dəhr (zaman) ilə eyniləşdirməsi ilə əlaqəlidir. Həqiqətən də, bəzi ən bö­yük müsalman sufiləri dəhr sözünün mistik xüsusiyyətlərinə inanırdılar. Müh­yiddin ibn əl-Ərəbiyə görə, Dəhr Allahın gözəl adlarından biridir. Razi isə, özünün Quran şərhində bəzi müsəlman mistiklərin ona dəhr, daihur və ya­xud daihar sözlərini təkrarlamağı öyrətdiklərini deyir. Əşərilərin zaman nə­zəriyyəsi İslam təfəkkür tarixində zamanı fəlsəfi cəhətdən başa düşmək üçün güman ki, ilk cəhddir. Əşərilərə görə zaman fərdi “indilər” ar­dı­cıl­lı­ğı­dır. Bu fikirdən çıxan nəticə odur ki, hər bir iki fərdi “indi” və yaxud zaman anı arasında tutulmamış bir an, yəni bir zaman boşluğu vardır. Bu nəticənin ab­surdluğu ondan irəli gəlir ki, əşərilər öz tədqiqat mövzularına tamamilə kə­nardan yanaşan (objective) bir nöqteyi nəzərlə baxıblar. Onlar eyni nöq­te­yi-nəzəri mənimsəyən və heç bir nəticə əldə etməyən yunan təfəkkür ta­ri­xin­dən dərs götürməyiblər. Müasir dövrümüzdə belə, Nyuton zamanı “özlü­yün­də və öz təbiətindən eyni dərəcədə əmələ gələn (axan) bir şey” kimi təs­vir edir. Burada istifadə edilən axın metaforası Nyutonun eyni dərəcədə zamana kənardan yanaşan nöqteyi-nəzərinə ciddi etirazlar edilməsinə səbəb olmuşdur. Misal üçün, biz bu axına qapılan bir şeyin hansı təsirlərə məruz qalacağını və onun bu axından kənarda qalan şeylərdən fərqinin nə olacağını başa düşə bilmərik. Həm də, zamanı bir axına bənzədərək başa düşməyə ça­lış­saq, zamanın nə başlanğıcı, nə sonu, nə də hüdudları haqqında bir fikir for­malaşdıra bilərik. Bundan başqa, əgər axın, hərəkət və yaxud “keçid” za­ma­nın mahiyyəti ilə bağlı deyiləcək son sözdürsə, onda birinci zamanın hə­rə­kətini təyin edən başqa bir zaman və ikinci zamanı təyin edən başqa bir za­man olmalı və sonsuza qədər bu cür davam etməlidir. Bu baxımdan za­ma­na tamamilə kənardan baxan (objective) bir anlayış çətinliklərlə əhatə olu­nur. Lakin, bir şey də qəbul edilməlidir ki, praktik ərəb təfəkkürü zamanı Yu­nanlar kimi qeyri-real bir şey kimi qəbul edə bilməzdilər. Onu da heç kim inkar edə bilməz ki, biz zamanı hiss etmək üçün hansısa bir hissiyyat or­qa­nına malik olmasaq da, zaman bir növ axındır və həqiqi bir obyektiv var­lı­ğı, yəni atom cəhəti var. Həqiqətən, müasir elmin hökmü əşərilərinki ilə tam eynidir; zamanın mahiyyəti ilə bağlı fizika elmindəki son kəşflər mad­də­nin qeyri-ardıcıl olduğu nəticəsinə gəlir. Bu mövzuda Professor Roqerin (Rougier) “Fəlsəfə və müasir fizika” (Philosophy and new physics) əsə­rin­dən olan aşağıdakı iqtibas çox diqqətəlayiqdir: “Təbiət atlanmaz” (natura non fa­cit saltus) deyən qədim atalar sözünün əksinə olaraq, məlum olmuşdur ki, kai­nat hiss edilməyən dərəcələrlə yox, qəfil atlanmalarla dəyişir. Fiziki bir sis­tem ancaq məhdud sayda aydın vəziyyətlər yarada bilər... iki fərqli və bi­la­vasitə ardıcıl olan vəziyyətlər arasında dünya hərəkətsiz qaldığından za­man müvəqqəti dayanır, deməli zamanın özü də qeyri-ardıcıldır: orada za­man bir atomu vardır.”¹ Lakin burada əsas məsələ ondan ibarətdir ki, həm Əşə­rilərin, həm də müasir alimlərin konstruktiv səyləri psixoloji təhlildən ta­ma­milə məhrumdur və bu çatışmazlığın nəticəsi o olmuşdur ki, onlar hamısı za­manın subyektiv tərəfini dərk etməkdə aciz qalıblar. Ona görə də, onların nə­zəriyyələrində maddi atomlar və zaman atomları sistemi bir-birindən ay­rı­dır və aralarında heç bir üzvi əlaqə yoxdur. Aydındır ki, əgər biz zamana sırf obyektiv (kənardan) nöqteyi-nəzərlə baxsaq ciddi çətinliklər yaranar; çünki biz professor Aleksandrın (Alexander) “Məkan, zaman və Tanrı” adlı mü­ha­zi­rə­lərində iddia etdiyi kimi atomik zamanı Allaha tətbiq edə və onu for­malaşan bir həyat kimi təsəvvür edə bilmərik. Daha sonrakı müsəlman ila­hiy­yatçıları bu çətinliklərin tamamilə fərqinə vardılar. Molla Cəlaləddin Dəv­vani özünün “Zura” adlı əsərində müasir dövrün yetiş­dir­mə­si olan pro­fes­sor Roysun (Royce) zaman haqqındakı fikirlərini xatırladan fi­kir­lər irəli sü­rür. Dəvvani deyir ki, əgər biz zamanı hadisələrin hərəkət edən küt­ləvi yü­rüş kimi meydana gəlməsini mümkün edən bir an kimi götürsək və bu anı bir vəh­dət (birlik) kimi qəbul etsək, onda biz onu ilahi varliğin fəa­liy­yətini, bu fəaliyyətin bütün sonrakı vəziyyətlərini əhatə edən, orijinal bir və­ziyyəti ki­mi təsəvvür etməyə bilmərik. Lakin Molla Dəvvani onu da əlavə et­mişdir ki, ardıcıllığın mahiyyətini daha dərindən tədqiq etdikdə onun nis­bi­liyi aşkar olur. Allah qatında zaman ardıcıllığı yox olur. Belə ki, bütün ha­di­sələr Allah üçün bir duyğu aktında aşkarlanır. Sufi şairi İra­qi də məsələyə bu­na bənzər bir nöqteyi-nəzərlə baxır. O, zamanın sonsuz müx­təlifliyini mad­diyyat və sırf mənəviyyat arasında yerləşən müxtəlif də­rə­cələrə müva­fiq formada qə­bul edir. Misal üçün, planetlərin fırlanmasından ya­ranan mad­di cisimlər za­ma­nı keçmişə, indiyə və gələcəyə bölünə bilir; və onun təbiəti elədir ki, bir gün keçməyənə qədər növbəti gün gəlmir. Maddi ol­mayan varlıqların za­ma­nı da xarakter baxımından zəncirvaridir. Lakin, bu za­manın keçməsi elə­dir ki, maddi cisimlərin bir ili maddi olmayan varlıq­la­rın bir gününə bə­ra­bərdir. Mad­di olmayan varlıqlara doğru daha da yüksək də­rəcəyə qalx­dıq­ca İlahi za­mana çatırıq. Bu elə bir zamandır ki, keçmə xü­su­­siyyətindən ta­ma­milə azad­dır və nəticə etibarilə bu zaman məfhumu bö­lün­mə, ardıcıllıq və də­yiş­mə qəbul etmir. Bu zaman əbədilikdən daha üs­tün­dür. Bölünməyən tək id­rak hərəkətində Allahın gözü görülə bilən hər şeyi gö­rür və O-nun qu­laq­ları eşi­dilə bilən hər şeyi eşidir. Allahın əvvəlinci ol­ma­sı zamanın əv­və­lin­ci ol­ma­sı sayəsində deyil; digər tərəfdən zamanın əv­və­lin­ci olması Al­la­hın əv­və­linci olması sayəsindədir. Beləliklə, ilahi zaman Qu­ranın (3:7, 13:39, 43:4) “ummu-l kitab” (kitabların anası) kimi təsvir et­di­yi şeydir. Bu elə bir za­man­dır ki, onun içində bütün tarix, səbəbiyyət ar­dı­cıl­lığı torundan azad for­ma­da tək bir super-əbədi “indi”də cəmləşib. Mü­səl­man ilahiyatçıları için­də za­man məsələsini ən ciddi şəkildə tədqiq edən Fəx­rəd­din Razi ol­muş­dur. Ra­zi, özünün “əl-Məbahis-ul Məşriqiyyə” adlı əsə­rin­də yaşadığı dövrdə mə­lum olan bütün zaman nəzəriyyələrini dərindən təd­qiq etmişdir. Lakin onun da tədqiq metodu obyektivdir (məsələyə kə­nar­dan yanaşan) və dəqiq, ay­dın nə­ticələr əldə etməkdən acizdir. Razi öz əsə­rin­də belə deyir: “İndiyə qə­dər za­manın mahiyyəti ilə bağlı tam dəqiq olan heç nə tapa bil­mədim; və bu əsə­rimin əsas məqsədi heç bir tərəfdarlıq etmədən (bu mə­nim ümu­miy­yət­lə uzaq qaçdığım şeydir, xüsusilə də zaman məsələsində) bu möv­zuya aid hər bir nəzəriyyənin lehinə və əleyhinə deyilə biləcək şeyləri izah etməkdir.”

Yuxarıdakı sətirlərdən tam aydın olur ki, məsələyə sırf obyektiv nöq­te­yi nəzərdən yanaşmaq zamanın mahiyyətini dərk etməkdə ancaq qismən fay­dalı ola bilər. Bu məsələdə doğru kurs zamanın əsl mahiyyətini aşkara çı­xar­dan yeganə vasitə olan şüurlu təcrübəmizin ciddi psixoloji təhlilidir. Gü­man edirəm ki, “Dini təcrübədən doğan kəşflərin fəlsəfi təhlili” adlı kon­frans­da mənliyin iki aspekti olan bəsarətli mənlik və fəal (effektli) mənlik ara­sında diqqət çəkdiyimiz fərqləndirməni xatırlayırsınız. Bəsarətli mənlik sırf aramsızlıqda, yəni ardıcıllığı olmayan dəyişmə içində yaşayır. Mənliyin hə­yatı bəsarətdən fəaliyyətə, intuisiyadan intellektə olan hərəkətində ta­mam­­lanır, atomik zaman isə bu hərəkətin xaricində doğulur. Beləliklə, şüur­lu təcrübəmizin xarakteri, hansı ki, bütün elmdə və bilikdə bizim hərəkət nöq­təmizdir, bizə üzvi bir tam və yaxud əbədiyyət kimi götürülən zaman ilə ato­mik hesab edilən zamanın, yəni daimilik və dəyişmənin, ziddiyyətlərini bir-biri ilə uyğunlaşdıran məfhumun açarını verir. Şüurlu təcrübəmizin rəh­bər­liyini qəbul etsək və hər şeyi ehtiva edən “mən”in həyatını “məhdud mən” analogiyasında təsəvvür etsək məlum olar ki, “mütləq mən”in qatında za­man, ardıcıllığı olmayan dəyişmədir, yəni “mən”in yaradıcı hərəkəti sə­bə­bi ilə atomik görünən üzvi bir tamdır. Mir Damad və Molla Baqir deyəndə ki, zaman “mütləq mən”in öz qeyri-müəyyən yaradıcı imkanlarının sonsuz zən­ginliyini reallaşdırdığı və ölçdüyü yaratma hərəkəti ilə doğulur, məhz bu­nu nəzərdə tutublar. Nəticə etibarilə, “mən” bir tərəfdən əbədiyyətdə (ar­dı­cıl olmayan dəyişməni nəzərdə tuturam) yaşayır, digər tərəfdən ardıcıl za­man­da (burada ardıcıl olmayan dəyişmənin bir meyarı olmaq mənasında əbə­diyyətə üzvi surətdə bağlı olmağı nəzərdə tuturam) yaşayır. Qurandakı “Ge­cə və gündüzün bir-birinin ardınca gedib-gəlməsi də O-nun əmrilədir” ayə­sini də ancaq bu mənada başa düşmək mümkündür. Lakin məsələnin bu çə­tin tərəfi haqqında bundan əvvəlki mühazirəmdə kifayət qədər danışdım. İndi isə Allahın bilik və qüdrəti mövzusuna keçməyin vaxtıdır.

“Bilik” sözü məhdud “mən”ə tətbiq edildikdə həmişə diskursiv bilik mə­­nasında işlədilir. Diskursiv bilik öz-özlüyündə (per se) mövcud olduğu və bilən “mən” ilə qarşı-qarşıya durduğu hesab edilən, həqiqi bir “başqası” ət­­rafında hərəkət edən müvəqqəti bir prosesdir. Bu mənada biliyi, hətta biz onu mütləq bilik mənasında götürsək də, həmişə qarşısındakı “başqası”na nis­­bətən (nəzərən) təsəvvür etmək məcburiyyətindəyik. Ona görə də, hər şe­yi əhatə edən mütləq varliq məhdud “mən”in perspektivindən qiymət­lən­di­ri­lə bilməz. Yuxarıda da gördüyümüz kimi, kainat Allaha zidd mövqedə öz-öz­lüyündə (per se) mövcud olan (dayanan) bir “başqa” deyildir. Kainat an­caq o vaxt müstəqil bir “başqa” kimi görünür ki, biz yaratma hərəkətinə Al­la­hın həyat tarixində spesifik bir hadisə kimi baxırıq. Hər şeyi ehtiva edən “Mən”in nöqteyi-nəzərindən “başqa” olan heç bir şey yoxdur. O-nun fikri və işi, bilməsi və yaratması eynidir. Belə bir fikir irəli sürülə bilər ki, həm məh­dud, həm də qeyri-məhdud “mən”, “başqa bir mən” olmadan dərk edilə bil­məz və əgər “Mütləq Mən”in xaricində heç bir şey yoxdursa onda “Mütləq Mən” də bir “mən” kimi dərk edilə bilməz. Müsbət bir anlayışın for­ma­laş­ma­sında məntiqi nöqsanların əhəmiyyəti yoxdur. Çünki, bu müsbət anlayış təcrübədə təzahür edən həqiqətin xüsusiyyətinə əsaslanmalıdır.

Bizim təcrübəni tənqid etməmiz aşağıdakıları aşkara çıxardır: mütləq hə­qiqət rasional formada idarə olunan bir həyatdır və həyat təcrübəmiz nöq­te­yi-nəzərindən ancaq birlikdə sıx birləmiş və mərkəzi bir istinad nöqtəsinə sa­hib olan üzvi bir tam kimi dərk edilə bilər. Həyatın xarakteri bu olduğu üçün mütləq həyat ancaq bir “mən” kimi təsəvvür oluna bilər. Buna görə də, dis­kursiv bilik mənasında götürülən bilik, qeyri-məhdud olsa da, bilən və ey­ni zamanda bilinən obyektin əsasını təşkil edən bir “mən”ə aid edilə bil­məz. Təəssüf ki, dil bu mövzudakı fikirlərimizi ifadə etməkdə acizdir. Biz öz obyektinin yaradıcısı da olan bilik növünü ifadə etmək üçün heç bir söz eh­tiyatına malik deyilik. Alternativ ilahi bilik (elm) anlayışına görə bu bilik nö­vü əbədi bir “indi”də spesifik bir hadisələr nizamı kimi götürülən bütün ta­rixdən Allahı birbaşa xəbərdar edən bir tək bölünməz dərk etmə hərəkəti mə­nasında mütləq bilmədir. Cəlaləddin Dəvvani, İraqi və professor Roys (Royce) Allahın biliyini (elmini) bu cür təsəvvür edirlər. Düzdür, bu kon­sep­siyada bir doğruluq payı vardır. Lakin, bu konsepsiya qapalı bir kainat, əv­vəlcədən müəyyənləşdirilmiş, dəyişməz bir gələcək, üstün bir tale kimi Al­lahın yaradıcı fəaliyyətinin istiqamətlərini qəti formada müəyyənləşdirən, əv­vəlcədən təyin edilmiş və dəyişdirilməsi mümkün olmayan spesifik ha­di­sə­lər nizamı fikrini irəli sürür. Əslində, passiv mütləq bilik növü kimi gö­tü­rü­lən ilahi bilik Eynşteyn fizikasından əvvəl mövcud olan ətalətli boşluqdan baş­qa bir şey deyil. Yəni, bu cür İlahi bilik şeyləri bir yerdə tutub sax­la­ya­raq onlara bir vəhdət bənzərliyi verən, insan şüurunun ancaq müəyyən his­sə­lə­rini əks etdirə bildiyi, şeylərin artıq tamamlanmış bir strukturunun tə­fər­rü­at­larını əks etdirən passiv bir güzgü kimi qəbul edilir. Halbuki, ilahi bilik öz he­sabına mövcud olduğu təəssüratı bağışlayan şeylərin üzvi formada bağlı ol­duğu canlı yaradıcı bir fəaliyyət kimi başa düşülməlidir. Allahın biliyini bir növ əks etdirici güzgü kimi qəbul etməklə şübhə yoxdur ki, onun gələcək ha­disələri qabaqcadan bilmə xüsusiyyətini qoruyuruq; lakin bir şey də ay­dın­dır ki, biz bunu onun azadlığını məhdudlaşdırmaq hesabına edirik. Şüb­hə­siz ki, Allahın yaradıcı həyatının üzvi tamı içinə gələcək əvvəlcədən möv­cud­dur. Lakin o, müəyyən sabit hadisələr nizamı kimi yox, açıq bir imkan ki­mi qabaqcadan mövcuddur. Bu mövzu ilə bağlı bir misal vermək yəqin ki, mə­nim demək istədiyimin başa düşülməsində bizə kömək edəcək. Fərz edək ki, insan təfəkkürü tarixində bəzən olduğu kimi, ağlına tətbiq etmə im­kan­la­rı böyük olan səmərəli bir fikir gəlib. Sən bu fikri elə həmin anda mürəkkəb bir tam kimi bilirsən; lakin onun bir çox təfərrüatlarını işləyib hazırlamaq üçün vaxt lazımdır. Bu fikrin bütün imkanları intuitiv formada zehnində mövcuddur. Əgər müəyyən bir imkan müəyyən bir zaman anında ağlında yoxdursa və sənə məlum deyilsə, bunun səbəbi sənin biliyinin nöqsanlı ol­ma­sı yox, bunu bilmək üçün hələlik imkanın yaranmamasıdır. Fikir, özünün tət­biq imkanlarını artan təcrübə ilə göstərir və bəzən bu imkanların tətbiqi mü­təfəkkirlərin bir nəslinin ömründən çox vaxt aparır. İlahi biliyi passiv bir müt­ləq bilmə növü kimi qəbul etməklə də bir yaradıcı fikrinə çatmaq müm­kün deyildir. Əgər tarix sadəcə olaraq əvvəlcədən müəyyənləşdirilmiş hadi­sə­lər nizamının tədricən görünən bir fotosu kimi qəbul olunsa, onda yenilik və təşəbbüs üçün heç bir imkan qalmaz. Nəticə etibarilə biz ancaq öz ori­ji­nal hərəkət qabiliyyətimiz səbəbi ilə bizim üçün bir məna kəsb edən “ya­rat­ma” sözünə heç bir məna verə bilmərik. Həqiqət bundan ibarətdir ki, ha­di­sə­lə­rin qabaqcadan müəyyənləşdirilməsi (qəza-qədər) ilə bağlı ilahiyyat sa­hə­sin­dəki bütün mübahisələr həqiqi təcrübə hadisəsi olan həyatın spon­tan­lı­ğını nəzərə almayan sırf fərziyyəyə əsaslanmışdır. Şübhəsiz ki, spontan və nə­ticə eti­barilə əvvəlcədən müəyyənləşdirilə bilməyən hərəkət gücü ilə təc­hiz olun­muş “mən”lərin meydana çıxması bir mənada, hər şeyi əhatə edən “Mən”in azadlığını məhdudlaşdırmadır. Lakin bu, kənardan zorla qəbul et­di­rilən məhdudlaşdırma deyil. Bu, O-nun öz yaradıcı azadlığından doğ­muş­dur; bu yaradıcı azadlığı ilə O, məhdud “mən”ləri O-nun həyatını, gücünü və azadlığını bölüşən iştirakçılar olmaları üçün seçmişdir.

Lakin sual verilə bilər ki, mütləq qüdrət sahibi olmaqla məhdudiyyəti uy­ğunlaşdırmaq mümkündürmü? Məhdudiyyət sözü biz qorxutmamalıdır. Qu­ran mücərrəd universalları xoşlamır. Həmişə diqqətini nisbilik nəzə­riy­yə­sinin müasir fəlsəfəyə ancaq bu yaxınlarda öyrətdiyi konkret şeylərə yö­nəl­dir. Həm yaradıcı, həm də digər fəaliyyətlər hamısı bir növ məh­dud­laş­dır­madır. Bu məhdudlaşdırma olmadan Allahı hərəkətdə olan konkret bir “Mən” kimi dərk etmək qeyri-mümkündür. Mütləq qüdrət, mücərrəd for­ma­da gütürüldükdə sadəcə, hüdudları olmayan kor-koranə və kefinə görə hə­rəkət edən şıltaq bir güc kimi başa düşülür. Halbuki, Quranın aydın və də­qiq təbiət anlayışı var və bu anlayışa görə təbiət bir-biri ilə qarşılıqlı əla­qə­də olan güclər nizamı və sistemidir.¹ Ona görə də Quran, ilahi qüdrəti ilahi hik­mətə çox yaxından bağlı olan bir şey kimi görür və Allahın qeyri-məh­dud qüdrətini kontrolsuz və şıltaq olanda yox, periodik, mütəmadi və in­ti­zam­lı olanda təzahür edən bir şey kimi görür. Eyni zamanda Quran Allahı “bü­tün səxavəti, xeyirxahlığı və yaxşılığı Öz əlində saxlayan” (3:26,73 və 57:29) bir varlıq kimi təsvir edir. Lakin, ilahi iradəni yaxşı və xeyirxah bir şey kimi götürsək, çox ciddi bir problem yaranır. Müasir elmin göstərdiyi ki­mi tarixi təkamül yolunda demək olar ki, bütün dünyada iztirab və haq­sız­lıq­lar mövcud olmuşdur. Şübhəsiz ki, haqsızlıq yalnız insana aiddir. Lakin, əzab-əziyyət hadisəsi demək olar ki, ümumbəşəridir. Eyni zamanda o da doğ­rudur ki, insanlar yaxşı olduğuna inandıqları şeylər xatirinə ən ağır əzab­la­ra dözə bilirlər və elə dözüblər də.

Deməli, təbiətin (kainatın) həyatında əxlaqi və fiziki şər olmaqla iki fakt (hadisə) özünü büruzə verir. Şərin nisbiliyi və şəri dəyişdirməyə yö­nə­lən güclərin varlığı bizim üçün təskinlik mənbəyi ola bilməz; çünki bütün bu nisbiliyə və dəyişdirilməyə baxmayaraq, şər bütün dəhşəti ilə mey­dan­da­dır. Bəs belə olan halda Allahın xeyirxahlığı və qüdrəti ilə O-nun kainatında möv­cud olan böyük şəri necə uyğunlaşdırmaq olar? Bu ağrılı prob­lem həqiqətən də teizmin məğzini təşkil edir. Müasir müəlliflərdən heç bi­risi bu məsələni Naumanın “Din haqqında məktub” (Briefe ü ber Religion) əsərində olduğundan daha dəqiqliklə ifadə etməmişdir. Nauman möv­zu ilə bağlı belə deyir:

“Biz dünya haqqında elə bir biliyə malikik ki, bu bilik bizə həyatı və ölümü kölgə və işıq kimi eyni anda göndərən güclü və qüdrətli bir Allahın mövcud olduğunu öyrədir. Eyni zamanda əlimizdə həmin Allahı ata elan edən əbədi qurtuluşla bağlı olan bir vəhy mövcuddur. Dünya Allahının yoluyla getmək yaşamaq üçün mübarizə əxlaqını yaradır. İsa peyğəmbərin atasina xidmət etmək isə mərhəmət əxlaqını yaradır. Lakin onlar iki ayrı Allah deyil, bir Allahdır. Hansısa formada onların qolları bir-birinə sarılıb. Lakin heç bir fani varlıq bunun harada və necə baş verdiyini deyə bilməz.”²

Optimist şair Brovninqə (Browning) görə dünyada hər şey yaxşıdır. Pes­simist ruhlu Şopenhauerə (Schopenhauer) görə isə, dünya qaranlıq bir ira­­dənin, mövcud olduqları üçün bir anlıq göz yaşı tökən və sonra həmişəlik yo­­xa çıxan, sonsuz sayda canlı varlıqlarda özünü ifadə etdiyi bir daimi qış­dır. Bizim kainat haqqındakı indiki bilik səviyyəmiz nəzərə alındıqda, op­ti­miz­m­lə pessimizm arasında yaranan bu fərqlilikdən hansısa dəqiq bir nə­ti­cə­yə varmaq mümkün deyil. Bizim intellekt strukturumuz elədir ki, biz əş­ya­la­rın ancaq hissə-hissə və tədricən qavrama qabiliyyətindədir. Həyatı viran qo­­yan, eyni zamanda davam etdirən və gücləndirən böyük kosmik güclərin tam mənasını biz başa düşə bilmərik. İnsan davranışlarında inkişafın müm­kün­­lüyünə və onun təbiət gücləri üzərindəki nəzarətinə inanan Quran təlimi nə optimizm, nə də pessimizmdir. Quran təlimi təkmilləşmə (meliorizm) tə­li­midir. Bu təlimdə kainat böyüməkdə olan və insanın şər üzərində son qə­ləbəsi ümidi ilə canlanan bir şey kimi qəbul olunur.

Lakin buradakı problemin daha yaxşı başa düşülməsi üçün ip ucu Adə­­min yer üzünə endirilməsi ilə bağlı dini rəvayətdə verilib. Bu rəvayətdə Qu­­ran keçmiş simvolları qismən qoruyub saxlamış, lakin rəvayətə məzmun ba­xımından tamamilə yeni bir məna qazandırılmışdır. Yeni fikirlərlə can­lan­dır­­maq və beləliklə də onları zamanın inkişaf edən ruhuna uyğunlaşdırmaq üçün Quranın keçmiş dini rəvayətləri tamamilə və yaxud qismən dəyişib baş­qa şəkilə salmaq metodu həm müsəlman olan, həm də müsəlman olma­yan tədqiqatçıların demək olar ki, həmişə nəzərindən qaçan mühüm bir mə­qam­dır. Quranda bu rəvayətlərə yer verilməsinin məqsədi çox nadir hallarda ta­rixidir; Quran əksər hallarda onlara ümumbəşəri bir əxlaq və yaxud fəlsəfi bir məna dəyəri vermək məqsədini daşıyır. Quran spesifik tarixi bir hadisə rən­gi verməklə dini rəvayətin mənasını məhdudlaşdıra bilən yer və şəxs ad­la­rına rəvayətdə yer verməməklə və fərqli hiss nizamına aid olan təfər­rü­at­la­rı çıxararaq bu məqsədinə çatır. Rəvayətlərə bu cür yanaşmaq qeyri-adi bir me­­tod deyil. Bu, dini-olmayan ədəbiyyatda ümumi bir haldır. Buna misal “Faust” hekayəsidir. Götenin (Goethe) dahi zəkası bu rəvayətə tamamilə yeni bir məna vermişdir.

Adəmin yer üzünə endirilməsi rəvayətinə qayıtsaq, qədim dünya ədə­biy­yatında bu rəvayətin müxtəlif variantlarını görmək mümkündür. Hə­qi­qə­tən də, bu rəvayətin formalaşma mərhələlərini bir-birindən ayırmaq və onun də­yişmə mərhələlərində rol oynamış və insan məhsulu olan müxtəlif motiv­lə­ri aydın formada müəyyənləşdirmək mümkün deyil. Lakin bu rəvayətin Sa­mi variantına baxsaq görərik ki, böyük ehtimalla bu rəvayət ibtidai insa­nın xəstəlik və ölümlə dolu olan və hər tərəfdə onun varlığını davam et­dir­mə cəhdlərində ona mane olan və ruhən ona yaxın olmayan bir mühitdə öz acı­nacaqlı vəziyyətinin sonsuz əzab-əziyyətini özü-özünə izah etmək ar­zu­sun­dan yaranıb. Təbiət gücləri üzərində nəzarəti olmadığından təbii olaraq pes­simist həyat anlayışını mənimsədi. Beləliklə, qədim bir Babil kitabəsində ilan (kişilik simvolu), ağac və kişiyə bir alma (bakirəlik simvolu) təklif edən qadın rəsminə rast gəlirik. Bu rəvayətin mənası aydındır: Adəmin xoşbəxt bir həyatdan bu dünyaya göndərilməsinin səbəbi insan cütlüyünün ilk cinsi əla­qəsi olmuşdur. Bu rəvayətin Qurandakı variantını Tövratdakı eyni rəva­yət ilə müqayisə etsək, Quranın bu rəvayətə yanaşma tərzi aydın olar. Rə­va­yə­tin Quran və Tövrat variantları arasındakı fərqliliklərin nəzərə çarpan mə­qamları rəvayətin Quran variantının məqsədini aydın formada göstərir.

1. Quran rəvayətin ilan və qabırğa ilə bağlı olan hissəsinin üstündən ta­mamilə keçir. İlan ilə bağlı olan hissənin daxil edilməməsinin məqsədi he­ka­yəni cinsi güc (kişilik) çərçivəsindən və pessimist həyat anlayışından azad et­məkdir. Qabırğa ilə bağlı hissənin rəvayətə daxil edilməməsinin məqsədi isə bu hadisənin Quranda rəvayət edilməsinin məqsədi Əhdi-Ətiqdə olduğu ki­mi, tarixi nağıl etmək deyil. Əhdi-Ətiqdəki bu hekayə yəhudi qövmü ta­ri­xi­nə bir giriş kimi ilk insan cütlüyünün kökü haqqında bir məlumat verir. Hə­qiqətən də, insanın yaşayan bir varlıq kimi mənşəyindən bəhs edən ayə­lər­də Quran “bəşər” və yaxud “insan” sözlərindən istifadə edir. Adəm sö­zü­nü isə, insana Allahın yer üzündəki xəlifəsi qabiliyyətini aid etmək üçün qo­ru­yub saxlayır. Quranın məqsədi Bibliya hekayələrindəki xüsusi isimlərin, yəni Adəm və Həvvanın adlarının üstündən keçməklə təmin olunur. Adəm sözü konkret bir insan fərdinin adı kimi olmaqdan çox bir məfhum kimi işlədilir. Bu sözün bu cür istifadə edilməsi Quranda da təsdiqlənmişdir. Aşağıdakı ayədə bunu açıq şəkildə görürük:

“Sizi yaratdıq, sonra sizə surət verdik və mələklərə: “Adəmə səcdə edin!” – dedik (7:11).

2. Quran bu rəvayəti iki ayrı hissəyə bölür. Birincisi sadəcə “ağac”, di­gə­ri isə “əbədiyyət ağacı” və “köhnəlib xarab olmayan mülk” dediyi şeylə bağ­­lıdır. Birinci mövzuya Quranın 7-ci, ikinci mövzuya isə 20-ci surəsinin 120-ci ayəsində toxunulur. Qurana əsasən, Adəm və onun zövcəsi, funk­si­ya­sı insanların ağlında şübhə yaratmaq olan şeytan tərəfindən düz yoldan az­dı­rılaraq hər iki ağacın meyvəsinin dadına baxdılar. Lakin Əhdi Ətiqə görə, adəm ilk itaətsizlik hərəkətindən dərhal sonra Ədən Bağından qovuldu və Al­lah bağın şərq hissəsində həyat ağacına gedən yolu qorumaq üçün mə­lək­ləri və bütün tərəflərə fırlanan alovlu qılıncı yerləşdirdi.

3. Əhdi-Ətiq Adəmin itaətsizlik hərəkətinə görə yer kürəsini lənətlə­yir. Quran isə bildirir ki, yer kürəsi insanın “məskən”i və “gəlir mənbəyi”dir və insan buna görə Allaha şükr etməli və minnətdar olmalıdır. “Sizi yer üzün­də yerləşdirdik və orada sizin üçün dolanacaq vasitələri yaratdıq. Siz isə olduqca az şükür edənlərsiniz” (7:10).

Bu rəvayətdə istifadə olunan cənnət (bağça) sözünün oradan insanın bu dünyaya atıldığı güman olunan fövqəlhiss (supersensual) cənnət məna­sın­da işlədildiyini hesab etmək üçün heç bir səbəb yoxdur. Qurana görə, in­san bu dünyaya yad deyil. Quranda bu barədə belə deyilir: “Və Allah sizi yer­dən bir bitki kimi göyərtdi.” (71:17). Bu rəvayətdə haqqında danışılan cən­nət möminlərin əbədi məskəni ola bilməz. Quranda möminlərin əbədi məs­­kəni mənasında cənnət “möminlərin bir-birinə qədəh ötürəcəkləri, və on­da nə lağlağılığın, nə də günaha təhrikin olduğu” (52:23) bir yer kimi təsvir olu­­nur. Bundan başqa cənnət “möminlərə orada heç bir yorğunluğun üz ver­mə­yəcəyi və onların oradan çıxmayacağı” (15:48) bir yer olduğu bil­di­rilir. Bu rə­vayətdə haq­qında danışılan cənnətdə isə baş verən ilk hadisə adə­min ita­ət­siz­lik gü­nahı və arxasınca da onun qovulmasıdır. Həqiqətən Qu­ran özü bu rə­vayətdə istifadə etdiyi sözün mənasını özü izah edir. Rəvayətin ikin­ci his­sə­sində bağça “nə aclığın, nə susuzluğun, nə istiliyin, nə də çıl­paq­lı­ğın ol­du­ğu” (20:118-119) bir yer kimi təsvir olunur. Ona görə də mən belə fi­kir­lə­şi­rəm ki, Quranda haqqında danışılan cənnət insanın əməli cəhətdən öz mü­hi­ti­nə bağlı olmadığı və nəticə etibarilə mədəniyyətin başlanğıcı üçün vacib olan bəşəri ehtiyacların əziyyətini çəkmədiyi ibtidai bir vəziyyət məfhumudur.

Beləliklə görürük ki, Adəmlə bağlı Qurandakı rəvayətin insanın yer üzün­də ilk dəfə peyda olması ilə heç bir əlaqəsi yoxdur. Bu rəvayətin məq­sə­di insanın instinqtiv həvəsinin (iştahının) ibtidai vəziyyətindən, şübhə və ita­ətsizlik qabiliyyətində olan azad bir mənliyə şüurlu sahib olma vəziy­yə­ti­nə yüksəlməsini göstərməkdir. Yer üzünə endirilmə rəvayəti hansısa əxlaqi po­zulmanı ifadə etmir; bu rəvayətdə ifadə edilməyə çalışılan şey, insanın sa­də şüur formasından, özünüdərkin ilk qığılcımına keçməsi, yəni bir növ in­sa­nın öz varlığındakı şəxsi səbəblilik prinsipinin titrəyişi ilə fitrət yuxu­sun­dan oyanmasıdır. Eyni zamanda, Quran yer kürəsini mayası xarab bir bə­şə­riy­yətin bir ilk günah hərəkətinə görə həbs edildiyi işgəncə otağı kimi gö­türmür. İnsanın ilk itaətsizlik hərəkəti eyni zamanda onun ilk azad seçim hərəkəti idi; və elə buna görə də, Qurandakı bu rəvayətə görə, Adəmin ilk günahı bağışlanılıb. (2:35-37 və 20:120-122). Deməli yaxşı əməl məcburi deyildir; yaxşı əməl mənliyin əxlaqi ideala könüllü təslim ol­ma­sıdır və bu da azad “mən”lərin könüllü bir əməkdaşlığı ilə baş verir. Hə­rə­kətləri bir maşın kimi tamamilə əvvəlcədən müəyyənləşdirilən bir var­lıq­dan yaxşılıq və xeyirxalıq törəməz. Bu mənada azadlıq yaxşılığın və yaxşı əmə­lin ilkin şərtidir. Lakin seçmə gücü olan məhdud bir “mən”in, ona açıq olan müxtəlif hərəkət yollarının nisbi dəyərlərini nəzərə aldıqdan sonra mey­dana çıxmasına icazə vermək həqiqətən çox risklidir. Çünki yaxşını seç­mək azadlığı eyni zamanda yaxşıya əks olanı seçmək azadlığını da ehtiva edir. Allahın belə bir riskə getməsi Onun insana böyük etimadını göstərir. Bu etimadı doğrultmaq isə indi insanın üzərinə düşən vəzifədir. Bəlkə də, Qu­ranın ifadəsi ilə “ən gözəl biçimdə” yaradılıb, sonra isə “rəzillərin rəzili sə­viyyəsinə salınan” (95:4-5) bir varlığın potensialını yoxlamağı və inkişaf et­dirməyi mümkün edən yeganə şey belə bir risk etməkdir. Quranda de­yil­di­yi kimi: “Yoxlamaq məqsədilə Biz sizi şər və xeyirlə imtahana çəkəcəyik” (21:35). Ona görə də, xeyir və şər bir-birinin ziddi olsalar da eyni tamın (bü­tü­nün) içindədir. Əslində təcrid edilmiş bir həqiqət yoxdur. Çünki həqi­qət­lər elementləri qarşılıqlı münasibətlərlə başa düşülən sistematik tamlardır. Mən­tiqi mühakimə bir həqiqətin elementlərini ancaq bu elementlərin bir-bi­rinə bağlılığını aşkar etmək üçün ayırır.

Bundan başqa, mənliyin özünü mənlik kimi davam etdirməsi onun tə­bi­ətindən irəli gəlir. Bu məqsədlə mənlik bilik əldə etmək, nəslini artırmaq və güc, yaxud da Quranın ifadəsi ilə “heç vaxt haram olmayan mülk” üçün çalışır. Adəmin yer üzünə göndərilməsi ilə bağlı Qurandakı rəvayətin birinci hissəsi insanın bilik əldə etmək, ikinci hissəsi isə nəslini artırmaq və güc əldə etmək arzusu ilə bağlıdır. Birinci hissə ilə bağlı iki şeyi vurğulamaq vacibdir. Birincisi odur ki, bu hissə Adəmin əşyaların adını xatırlamaq və təkrar etmək baxımından mələklərdən üstün olması haqqında danışan ayələrdən dərhal sonra gəlir. (2:31-34). Bu ayələrin məqsədi, yuxarıda da göstərdiyim kimi, insan biliyinin konseptual (mücərrədlik) xarakterini gös­tər­məkdir. Bu rəvayətin birinci hissəsi ilə bağlı ikinci mühüm məqama gə­lin­cə, qədim somvolizm elminin məşhur alimlərindən Madam Blavatski (Madame Blavatsky) özünün “Gizli Təlim” (Secret Doctrine) adlı kitabında bil­dirir ki, qədim dövrün insanlarına görə ağac məxfi elmin üçün gizli bir sim­volu olmuşdur. Adəmin mənliyi fani olduğu, hissetmə qabiliyyəti və in­tel­lektual qabiliyyəti tamamilə fərqli bilik növünə görə kökləndiyi üçün bu ağa­cın meyvəsinin dadına baxmaq ona qadağan olunmuşdu. Onun kök­lən­di­yi, böyük səbr tələb edən bir müşahidəni zəruri edən və ancaq çox yavaş top­lanma (akkumulyasiya) qəbul edən bir bilik növü idi. Lakin, şeytan gizli el­min qadağan olunmuş meyvəsindən yeməsi üçün Adəmi dilə tutdu və Adəm də əxlaqi cəhətdən nöqsanlı olduğuna görə yox, təbiəti etibarilə “tə­ləs­kən” (17:11) olduğuna və biliyə (elmə) qısa yoldan çatmaq istədiyinə gö­rə şeytana təslim oldu. İnsanda özünü göstərən bu tendensiyanı düzəltməyin ye­ganə yolu insanı, onun üçün əziyyətli olsa da, intellektual qabiliyyətlərini or­taya çıxaran ən uyğun bir mühitə yerləşdirilməsi idi. Deməli, Adəmin əziy­yətli bir fiziki mühitə yerləşdirilməsi ona cəza vermək məqsədi daşı­mır­dı; məqsəd, insanı daimi inkişaf və böyümə həzzindən hiyləgərliklə uzaq­laş­dı­raraq cahil saxlamağa çalışan və insanın düşməni olan şeytanın niyyətini bo­şa çıxartmaq və dəf etmək idi. Lakin maneələrlə dolu olan bir mühitdəki məh­dud bir “mən”in həyatı həqiqi təcrübəyə əsaslanan biliyin (elmin) daima ge­nişlənməsindən asılıdır. Qarşısında müxtəlif imkanların açıq olduğu məh­dud “mən”in təcrübəsi isə ancaq sınama və yanılma metodu ilə genişlənir. Ona görə də, bir növ intellektual şər kimi təsvir oluna bilən səhv (yanılma) təcrübənin qurulmasında və inkişafında zəruri bir amildir.

Quranda haqqında danışdığımız rəvayətin ikinci hissəsi aşağıdakı kimidir:

“Şeytan ona (Adəmə) vəsvəsə edib (pıçıldayıb) belə dedi: “Ey Adəm! Sə­nə əbədiyyət ağacını və köhnəlib xarab olmayacaq (fənaya uğramayacaq) bir mülkü göstərimmi?” (Adəm və Həvva) ondan (həmin ağacın mey­və­sin­dən) yedilər və dərhal hər ikisinin ayıb yerləri göründü. Onlar (lüt bə­dən­lə­ri­nə) cənnət ağaclarının yarpaqlarından yapışdırmağa başladılar. Beləliklə, Adəm Rəbbinin əmrindən çıxdı, amma mətləbinə yetmədi. Sonra Rəbbi (tövbə etdirməklə) onu seçdi (Özünə yaxınlaşdırdı), tövbəsini qəbul buyurdu və doğru yola müvəffəq etdi.” (20:12-122).

Burdakı əsas fikir həyatın daimi hökmranlığa və konkret bir fərd kimi son­­suz bir yola olan qarşısıalınmaz arzusunu ifadə etməkdir. Beləliklə, gəl­di-ge­dər bir varlıq olan və yolunun hər an ölümlə sona çatacağından qorxan in­­san üçün yeganə çıxış yolu nəsil artırma yolu ilə bir növ kollektiv ölüm­süz­­lü­yə nail olmaqdır. Əbədiyyət ağacının qadağan olunmuş meyvəsindən ye­­mək həyatın cinsi fərqliliyə müraciət etməsidir (sığınmasıdır). Çünki an­caq bu cinsi fərqlilik əsasında reallaşan nəsil artırma yolu ilə insan nəslinin ta­­ma­milə kökünün kəsilməsinin qarşısını almaq mümkündür. Sanki həyat ölü­­mə deyir ki, “Əgər sən canlıların bir nəslini məhv eləsən mən başqasını ya­­ra­daram”. Quran qədim sənətin fallik (kişi cinsiliyi) simvolizmini rədd edir. La­kin, ilk cinsi hərəkəti Adəmin bədəninin çılpaq yerlərini örtmək üçün ke­çir­diyi təşvişdə təzahür edən utanmaq hissinin yaranması ilə ifadə edir. Ya­şa­maq müəyyən bir formaya, konkret bir fərdiyyətə malik olmaqdır. Müt­ləq Mən öz varlığının sonsuz zənginliklərini məhz canlı formaların saysız-he­sab­sız müxtəlifliyində meydana çıxan konkret fərdiyyətdə təzahür etdirir. La­kin hər biri öz imkanlarının yaranmasını gözləyən və öz hökmranlığıni üçün fürsət axtaran fərdiyyətlərin meydana çıxması və çoxalması qa­çı­lmaz ola­raq əsrlərlə davam edən dəhşətli mübarizəyə səbəb olur. Quranda “bir-bi­ri­nizə düşmən kəsilərək enin” (2:36),- deyə buyurul­muş­dur. Bir-birinə zidd fər­diyyətlərin bu qarşılıqlı konflikti müvəqqəti hə­yat yolunu həm işıq­lan­dı­ran, həm də qaraldan (tutqunlaşdıran) ümumbəşəri bir iztirabdır. Fərdiyyəti şəx­siyyətə doğru dərinləşən, eyni zamanda xəta im­kanları aşkara çıxan in­sanda həyat tragediyası hissi daha güclü olur. Lakin mən­liyi bir həyat for­ma­sı kimi qəbul etmək mənliyin məhdudluğundan irəli gələn bütün nata­mam­lıqların qəbul edilməsini də ehtiva edir. Quran insanı göylərin, yerin və dağ­ların daşımaqdan imtina etdikləri şəxsiyyət əmanətini özünü təhlükəyə ata­raq qəbul etmiş bir varlıq kimi göstərir:

“Biz əmanəti göylərə, yerə və dağlara təklif etdik. Onlar onu yük­lən­mək­dən qorxub çəkindilər. Onu insan yükləndi. Həqiqətən, insan çox zalım, çox cahildir” (33:72).

Elə isə, bütün bəlaları ilə birlikdə şəxsiyyət məsuliyyətinə “xeyr” və ya “bəli” deyə biləcəyikmi? Qurana görə həqiqi insanlıq “bəla və məh­ru­miy­yətlərə səbr etməklə (Quran, 2:177, 3:200)” əlaqəlidir. Bununla belə şəx­siyyətin hazırki mərhələsində biz dərdin böyük gücünün gətirdiyi nizam-intizamın tam mənasını başa düşə bilmirik. Bəlkə də bu şəxsiyyəti mümkün tənəzzülə qarşı gücləndirir. Lakin yuxarıdakı sualı soruşmaqla biz saf dü­şün­­cənin hüdudlarını aşırıq. Xeyrxahlığın mümkün qələbəsi içində əqidənin di­ni təlim kimi üzə çıxdığı məqam məhz budur. “Allah Öz əmrində qa­lib­dir, lakin insanların əksəriyyəti bunu bilməz! (Quran, 12:21)

İslamın Allah məfhumunun fəlsəfi baxımdan isbatının (justify-haqlı çı­xardılmasının) necə mümkün olduğunu sizə izah etmişəm. Lakin bundan əv­vəl dediyim kimi dini istək (ambition) fəlsəfi istəkdən daha yüksəkdə uçur (soars). Din yalnızca məfhumlarla kifayətlənmir; o, arxasınca getdiyi şey­lə bağlı daha dərin bir bilik əldə etməyə çalışır. Bu yaxınlığın əldə olun­ma­sındakı vasitəçi, ruhi aydınlanmada qurtaran ibadət və dua hərəkətidir (act). Bununla belə ibadət hərəkəti şüurun müxtəlif növlərinə müxtəlif şə­kil­də təsir edir. Bu, peyğəmbərlik şüurunda əsas etibarı ilə yaradıcıdır, yəni be­lə demək mümkündürsə bu, peyğəmbərin öz vəhylərini praqmatik sınaqdan ke­çirə bildiyi yeni bir əxlaqi dünyanın yaradılmasına yönəlir. Mən bu mə­qa­mı daha sonra islam mədəniyyətinin daşıdığı məna (İslam Mədəniyyətinin Ru­hu və Canlılığı) haqqındakı mühazirəmdə aydınlaşdıracağam. Mistik şü­ur­da isə bu, əsas etibarı ilə koqnitivdir (idrakla əlaqəlidir). Bu koqnitiv nöq­te­yi-nəzərdən çıxış edərək mən duanın mənasını aşkar etməyə çalışacağam. Bu nöqteyi-nəzəri duanın başlıca motivini nəzərə alaraq tam şəkildə izah et­mək mümkündür. Diqqətinizi böyük Amerikan psixiloqu professor Vilyam Ceymsin (William James) aşağıdakı sözlərinə yönəltmək istərdim:

“Elm” nə qədər əksini iddia etsə də belə görünür ki, insanlar onların zeh­­ni strukturu (nature-təbiət) bizim bilmədiyimiz bir tərzdə dəyişməyənə qə­­dər dua edəcəklər. Dua etmək istəyi belə bir faktın zəruri nəticəsidir ki, in­­sanın emprik mənliklərindən ən dərini ictimai mənlik olduğundan, bu mən­­lik ideal aləmdə özünə ən uyğun dostu və yoldaşı tapa bilir. İnsanların ək­­səriyyəti ya həmişə və yaxud da bəzən bunu öz sinələrində bir zəmanət ki­­mi daşıyırlar. Bu dünyada tərk olunmuş ən itaətkar insan belə bu yüksək ta­­nıma sayəsində özünü həqiqi və etibarlı (bir varlıq kimi) hiss edə bilər. Di­gər tərəfdən zahiri ictimai mənlik (self-öz) iflasa uğrayanda və bizdən uzaq­la­­şanda belə daxili sığınacaqdan məhrum olan bir dünya bizim ək­səriyyə­ti­miz üçün qorxu uçurumu halına gələr. Mən “bizim əksəriyyətimiz üçün” de­yi­­rəm, çünki insanlar bu ideal bir müşahidəçi hissinin təsirinə məruz qal­ma­da dərəcə baxımından bir-birlərindən fərqlənirlər. Bu, başqalarına nisbətlə bə­­zi insanların şüurunun daha önəmli bir hissəsini təşkil edir. Ola bilsin ki, bu­na ən çox malik olanlar ən dindar insanlardır. Lakin mən əminəm ki, hətta ona malik olduqlarını tamamilə inkar edənlər belə özlərini aldadırlar və hə­qiqətən müəyyən dərəcədə ona malikdirlər.”¹

Gördüyünüz kimi psixoloji baxımdan yanaşsaq dua mənşəyi etibarı ilə instinktivdir. Bilik əldə etmə məqsədi daşıyan dua hərəkəti (act) təfəkkürə bənzəyir. Lakin dua özünün ən yüksək mərtəbəsində mücərrəd düşüncəni aşır. O (dua) da təfəkkür kimi qavrama (assimilation) prosesidir, lakin dua əs­nasındakı qavrama prosesi özünü sıx şəkildə bir yerdə cəm edir və bunun va­sitəsilə sırf düşüncə üçün naməlum olan bir qüvvə əldə edir. Zehin dü­şün­cə prosesində həqiqətin hərəkətini müşahidə edir və izləyir; dua hərə­kət­in­də isə o, asta hərəkət edən universallığın axtarıcısı olma peşəsindən imtina edir və həyatının şüurlu iştirakçısına çevrilmək məqsədilə həqiqətin əldə edil­məsində düşüncədən daha yüksəyə qalxır. Burada mistik xarakterli heç nə yoxdur. Ruhi bir aydınlanma kimi dua normal bir həyati hərəkətdir. Şəx­siy­yətimizin kiçik adası onunla qəflətən daha böyük bir həyat bütü­nündəki və­ziyyətini kəşf edir. Elə düşünməyin ki mən özünə təlqin (auto-suggestion) haqda danışıram. Özünə təlqinin insan məninin dərinliklərində yatan həyat mən­bələrinin aşkara çıxarılmasında heç bir rolu yoxdur. O, insan şəxsiy­yə­ti­ni formalaşdırmaqla yeni enerji gətirən ruhi aydınlanmadan fərqli olaraq heç bir daimi həyat təsiri qoyub getməz. Mən burada bəzi sirli və xüsusi bilik əldə etmə yollarından da bəhs etmirəm. Bütün məramım diqqətinizi arxa­sın­da bir tarix və önündə bir gələcək olan həqiqi bir insan təcrübəsinə cəlb et­mək­dir. Şübhəsiz ki, mistisizm bu təcrübələri xüsusi bir şəkildə araş­dır­maq­la mənliyin yeni sahələrini aşkar edir. Onun (mistisizmin) ədəbiyyatı ay­dın­laş­dırıcıdır (illuminating); lakin onun vaxtı keşmiş bir metafizikanın dü­şün­cə formaları ilə formalaşdırılmış, çürümüş üslubu modern zehnə daha çox hə­ya­tilikdən uzaq (deadening) bir şəkildə təsir edir. İstər xristian, istərsə də mü­səlman olsun neo-Platonic mistisizmdə aşkara çıxdığı şəkli ilə adsız bir “heç”-in axtarışı konkret bir düşünmə vərdişi ilə konkret-həyati bir Allah təc­rübəsi tələb edən modern zehni qane edə bilməz. Bəşərin soy tarixi onu gös­tərir ki, ibadət hərəkətində (act) təcəssüm olunan zehni vəziyyət belə bir təc­rübə üçün şərtdir. Həqiqətən dua təbiəti müşahidə edənin intellektual fəa­liyyətin zəruri bir tamamlayıcısı kimi sayılmalıdır. Təbiətin elmi şəkildə mü­şahidəsi bizi həqiqətin davranışları ilə sıx təmasda saxlayır və beləcə ona daha dərindən nüfuz etmək üçün bizim daxili qavrayışımızı kəs­kin­ləş­dirir. Mən burada sufi şair Mövlana Cəlaləddin Ruminin həqiqətin mistik axtarışını təsvir etdiyi gözəl bir (şer) parçasından sitat gətirməyə bilmərəm:

Sufi dəftəri mürəkkəb və hərflərdən ibarət deyil

Yalnız qar kimi bəyaz bir qəlbdəndir, başqa şey deyil.
Alim əsəridir qələm izləri

Bəs sufi əsəri nədir? Ayaq izləri.
O bir ovçu kimi ovuna gizli yaxınlaşar

Ahunun izlərini görərək onun izinə düşər.
Bir müddət ahunun izi bir dəlildir ona

Sonralar isə ahunun müşkü bələdçidir ona.
Bir mənzil getmək müşk qoxusu ilə

Xeyrlidir getməkdən yüz mənzil izin arxası ilə.
Həqiqət budur ki, bütün bilik axtarışları bir ibadət formasıdır. Təbiəti el­mi şəkildə müşahidə edən şəxs sanki ibadət hərəkətindəki mistik ara­yıcı­dır. O, hal-hazırda ahunun ayaq izlərinin ardınca getsə və beləcə öz axtarış me­todlarını təvazökarcasına məhdudlaşdırsa da, onun bilik susuzluğu şüb­hə­siz ki, nəticədə onu elə bir məqama aparacaq ki, orada ahunun qoxusu onun ayaq izlərindən daha yaxşı bir bələdçidir. Yalnızca bu belə onun Tə­bi­ət üzərindəki gücünü artıracaq və ona fəlsəfənin axtarıb tapa bilmədiyi külli son­suzluq (total-infinite) baxışını (nöqteyi-nəzərini) verəcək. Gücdən məh­rum olan bir baxış əxlaqi yüksəliş gətirsə də uzunmüddətli bir mədəniyyətin (or­taya çıxış) səbəbi ola bilməz. Gücdən məhrum olan baxış da dağıdıcı və aman­sız olar. İnsanlığın ruhi inkişafı (expansion-genişlənmə) üçün bunların iki­si birləşdirilməlidir.

Bununla belə ibadətin həqiqi məqsədi ibadət hərəkəti birlikdə (camaat ha­lında) icra olunduğunda gerçəkləşər. Bütün həqiqi ibadətlərin ruhu ictimai xarakterlidir. Hətta tərki-dünya (guşənişin) bir insan belə tənha bir yerdə Tan­rı ilə yoldaş olmaq (fellowship of God) ümidi ilə insan cəmiyyətini tərk edir. Camaat (congregation) elə bir insan cəmiyyətidir ki, eyni istək tərə­fin­dən canlandırılmaqla yeganə bir məqsəddə birləşirlər və öz batinlərini vahid bir coşğunluğun (impulse) işləyişinə açarlar. Bu psixoloji bir həqiqət­dir ki, cə­miyyət öz fərdiliyinin tənhalığında onun üçün naməlum olan bir də­rə­cədə in­sanın normal qavrayış gücünü artırır, onun həyəcanını dərinləş­dir və ira­də­sini gücləndirir. Həqiqətən də, psixoloji bir fenomen kimi qəbul olun­du­ğun­da dua hələ də bir sirr olara qalır; çünki, psixologiya insanların cə­miyyət ha­lında həssaslığının artma səbəbilə əlaqəli qanunları hələ də kəşf etməyib. İs­lamla birlikdə ruhi aydınlanmanın birlikdə (camaat halındakı) ibadət yo­luy­la ictimailəşdirilməsi maraq doğuran xüsusi bir məqamdır. Gündəlik kol­lektiv ibadətdən (həcc əsnasında) Məkkədəki mərkəzi məscidin (Kəbənin) ətrafındakı illik mərasimə keçdiyimizdə islamın dua institutunun tədrici olaraq insan cəmiyyətinin sahəsini necə genişləndirdiyinin şahidi oluruq.

Buna görə, istər fərdi istərsə də kollektiv şəkildə olsun dua insanın kai­natın dəhşətli sakitliyi haqqında cavab əldə etmək üçün keçirdiyi daxili is­təyin bir ifadəsidir. Bu elə unikal kəşf prosesidir ki, axtarışda olan mən, mən­liyini inkar etdiyi anda özünü sübut edər və beləcə kainatın həyatında di­namik bir faktor kimi öz dəyərini və haqlılığını (justification) kəşf edər. Dua­dakı zehni davranışlar psixologiyasına uyğun olaraq islamdaki ibadət şək­li həm təsdiqi həm də inkarı təcəssüm etdirir. Lakin insanlığın təc­rü­bə­sin­dən ortaya çıxan həqiqət baxımından dua daxili bir fəaliyyət kimi öz ifa­də­sini müxtəlif formalarda tapır. Quran belə deyir:

Biz hər ümmət üçün bir şəriət müəyyən etdik ki, ona əməl edərlər. Elə isə bu işdə mübahisə etməsinlər. Sən onları öz Rəbbinə də’vət et. Şübhəsiz ki, sən doğru yoldasan Əgər səninlə mübahisə etsələr, (onlara) belə cavab ver: "Allah sizin nə etdiyinizi daha yaxşı bilir! İxtilafda olduğunuz mə­sə­lə­lər barəsində Allah qiyamət günü aranızda öz hökmünü verəcəkdir!" (Quran, 22/67-69).

İbadət şəkli bir mübahisə məsələsi halına gəlməməlidir. Şübhəsiz ki, ibadətin ruhu baxımından üzünüzü hansı tərəfə çevirməyinizin əhəmiyyəti yoxdur. Quranın bu mövzudakı mövqeyi tamamilə açıqdır:

Şərq də, Qərb də Allahındır: hansı tərəfə yönəlsəniz Allah oradadır. (Quran, 2/115)

Yaxşı əməl heç də üzünü günçıxan və günbatan tərəfə çevirməkdən iba­rət deyildir. Yaxşı əməl sahibi əslində Allaha, axirət gününə, mələklərə, ki­­taba və peyğəmbərlərə inanan, (Allaha) məhəbbəti yolunda malını qohum-əq­­rəbaya, yetimlərə, yoxsullara, yolçulara, dilənçilərə və qulların azad olun­ma­sına sərf edən, namaz qılıb zəkat verən kimsələr, eləcə də əhd edəndə əh­di­nə sadiq olanlar, dar ayaqda, çətinlikdə və cihad zamanı səbr edənlərdir. On­lar doğru olanlardır. Allahdan çəkinənlər də onlardır! (Quran, 2/177)

Lakin biz (ibadət əsnasındakı) bədən vəziyyətinin zehni durumun mü­­əyyənləş­dir­liməsində həqiqi bir faktor olduğuna dair zəruri məqama mə­həl qoymaya bilmərik. İslami ibadətdə xüsusi bir istiqamətin seçilməsi ca­ma­­atdakı (congregation-cəm halında olma) hiss birliyinin möhkəmləndi­ril­mə­si mənasına gəlir və onun forması ibadət edənlər içərisində rütbə və irq üs­tünlüyü hissini məhv etməyə yönəlməsi baxımından ümumən sosial bəra­bər­lik hissini yaradır və bəsləyir. Cənubi Hin­distanın məğrur aristokratik Brah­manı toxunulmaz bir insanla (to­xu­nul­maz­lar kastasına mənsub bir in­san­la) hər gün çiyin-çiyinə durdurulsaydı fak­tiki olaraq son dərəcə qısa bir za­manda nə qədər böyük bir ruhi inqilab baş verərdi. Bütünlüklə bəşə­riy­yə­tin əsl vəhdəti bütün mənləri yaradan və sax­layan Mənin hər şeyi ehtiva edən birliyindən irəli gəlir.¹ Qurana görə in­san­ların irqlərə, millətlərə və qə­bi­lələrə bölünməsi yalnızca tanıma məq­sə­di­lə­dir.² Nəticə etibarı ilə İslamın bir­likdə (camaat halında) ibadət şəkli, idrak ba­xımından dəyərli olmaqla ya­na­şı insanla insan arasında duran maneələri dağıdaraq insanlığın bu əsas vəh­dətini bir həyat faktı kimi reallaşdırma cəhdini ifadə edir.

İngilis dilindən tərcümə edən

ilah. e. n. Bəhram Həsənov


С о д е р ж а н и е

ОТ РЕДАКЦИОННОГО СОВЕТА
Рамиз МЕХТИЕВ – Вместо предисловия: Интегративные тендеции в образе

мышлений народов в современную эпоху 5

ИБН ХАЛДУН – 675
Ибн Халдун – как материалист, К.Маркс – как идеалист (С.Халилов) 10

Ибн ХАЛДУН – О проживании людей в виде общин 23

– Виды человеческих душ 27

Михаил нуайме – 120
Михаил Нуайме между Востоком и Западом (С.Халилов) 32

Михаил НУАЙМЕ – Последний день (I и II части) 37

– Книга Мирдадa 48

Актуальные проблемы современной философии
Рамиз МЕХТИЕВ – Глобальная интеграция и вопрос о преосмыслении

философской мысли в Азербайджане 61

политические науки