MÜNDƏRİcat redaksiya şurasindan
Yüklə 1,9 Mb.
|
Kenan Gürsoy:Tasavvuf felsefe olabilir mi? Tasavvufun sistematik anlamda felsefeyle buluşmasında kendini bir sistem haline getirmek için çaba göstermesi lazım. Səlahəddin Xəlilov:Bu çabanı, bu cəhdi təsəvvüfmü göstərməlidir, yoxsa bizmi? Biz dedikdə mən bütövlükdə və tamamilə təsəvvüf düşüncə içərisində olmayan, onun bütün fəzilətlərini qəbul etməklə yanaşı, bir ayağımızla da müasir Qərb fəlsəfəsində qərarlaşan şəxsləri nəzərdə tuturam. Siz heç şübhəsiz ki, təsəvvüfün cəhdi dedikdə, onun daxili potensialının yenidən canlanması, hərəkətə gəlməsi və müasir terminologiyanı mənimsəyərək özünü çağdaş fəlsəfə dilində ifadə etməsi imkanına işarə edirsiniz. Bu, doğurdan da, çox önəmli məsələdir. Yəni fəlsəfi təlimlər də, neçə əsrlərdən sonra yenidən canlana və hərəkətə gələ bilərlər. Biz böyük mənəvi intellektual irslərin itmiş və tarixdə qalmış gücünü bərpa etməsək, bu gün Qərb düşüncəsi ilə qeyri-aşkar yarışda üstünlük əldə edə bilmərik. Sonda mən bugünkü söhbətimizin çox səmərəli keçdiyini və gələcək müzakirələr üçün mövzu və istiqamətlərin aydınlaşmasına xidmət etdiyini vurğulamaq istəyirəm. Fəlsəfi esselər Mən «Mən» ilahi aləmlə əlaqə, insanın ilahi, saf bir başlanğıcının mövcudluğuna dəlildir. Yaradanın bütün ilahi sifətlərinə sahib olan insan həm də Ondan yaradıcılıq keyfiyyəti alıb: Allahın təyin etdiyi bir çərçivə daxilində, verdiyi istedad, bacarıq vasitəsilə yaratmaq, var etmək. Nələr yaratmayıb bəşər?! Allahın yaratdığına öz təfəkkürünün də məhsulunu qatmaqla bənzərsiz sənət şedevrləri, Allahın verdiyi təbiətə paralel ikinci təbiət! Bir «mən» yüksək ideyalarla yaşayır, digəri sadə bir insan, milyonlardan biri olmaq istəyir. Biri ruhunun ən yüksək məqamında oturub, İnsan olmağın bütün mahiyyətini duyur, digəri bir ot, bir ağac kimi qayğısız, varlığından bixəbər olmağa üstünlük verir. İki «mən»in müharibə zolağı! Biri azadlığa, digəri məsuliyyətə çağırır. Biri İnsanlığı, digəri vətəndaşlığı xatırladır. Biri ülviyyəti, gözəlliyi, digəri sərt qanunları, cəmiyyətin tələblərini öyrədir. Biri sadəcə «mən»dir, digərinin vəzifəsi çoxdur: valideyn, övlad, tələbə və s. Ürəyin daha böyük hissəsi ürəyin istəmədiyi şeylərə ayrılır. Kiçik, gizlin hissəsi də ürəyin öz istəklərinə. Ürəyin istəmədiyini edəndə daha böyük ürəklə girişirik – ürəksizliyi gizlətmək üçün. Ürəyin istəyini isə çəkinə-çəkinə, gizlincə edirik – ürəyin böyük həvəsini ört-basdır etmək üçün. Elə isə bu ürək kimə, nə üçün xidmət edir? Dağ və daş Uca bir dağ ətəyindəki yamaclara, düzənlərə, dərələrə baxıb öz ucalığını daha yaxşı dərk edir. Öz varlığını, mahiyyətini, məqsədini anlaması ona var olmaqda kömək edir, varlığının mənasını artırır. Hər halda bu uca dağlar Allahın «beşik kimi yaratdığı Yerin dayaqları olduqlarını» (Quran 78/6-7) bilir və bu məsuliyyətlə dayanırlar. Bu uca dağın başında kiçik bir daş nə hiss edir? O da dərələrə-düzlərə yuxarıdan aşağı baxır, özünü onlardan ucada görür. O, hətta dağın özündən belə üstdədir. O, bu dağın «balasıdır». Bu, onun varlığının yeganə mənasıdır. Yeganəmi? O, nə bir divara hörülmür, nə bir hasara. Onun üzərində nə ot bitmir, nə çiçək. O, hətta üzərinə yağan yağış damlalarını belə uda bilmir. O, gözünü bu yüksək dağın başında açıb, aşağıdan xəbəri də yoxdur. Aşağıdan xəbəri olmadığına görə, …oturduğu ucalıqdan da xəbərsizdir. Xəbərsiz olduğuna görə, öz mahiyyətində də yanılır. Özünü hamıdan, dağdan da uca bilir. Amma ucalmağın nə əziyyətindən, nə də ləzzətindən xəbərdardır. Deməli, bu ucalığın məsuliyyətini də bilmir. Dağa çıxmış bir adam qalxdığı yüksəkliyi hiss etmək üçün aşağılara bir «xəbər» göndərmək həvəsinə düşür: yerdən daşı götürür və uzaqlara atır. Haralarasa aşağılara. Bir anın içində daş bir məchulluqdan digər məchulluğa düşür. Yüksəklikdən düşmək nə asanmış, nə mənasızmış… Nə əziyyəti varmış, nə ləzzəti. Sadəcə, düşdüyü dibdən yüksəklikləri seyr etməyin həsrəti və əzabı varmış. Özü ucalığa qalxmayan və ucalığın mahiyyətini dərk etməyən düşdüyü aşağıların necə, mənasını anlaya bilərmi? Bunun yeni bir başlanğıc ola biləcəyini güman edirmi? Yoxsa bu dəfə də içindəki hikkə, həsrət gözünü kor edər? Zirvə Uşaq doğulur və onun kiçik dünyasından hər şey elə böyük, elə nəhəng görünür ki! Uşaq böyüyür və o, əvvəlcə özündən böyük uşaqlar boyda, sonra da hamıdan «böyük» atası boyda olmaq istəyir. Beləcə həvəslə böyüyür. Gün gəlir onun fiziki boyartımı dayanır, ancaq onun böyümək arzusu hələ təzə-təzə başlayır. Bu dəfə o, mənən böyüməyə başlayır. Təhsilini artırır, dünyagörüşü böyüyür. Ancaq bu «böyümə»ni gözlə görmək çətindir, ona görə də… Bəziləri öz «yekə» boy-buxununa baxıb özünü hamıdan yekə, hamıdan nəhəng bilir və bundan artıq böyüməyə lüzum görmür. Belə olanda onun böyüməyi də dayanır. Zirvəyə qalxmaq istəyən geri boylananda keçdiyi yolun böyüklüyündən qürurlanıb daha artığına ehtiyac hiss etmir. Amma zirvəyə və ora qalxanlara baxan özünün kiçikliyini dərk edir, görür və «böyüməyə» cəhd edir.
Bir körpənin təbəssümü niyə bu qədər işıqlı, sirayətedici, səmimi, ürəkdolusu olur? Niyə körpələr ən kiçik şeydən xoşbəxt olmağı bacarırlar? Əslində onları xoşbəxt edən onların könüllərindəki nurdur – hələ çirklənməmiş, kobud qabıqlar altında gizlənməmiş. Bu nur nəyin üzərinə düşürsə onu da nurlandırır. Yəqin buna görədir ki, körpənin təbəssümündən hər kəsin üzü də açılır, könlü də. İnsan böyüdükcə, qayğıları artdıqca … könlü yaddan çıxır. Hər şey yadında olur: məişət qayğıları, vəzifə, mal-dövlət, övlad. Hər şeyin yanında könülə elə az yer qalır ki… Onun nurunu görmək, sevinmək, sevindirmək elə çətinləşir ki… Hələ bu nur bütün gün düşüncəni məşğul edənləri, gündəlik həyatını, cəmiyyətin özünü sənin ruhuna, könlünə yad bir rəngdə olduğunu göstərirsə sevinmək, xoşbəxt olmaq lap çətinləşir. Könüllə sevinmək çətinləşdikcə, «uşaq böyüdükçə», insan məcbur olur «böyüklər» kimi sevinsin – diplom alanda, övladı olanda, çoxlu pul qazananda, yüksək vəzifəyə qoyulanda, kitabı işıq üzü görəndə. Sevinir və … xoşbəxt olur. Olurmu? Olur, amma xoşbəxtliyinin ipi onu xoşbəxt edən şeyin əlində olur. O da istədiyi vaxt çəkib boğur sənin xoşbəxtliyini. İynə olub xoşbəxtliyini şar kimi partladır. Sən də bu anın qorxusunu çəkə-çəkə «xoşbəxt» olursan. Sabun köpüyü kimi yox olan «xoşbəxtliklərə» baxanlar bəzən deyirlər: bu dünyada sevinc, xoşbəxtlik elə azdır ki! Əslində bu dünyada xoşbəxtlik o qədərdir ki! Amma onu könül gözü ilə baxsanız görərsiniz! Könlünüzün nuru nəyə düşsə onu işığa qərq edər! Lap körpələr kimi. Allah öz nurundan bir nur payı ayırıb sevə-sevə insana verdi, adını ruh qoydu. Bu nurun gözəlliyini duymaq, doya-doya yaşamaq üçün bir könül verdi. Könülün yaşadıqlarını, Allahdan aldığı hikməti dərk edib, başqaları ilə bölüşmək üçün bir ağıl verdi. Hər üçü bir-birini tamamlayanda, bir-biri ilə dil tapanda möhtəşəm bir harmoniya, gözəllik yarandı. İnsan bu gözəlliyin adını xoşbəxtlik qoyub. Bu üçündən ən xoşbəxt olanı yəqin ki, könüldür. Onun xoşbəxtliyini artıran hər ikisi ilə bölüşməsi, harmoniyanın yaranmasına səbəbkar olmasıdır. Heyvan Allahın yaratdıqları arasında tez-tez müqayisələr aparılır, bənzərliklər tapılır. İnsanı da gah gülə-çiçəyə, qoca çinara, düz qamətli sərv ağacına, gah da məğrur qartala, hiyləgər tülküyə və s.-ə oxşadırlar. Bu bənzətmələr əsasən zahirə aid olsa da, bəzən daxili keyfiyyətlərdə də paralellər aparırlar. Bizim dediklərimizlə Çarlz Darvinin insanın əcdadlarının meymun olması haqqında çoxdan iflasa uğramış düşüncələri arasında heç bir əlaqə yoxdur. Məlum olduğu kimi, hələ orta əsrlərdə insan ruhunu nəbati, heyvani, insani növlərə yaxud müvafiq mərtəbələrə bölmüşlər. Bu, dərin və əsası olan bir hikmətdir. Lakin bizim dediklərimizin onunla da bir əlaqəsi yoxdur. Bir filosof Darvinin düşüncələrinin puçluğunu göstərmək üçün belə bir fikir söyləmişdi ki, meymun qədər digər heyvanların insanların da əcdad olmaq hüququ var. Məsələn, ola bilsin ki, bəzilərinin əcdadı meymun, bir başqasınınkı ayı, birininki də ceyrandır. Bu zarafatda bir həqiqət var. İnsanların öz heyvani ruhlarının səviyyəsində doğurdan da, fərqli-fərqli heyvanları xatırlatmaqları heç kəsə gizli deyil. Mən də iki heyvan haqqında bir-iki kəlmə demək istəyirəm: tarakan (ona bənzəyən adamların xatirinə onun həşərat olduğunu unudun) və qoyun. Tarakanlar. Mətbəxlərin ən üzlü, ən iyrənc, ən tez artan «sakinləri». Bəlkə də onlar başqa yerlərdə də məskunlaşırlar, lakin nədənsə tarakan deyəndə birinci yada düşən mətbəx və qida olur. Tarakanları öldürmək üçün onlara bir kimyəvi maddə verirlər. Maraqlıdır, bəzi tarakanlar ölür, ancaq bəzilərində bu dərmana qarşı nəinki immunitet yaranır, hətta onlar bu dərmanı yeyib kökəlməyə, daha sürətlə artmağa, böyüməyə başlayırlar. Buna elmi dildə mutasiya deyirlər. Belə insanlar da var. İlk dəfə başına dərd gələn insan sonralar bu dərdlərə, problemlərə elə alışır ki, bu həyat onlar üçün normal hala çevrilir. Hətta onları bu haldan çıxardana belə nifrətlə, acıqla baxırlar, onların «rahatlığını» pozduğuna görə ondan uzaqlaşır, ona düşmən kəsilirlər. Qoyun. Təmizliyi sevən, sahibinə ən az problem yaradan, ən çox xeyir verən, Allah yolunda qurbanlıq üçün seçilən ev heyvanı. Eyni zamanda. Heyvanlar arasında, mənim bildiyim qədər, yalnız qoyun öz ölümünə rahat-rahat tamaşa edir, hətta altdan yuxarı bayaq yanında otlayan tayının soyulmağını müşahidə edir. Mən bilmirəm o qoyun nə hisslər keçirir, ancaq onun gözlərində nə qorxu görmək mümkündür, nə təlaş. Bəzi insanlar yoldaşlarının başına gələnləri məhz yoldaşı üçün nəzərdə tutulduğunu zənn edir və heç cür eyni şeyi özünün də yaşayacağını qəbul edə bilmir. Rahat-rahat onun «edam olunmağına» tamaşa edir və özünün də xəbəri olmadan … öz qurbanlıq vaxtını gözləyir. İnsan bir bioloji varlıqdır və onda heyvani xüsusiyyətlərin olması təbii görünə bilər. Qeyri-təbii, daha doğrusu, dəhşətli olan heyvaniliyin insaniliyi üstələməsi, hətta unutdurmasıdır.
Gözəl deyilmişdir, deyilmi? Bəli, gözəl görünür ilk baxışdan... Düşündürür həm də. Kül elə müdrik ola bilsəydi… «Kül» müstəqim mənada, həm də məcazi mənada daxili enerjisi, yanma potensialı artıq sərf olunmuş və bir daha yanmaq və canlanmaq iqtidarında olmayan bir qalıqdır. Daxili hərəkətverici qüvvə alovla birlikdə çıxır. «Yanmaq» həm də hərəkətə gəlmək, «həyəcanlanmaq» və bu həyəcanı başqalarına ötürmək deməkdir. Yanğının iztirabları da alovla birlikdə çıxıb səpələnir. Kül əgər xatırlaya bilsəydi iztirab çəkərdi, iztirab çəkə bilsəydi, bu onun yeni yanğısı olardı. Amma, maləsəf, kül bunların heç birinə qadir deyil. J.Jores isə: «Ocaqdan külü yox, közü götürmək lazımdır», – deyir. Şübhəsiz, köz hələ varsa! Bu məqamda Əbu Turxanın da məlum təcnisi yada düşür: Yad elin istisinə, İsinən isti sinə, Yananda külə dönər, Kül nədir, istisi nə? O şey ki, axıradək yanıb külə dönə bilir, o, olsa-olsa müvəqqəti, məhdud, sonlu bir ocağı simvolizə edər. Müvəqqəti olan isə milli ruhun, həyat uğrunda mübarizənin və əbədi nurun rəmzi ola bilməz. Ancaq milli ruha söykənən, min illərin dərinliyindən güc alan proses davamlı olur. Mənbəyi bizə yad olan hər hansı şey isə gec-tez tükənəcəkdir və uzaq yolda ona bel bağlamaq olmaz. Bir atım barıtla savaşa çıxmaq olmaz. Böyük idealların gerçəkləşməsi üçün tükənməyən nur mənbəyi lazımdır. Poetik təb də bir atım barıt kimidir. Həyəcanlanmış atom öz artıq enerjisini şüalandıraraq yenidən normal vəziyyətə keçdiyi kimi, ilhamlanmış sənətkar da bu ilhamın, hiss-həyəcanın daşıdığı enerjini şeir və ya digər sənət vasitələri ilə «şüalandıraraq» «normal vəziyyətə» keçir. “Normal vəziyyət” isə əslində iqtidarsızlıq vəziyyətidir. «Biz şair xalqıq», – deyirlər. Yəni daha tez təsirlənə bilir və təəssüratlarımızı da daha rahat ifadə edərək öz normal vəziyyətimizə düşürük. Nyuton isə deyir ki, əqlin qüdrəti fikrin sürəkliliyində özünü göstərir. Fəlsəfi vəcd ona görə uzun sürə bilir ki, o, idrakla birləşir. Soyuq ağlın sərinliyi ilham qığılcımını tez alışıb yanmağa qoymur. Alışıb yanmağın isə adəti yandırmaqdırsa, aqibəti – kül olmaqdır. Əgər təmas dairəsində yanmağa hazır olan, quru, yetkin od hərisləri varsa birinin alışıb yanması başqaları üçün sadəcə bir işarə olacaq; proses hələ uzun sürəcək. Mühitdə, arxada heç nə yoxdursa, alışan təkcə özünü yandırar və tez tükənər, …ya külə, ya kömürə dönər. Kömürün küldən fərqi canında hələ də yanmaq potensialının saxlanmasıdır. Yanmağa və yandırmağa çalışan, amma bütün təmaslar sıradan çıxdığında daha heç kəsi, heç nəyi yandıra bilməyən, son dəfə işararaq öz cövhərini yandıran və yandığınına son qoyulan axırıncı qor, axırıncı qığılcımdır – bu dərdi çəkən! Bəli, sona qədər yanmağın nə olduğunu sonuncu qığılcım bilir. Ondan sonra nə yanan qalacaq, nə də bilən! Kül nədir, bildiyi nə! Ətrafa sıçramış qığılcımların, qorların, köz parçalarının harada isə münbit mühitə düşərək yeni bir alov üçün başlanğıc olmasını izləmək qalır. Əvvəl çəkilmiş iztirabların nağılını da bu yeni alovlar söyləyəcəkdir. İnsan həyatı da belədir. Bu həyat ayrı-ayrı məqamlarda insanın yaradıcı potensialının realizasiyası, özünü kənarda təsdiqləməsi formasında davam edir. Ancaq yaradıcılıq məqamları sözün həqiqi mənasında həyatdır. Qalan hallarda insan öz «normal vəziyyətinə» qayıdır və öz cismani mövcudluğunu sadəcə davam etdirir. Yeyir-içir və bu zaman yanğını xatırladan maddələr mübadiləsi, kimyəvi proseslərdir. Bu, əslində bioloji həyatdır və bütün inanlar üçün təxminən eyni məzmuna malikdir. İnsanın mənliyi, fərdiyyəti, siması bədəndəki maddələrin yox, ancaq ideyanın təcəssümü, ruhun yanması ilə ifadə olunur. Nə qədər ki, bədəndə ruh var, insan sağdır. Ruh tükənəndə sadəcə cəsəd qalır və bu cəsədin həyatdan xəbəri olmur. Çünki həyat səhnələri, həqiqi yaşantılar və onların iztirab və sevinc xatirələri ruhla birlikdə «uçub gedir». (İnsanı onun cəsədində axtaranlar alovun nişanələrini küldə axtaranlar kimidir.) Lakin təəssüf ki, bütün ömrü əhatə edən bu proses adi şüurda da, dini-fəlsəfi yanaşmalarda da ancaq son məqamla məhdudlaşdırılır. Ölüm – ruhun bədəndən ayrılması imiş. Halbuki, ruh bütün ömür boyu yandıqca səpələnir, paylanır və onun qığılcımları münbit mühitlərə düşərək yeni həyatını yaşayır. Ömrün sonunda bədənlə daha uzlaşa bilməyən, onu hərəkətə gətirə bilməyən tükənmiş ruhmu bədəni tərk edir, yoxsa hələ kifayət qədər yaradıcılıq gücü olan ruhmu taqətdən düşmüş və onun üçün daha mühit ola bilməyən bədəndə qala bilmir? Hər halda uzlaşma daha mümkün olmur, saziş pozulur. Zərrə-zərrə, qığılcım-qığılcım paylanmış, öz həyatını artıq kifayət qədər yaşamış və yaymış ruhun «ölməsi» əslində bir o qədər də ölüm deyil. Çünki o, çoxdan başqalarında yaşayır. Bu zaman reinkarnasiyadan danışmağa da ehtiyac qalmır. Çünki bu proses diskret şəkildə, bütövlükdə ruhun bir bədəndən başqa bədənə köçürülməsi şəklində getmir. O, bütün ömür ərzində sanki müxtəlif rakurslardan kopiyalanır və özünün fərqli mühitlərdəki yeni həyatını davam etdirir. Yəni insanın həyatı tək öz bədəni ilə məhdudlaşmayaraq yeni ərazilərə yayılır. Və bu yayılmanın əsas formalarından biri yaradıcılıq prosesidir. Düzdür, insanın yaratdığı əsərlər ruh formasında deyil, maddi təcəssüm formasında olur, lakin onlar başqa insanlar tərəfindən canlandırılaraq yeni həyat tapır. Nəticədə, bütün şüurlu həyat boyu ətrafı işıqlandırmış, səpələnmiş, paylanmış ruh kifayət qədər yüngülləşir və onun bədəndən ayrılması, uçub getməsi də çox rahat olur. Digər variantda, nə zaman ki, işləyən, «yanan» ancaq bədən olur və ruh «alovlana» bilməyərək tüstüləyir, hislənir-paslanır və nəhayət, bədən yanıb qurtardıqdan sonra özünə yer axtarır. (Bunlar artıq «incik» ruhlardır. Onlar paylanmadığına və tükənmədiyinə görə ağırlaşır və rahatca uçub-gedə bilmirlər. Və onların yerləşməsi məsələsi çox vaxt müəmmalı olur. Məsələnin bu tərəfi daha çox mistik xarakter daşıdığına görə, biz onu açıq qoyuruq.)
* * *
Atalar sözü
Lakin imkanlar dünyasında axının əksinə də getmək olar, yolları görməyib kolların arası ilə də getmək, yıxıla-dura, iməkləmək də olar, geniş yola çıxıb atını dördnala çapmaq da! Qaranlıqlara öz bəsit ağlı ilə bərabər girən və orada əllaməlik edən, fikirləşən və öz məhdud bilik «xəzinə»sini işə keçirmək istəyənlərin orda işıqlı bir başlanğıc tapmaq şansları sıfra bərabərdir. Öz hissi təcrübəsindən çıxış edərək təbiətin qanunauyğunluqlarını aşkara çıxaran insan uzaqbaşı elm məqamına yüksələ bilər. Yəni söhbət «hissi dünya» adlandırılan, yəni bizə hiss orqanlarımızla bəlli olan dünyadan gedir. Ruhani dünya haqqında, dünyanın nəfsi və insanın mənəvi aləmi haqqında isə insana çox az bilik verilmişdir (Quran-i Kərim). Bizim bütün fəlsəfi düşüncələrimiz də bu az biliklər çərçivəsindən o tərəfə keçə bilmir. Çünki hissi dünya ancaq ruhla, mənəviyyatla qarşılaşdırılarkən, ancaq onun işığında fəlsəfənin predmetinə çevrilir.
Özünü bütövlükdə və tamamilə Haqqa təslim edərək ilahi güc qazanan, özündən ayrılıb, özünü İlahi qüdrətin ixtiyarına verən, səmalardakı (və ya dərin qatdakı) axınlara qatılan insanın düşüncələri daha onun öz düşüncələri olmur, yəni hissi təcrübədən gəlmir və ancaq Haqdan vergi kimi gəlir. Bu verginin müxtəlif mərtəbələri vardır. Bu barədə sufi ədəbiyyatında təhlillər aparılmış, çox müxtəlif təsnifatlar verilmişdir. Ən çox yayılan üçqatlı bölgüdür: ilham, kəşf və vəhy. Əsas məsələ Haqqa təslim olmağı bacarmaqdır.
«Xəbərlər» Yerə enib maddiləşən və səmaya yüksəlib ilahiləşən ideya…. İnsandan Allaha gedən yol. Məkan genişlənir və seyrəlir, seyrəldikcə ruhaniləşir, insan öz cismani cildindən, qılafından çıxaraq dünyaya səpələnir.
Hansı daha yaxşıdır? Poeziya qanadlarında daha yüksəyə qalxmaq olar, amma uzağa getmək olmaz. Bu, olsa-olsa sıçrayışlı hərəkət olar. Elm qatarında gedən fəlsəfə daha uzağa gedə bilər. Poeziya uzaqları yaxına gətirir… Poeziya mahiyyəti birbaşa obrazın köməyi ilə ifadə etməyə çalışır. Və fikir tənbəlləşir. Xəyalın gücünə adət edənin fikirləşməyə ehtiyacı qalmadığına görə, fikir müstəqil və sürəkli bir proses kimi institutlaşmır, ictimailəşmir, başqa sözlə, elmiləşə bilmir. Və nəticədə uzağa da gedə bilmir. Fizikadan məlumdur ki, səs dalğaları tez söndüyünə görə çox uzaqdan eşitmək mümkün olmur. Görmək olur, eşitmək olmur. Həm də işıq böyük sürətlə yayıldığı halda, səs yavaş gedir və tez sönür. Ona görə də, səsi uzağa daşımaq üçün onu işıq (elektromaqnit) dalğalarına yükləyirlər (modulyasiya). Bu yükləmənin çox unikal bir həll üsulu tapılmışdır. Amma biz indi fizikanın təfərrüatına getmək istəmirik. Önəmli olan odur ki, zəifi, yorulanı (enerji itkisi çox olanı) yorulmayanın üzərinə yükləyəndə o da uzağa gedə bilir. Bax, Qərb fəlsəfi fikri məhz elm üzərinə yüklənmiş və bunun sayəsində kumilyativlik əldə edərək daha uzaqlara (dərinliklərə, habelə təfərrüatlara) getmək imkanı qazanmış bir fəlsəfədir. Bu, əlbəttə, onun qazancıdır. Bəs bu izdivacda fəlsəfənin itirdiyi nədir? Artıq itirmişdirmi, nəyi itirmişdir, – bu, başqa sualdır. Amma bir şey şübhəsizdir ki, itirmək təhlükəsi böyükdür. Həm də söhbət nə az, nə çox – özünü itirməkdən, fəlsəfəsizləşməkdən – elmiləşməkdən gedir. * * * Məhz fəlsəfənin yoxluğundandır ki, biz çoxdan müstəqillik əldə etməyimizə baxmayaraq, milli fəlsəfi fikrimizi yenə də poeziya hüdudlarında axtarmaq məcburiyyətindəyik. Biz fəlsəfə axtarışında ya yenə də orta əsrlərə və bu dövrün əsas fəlsəfi təlimi olan sufizmə gedib çıxırıq, ya da XIX əsrin ikinci yarısından başlanan yeni ədəbiyyata üz tuturuq. XIX əsrin axırları – XX əsrin əvvəllərində Rusiya imperiyasının buxovları çərçivəsində nisbi müstəqillik tapan milli varlığımız yenə də özünün müstəqil fəlsəfi düşüncə şəklində ifadə etmtəyə macal tapmadı. Yenə də ancaq ədəbiyyat yarandı və olsa-olsa ictimai-siyasi fikrin publisistik səviyyədə aktivləşməsi müşahidə olundu. Və bu iki başlanğıc bədii təfəkkürün və ictimai-siyasi şüurun oyanışı fəlsəfi intibah üçün yeni-yeni zəmin hazırlayırdı ki, yenidən düşüncələrə sərhəd çəkildi.
Poeziya imkanlar dünyasındakı daha geniş, daha zəngin çoxçeşidli yaşantıları və münasibətləri ifadə edir. Poeziyanın predmeti hadisələr dünyasının həyata keçməmiş imkanlar hesabına, görünənlərin görünməyən tərəfləri hesabına genişləndirilməsi sayəsində yaranır. İnsan hiss orqanları ilə və sağlam şüur çərçivəsində mənimsəyə bilmədiklərini və real – cismani dünyada tapa bilmədiklərini poetik təxəyyül dünyasında tapır. Belə bir fikir mövcuddur ki, şair öz xəyal dünyasını tərənnüm edir. Lakin xəyallar xəstə olanda, gerçəklə əlaqəsi üzülmüş olanda kiminsə sayıqlaması təsiri bağışlayar və onun oxucu ilə əks əlaqəsi yarana bilmir. Halbuki F.Şellinqin də haqlı olaraq qeyd etdiyi kimi, «şair və oxucunun könül əlaqəsi» poeziyanın mühüm tələblərindən biridir.1 Bəzən şairlər xəyal ilə gerçək arasında optimal münasibəti unudaraq ucunu alıb uzağa gedirlər. Elə uzağa ki, sonradan gerçəyə qayıtmaq üçün özlərində güc tapa bilmirlər. Lakin poetik vüsət təkcə Yerin cazibə qüvvəsini dəf edərək kosmosa, göylərə qalxmaq üçün yox, həm də yenidən Yerə qayıdış üçün yetərli olmalıdır. Beləliklə, poeziya göylərdə itib-batmaq və sərgərdən gəzmək üçün yox, göylərin ab-havasını yerə ərmağan gətirmək üçündür. Yeri qanadlandırmaq, canlandırmaq, ona uçuş əzmi vermək üçündür.
İnsan ikiləşir: həm subyekt, həm də obyekt kimi, həm ideya sahibi, düşünən tərəf, həm də psixi obraz, xarici predmetlə müqayisə olunan tərəf kimi çıxış edir. * * *
Bütün dünyanın yaradıcısı, əbədi bir zaman içərisində və deməli, əslində zaman xaricində vahid, mütləq bir ideyanın müntəzəm, fasiləsiz həyata keçirilməsi, reallaşdırılması, maddiləşdirilməsini təşkil etmişdir. Burada mütləq ideyanın özünün bütün bu proseslərdən kənarda, məhz ideya şəklində qalması və bir də ideyanın fasiləsiz və qeyri-məhdud şəkildə, heç bir zaman və məkan məhdudiyyətinə rast gəlmədən realizə olunması gerçək, maddi bir prosesdir. Maddi dünyanı hadisələrin maddi proseslərin sadəcə toplusu kimi deyil, həm də vahid, bütöv bir çevrilmə prosesi kimi anlamaq ehtiyacı yaranır… İnsana nur bəxş edilmiş, yaradıcılıq əzmi verilmiş, … lakin o, maddi başlanğıcdan xilas edilməmişdir. Maddi başlanğıc torpaq, daha sonra nütfədir. İnsanı aşağı çəkən qüvvələr sərvət və şəhvətdir. İnsanı ucaldan yaradıcılıqdır. Lakin nəyi yaratmaq, necə yaratmaq? İnsan ideyalara qovuşa bilir; ona ideyalar aşkar olur, yaxud başqa sözlə, ideyaları tapır, kənar edir… (adekvatlıq… yaratmaq və tapmaq!) İnsan həmişə nəsə axtarır… Çox vaxt nə axtardığını özü də bilmir. Kimsə ideyalar aləmində, kimsə maddi dünyada axtarır… («Ağla gələn başa gələr» ifadəsində ağla ideya gələr, başa – hadisə…) Hadisələr bir-birini tamamlayıb daha böyük hadisənin tərkib hissəsi kimi də çıxış edər, yaxud müstəqil, lokal məkan-zaman hüdudunda qala bilər … Çoxlu kiçik-kiçik hadisələr… Eləcə də çoxlu kiçik-kiçik ideyalar…
Əslində insanın bütün mənəvi-intellektual qabiliyyətləri (geniş mənada nəfs) içərisində məhz hansınınsa «icraya götürülməsi», aktiv hala keçməsi – qalanların həmin müddətdə (zaman faktoru) passiv qalması... Yerdə qalanların da insan iradəsindən kənarda fəaliyyətdə ola bilməsi… Qeyri-şüurilik. Fotoaparat, kamera və s.-lə silahlanmış insan müəyyən anda ancaq birini «kullanır», şüurlu istifadə edir, o birilər isə yaddan çıxıb açıq qalsa, nə gəldi, necə gəldi çəkəcək – nizamsız, mənasız bir mənzərə alınacaq (baxmayaraq ki, təsadüfən məhz lazım olan da çəkilmiş ola bilər). Şüurlu fəaliyyət – bütün psixik enerjini vahid istiqamətə yönəldə bilmək üçün o biri «klapan»lar bağlı olmalıdır. Açıq qalanda… Fokuslanma – diqqətin yönəldilməsi və bunun üçün diqqətin bütün başqa istiqamətlərdən azad olması. Diqqət mərkəzinə çəkilən obyekt həmin anda subyekt üçün bütün dünyanı əvəz edir. Deməli, «dünya» subyektin iradəsinə görə dəyişir. Onu da nəzərə alsaq ki, insan bu dünyada ancaq dərk etməklə məşğul deyil, onda insan üçün dünyanın başqa obrazları da ortaya çıxacaqdır. Əgər müəyyən anda insan subyekt rolunda deyil, obyekt kimi çıxış edirsə, yəni hansı isə təsirlərə məruz qalırsa, dünya onun üçün məhz həmin təsirlərdən ibarət olacaqdır. Xaos = qaranlıq Əbu Turxan deyir: «“Xaos”un özündə saxladığı gizli informasiya bir qayda olaraq nəzərdən qaçırılır.»1 Onun tələbələrindən biri isə bu məsələni belə şərh edir: «Sistemin işıq düşən (kənar faktor, subyekt – S.X.) tərəfi nizamlı, görünməyən, «qaranlıq» tərəfi xaos kimi qəbul edilir». Mütləq materiya mütləq qaranlıq = xaos İşıq nizam. (Yenə onun fikrinə görə, səs nizamdan, qaydadan yaranır, küy – xaosdur, biz diqqətlə qulaq asıb küyün içindən hansı isə bir ritmi, ahəngi ayırd edə bilərik. Ayırd etmək – insana, subyektə xas olan cəhət, (mühitə qiymətləndirici və aşkaredici sistemə aid bir məsələ…) Ayırdetmə qabiliyyətindən kənarda nə varsa – xaos, qaranlıq, qeyri-müəyyənlik – materiya (xammal). Müxtəlif insanlarda ayırdetmə qabiliyyəti müxtəlifdir. Hətta eyni insan fokuslanma bucağından asılı olaraq müəyyən bir situasiyada nəyi isə daha çox işıqlandırır və daha çox ayırd edə bilir, başqa situasiyada isə başqa bir şeyi ayırd edir. Bəs seçim hansı iradi aktla gedir? Yəni fokuslanma subyektdən asılıdırsa, deməli, nəyi işıqlandırmağı, nəyi daha çox ayırd etməyi subyektin ilkin istəyi müəyyən edir. Lakin digər tərəfdən, ayırdetmə qabiliyyəti prinsipcə məhdud olduğuna görə, insan istəyəndə də nəyi isə özü üçün ancaq müəyyən hüdud daxilində, yəni müəyyən təxminiliklə aydınlaşdıra bilir.
Lakin istər hissin, istərsə də fikrin oyanması (!) xarici təsirlər sayəsində mümkündür. Əlbəttə, nəyi isə sadəcə xatırlamaq da olar. Lakin məhz nəyi? Niyə hansı isə anda biz məhz hansı isə şeyi xatırlayırıq? Burada yenə də səbəb xarici təsir deyilmi? Sadəcə olaraq aşkar təsirlə və qeyri-aşkar təsirlər vardır. Özünü büruzə verən, «gözə girən», «qulağıdeşən» təsirlərlə yanaşı, insanın özünün də bilavasitə aşkar şəkildə duya bilmədiyi təsirlər vardır. (Freyd ancaq şüurun aşkar və qeyri-aşkar hallarından danışır. Amma xarici təsirlərin də aşkar və qeyri-aşkar formaları vardır).
Əslində hər bir insan əvvəlki nəsillərin hissi təcrübələrinin nəticələrinə istinad edir və biliklərin çoxunu hazır şəkildə mənimsəyir. Hissi idrak aktları fərdi xarakter daşısa da, bütövlükdə idrak prosesi daha çox dərəcədə ictimai xarakter daşıyır. … Hər bir insanın öz şəxsi hissi təcrübəsi ilə əldə etdiyi biliklər məişət səviyyəsində adi şüurun elementləri kimi mühüm əhəmiyyətə malikdir. Lakin bu biliklərin nəzəri şüur səviyyəsinə yüksəldilməsi peşəkar fəaliyyət tələb edir. Və min illərdən bər elm adamları və filosoflar məhz bu işlə məşğul olublar. Həyata qədəm qoyan hər bir kəs yaşayış üçün zəruri olan biliklərin bir qismini öz şəxsi təcrübəsində qazanır, digər qismini isə valideynlərdən, ətrafdakı adamlardan öyrənir. Təhsil sistemi vasitəsilə isə artıq nəzəri şüur səviyyəsində sistemləşdirilmiş elmi biliklərin əsasları kimi formalaşmış mənbələr (dərsliklər, dərs vəsaitləri və s.) öyrədilir. Bu biliklər gələcək ixtisasından asılı olmadan hamıya lazım ola biləcək nəzəri biliklərdir. Lakin təhsil sisteminin yüksək pillələrində getdikcə ixtisaslaşma prosesi gedir və məhz müəyyən bir sahədəki mütəxəssislər üçün lazım ola biləcək biliklər öyrədilir. Və nəhayət, həmin ixtisas sahələrində elmi iş görmək, alim olmaq üçün tədqiqatlara qoşulmaq və məlum elmi-nəzəri biliklər zəminində yeni biliklərin alınması prosesinə qatılmaq lazım gəlir. Peşəkar elmi fəaliyyət və fəlsəfi yaradıcılıq isə daha çox dərəcədə məhz elmi-nəzəri biliklər və fəlsəfə tarixi üzərində qurulur. Belə ki, bu zaman şəxsi hissi təcrübənin nisbi payı çox aşağı olur. Yeni ideyaların yaranmasına təsir edən səbəblər də çox vaxt əvvəlki elmi fəaliyyətlərin nəticələrini araşdırarkən ortaya çıxır. Yəni tədqiqatçı alimlər və filosoflar üçün fikir meydanı daha çox əvvəlki nəsillərin miras qoyduğu nəzəri mənbələrdir. Bununla belə, yaradıcılıq əzmi yeni yanaşmalar və yeni ideyalar şəxsi həyat təcrübəsi ilə də sıx surətdə bağlıdır. Fenomenologiyada maddi aləmin predmetləri ilə əlaqə, fikrin bu və ya digər obyektə yönəldilməsi, intensionallıq idrakın əsas şərti hesab olunur. Lakin fikrin predmeti heç də maddi aləmdəki predmetlər olmaya da bilər və çox vaxt belə də olur. Yəni insanın düşüncələri ona artıq nəzəri səviyyədə bəlli olan biliklər üzərində qurulur ki, bu zaman şəxsi hissi təcrübəyə heç ehtiyac da qalmır. Bəs onda biz hansı ideyaları canlandırmış oluruq? Axı passiv ideya ilə elmi yaradıcılıq mümkün deyil. Bizə belə gəlir ki, öncə yaşamış alimlərin nə vaxtsa hissi təcrübədən aldıqları biliklər nəzəri şəkildə ötürülürsə və biz həmin bilikləri yenidən canlandırırıqsa, onların hissi təcrübələri də bizimkinin üzərinə toplanmış olur. Lakin bu, bir yanaşmadır. Digər yanaşmaya görə isə, insan düşüncəsinin predmeti bütün hallarda ideyalardır. Nə vaxtsa başqa bir alimin canlandırmış olduğu obraz nəzəri bilik səviyyəsinə çatdırılaraq və kitablara köçürülərək cansız halda (sanki konservləşdirilmiş və ya dondurulmuş halda) yenidən tədqiqat obyektinə çevrilir; bu isə o deməkdir ki, buzlar yenidən əriyir və ideya düşüncənin işığında, hənirtisində yenidən canlanır. Biz Nyutonun, Faradeyin yaşadıqlarını yenidən yaşamasaq, konservləşdirilmiş, qablaşdırılmış bilikləri canlandırmasaq nə isə yeni bir nəticə ala biləcəyimizə də ümid bəsləməməliyik. Beləliklə, nəsillər arasında canlı körpü atılır və nə vaxtsa başlamış tədqiqat prosesi yeni nəsillər tərəfindən davam etdirilir. Söhbət min illər ərzində davam edən bütöv bir idrak prosesindən gedir. Yəni idrak fərdi miqyaslardan kənara çıxaraq geniş miqyaslı nisbi müstəqil proses kimi davam edir. Təbii ki, arada kəsilmələr və qırılmalar da vardır… Lakin insan düşüncəsinin obyekti ya şəxsi hissi təcrübənin məhsulu olan hissi obraz, ya da əvvəlki nəsillərin tədqiqatlarının nəticəsi kimi qalmış biliklər deyil, həm də daha mürəkkəb yollarla ortaya çıxan, amma səbəbini bilmədiyimizdən bizə kəşf kimi görünən…
Yüklə 1,9 Mb. Dostları ilə paylaş:
|