MÜNDƏRİcat redaksiya şurasindan

Литература

Azərbaycan dilində:

1. Abbasov Ə.F. Milli dövlətçilik ideologiyamız:şərtləri və prinsipləri // Cəmiyyət. İdeologiya Təfəkkür. Bakı: «Bakı Dövlət Universiteti» nəş­riy­ya­tı, 2004.

2. Həbiboğlu V. Milli ideya və milli ideologiyanın tədqiqi // Sosial – si­yasi problemlər (toplu) – VI buraxılış, Bakı: «Qartal» 2001.

3. Heydər Əliyev və azərbaycançılıq məfkurəsi. Bakı: «Azərbaycan Uni­versiteti» nəşriyyatı, 2002.

4. İsmayılov D.Y. Müasir Azərbaycan cəmiyyətinin transformasiyası şəraitində ideya-siyasi cərəyanların rolu // İctimai inkişaf: qnoseologiya və metodologiya problemləri. Bakı: «Adiloğlu», 2003.

5. Mehdiyev R. ХХI əsrdə milli dövlətçilik. Bakı: «ХХI» - Yeni Nəşrlər Evi, 2003.

6. Tağıyev Ə.M. Milli ideya və milli ideologiya: problemlər və onların şərhi. Bakı: «Təbib», 2000.

Rus dilində:

7. Азимова Р. Социология и идеология сквозь призму совре­мен­но­­го общества // Философия и социально-политические науки. Баку, 2003, №/№1-2.

8. Газета «Азербайджан», 24 ноября 1998 г.

9. Межуев В.М. Идея национального государства в исторической перспективе // «Полис», 1992, № 6.

10. Мехтиев Р. Национальная идеология Азербайджана в контекс­те глобализации // Mehdiyev R. ХХI əsrdə milli dövlətçilik . Бакы: 2003.

11. Мехтиев Р. Думая о времени и трансформируя элиту: преем­ст­венность и инновационность // газета Бакинский рабочий, 2008, 26 декабря.

12. Пантин И.К. Демократический проект в современном мире // Полис, 2002, № 1.

13. Переломов Л.С. Конфуций: «Лунь Юй». - М.: «Восточная литература» РАН, 1998.

14. Фихте. Сочинения. – М.: НИЦ «Ладомир», 1995.

15. Червонная С.А. Возможно ли единство во множестве ? // США: Экономика. Политика. Идеология. 1997, № 10.

16. Эльдар Рамизоглы. Постсоветские страны: анализ основ наци­о­наль­ных политических ценностей //«Возрождение – XXI век», 2000, № 4

Milli ideologiya

və demokratik dövlətçiliyin formalaşması

(Xülasə)

Hər bir cəmiyyətin köklü yeniləşməsi və davamlı inkişafı müvafiq mil­li ideologiyanın, zəruri ideya-nəzəri əsasların mövcudluğundan olduqca ası­lıdır. Optimal ideologiyanın, yeniləşən cəmiyyət fəlsəfəsinin axtarışı və iş­lənib hazırlanması isə həmişə mürəkkəb, ziddiyyətli proses və ağrılı-çətin vəzifə olmuşdur. Azərbaycan cəmiyyəti də bu mənada istisna deyildir.

Təqdim olunan məqalədə milli ideologiya ilə bağlı aktual məsələlərə diq­­qət yetirilir, azərbaycançılıq məfkurəsi nəzərdən keçirilir. Azərbaycan­çı­lıq milli ideologiyanın zəruri və mühüm tərkib hissəsi kimi təqdim olunur, onun dövlətçiliyin inkişafında, milli-demokratik konsolidasiyada rolu işıq­lan­­dırılır. Dövlətçiliyin rasional-konstruktiv əsaslar üzrə möhkəmləndiril­mə­­si və demokratiyanın dərinləşdirilməsi yolu ilə innovasiyaların real­laş­dı­rıl­­ması Azərbaycan cəmiyyətinin perspektiv inkişafına cavab verən şərt, strateji tələb kimi vurğulanır.

Millî ideoloji ve demokratik devletçiliğin oluşumu

(özet)
Her bir toplumun köklü değişimi ve sürdürebilir inkişafı büyük ölçüde belli bir millî ideolojinin, zaruri düşünsel ve kuramsal esasların varlığına bağlıdır. Optimal ideoloji, yenilenen toplum felsefesi arayışı ve işlenişi ise her zaman karmaşık, çelişkili süreç ve çetin bir görev olmuştur. Azerbaycan toplumu da bu anlamda istisna değildir.

Makalede millî ideoloji ile ilgili güncel meseleler ele alınmış, azər­bay­can­çılık ideolojisi incelenmiştir. Azerbaycançılık millî ideolojinin zaruri ve mü­him parçası olarak gösterilmiş, devletçiliğin inkişafında, millî demo­kra­tik konsolidasyonda onun rolü ortaya konulmuştur. Devletçiliğin rasyonel ve konstrüktif temeller üzerinde pekiştirilmesi ve demokrasinin derinleşmesi yo­lu ile yeniliklerin gerçekleştirilmesi Azerbaycan toplumunun perspektif in­kişafının temel koşulu, stratejik talebi olaraq vurgulanmıştır.

Fəlsəfə tarixi

Psixoanaliz və bədii yaradıcılıq



Sədaqət Əliyeva^


Yaradıcılıq – simvol formalaşdırmaq deməkdir.

Konfutsi
XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərində bəşəriyyət ictimai – sosial mü­hit­­də baş verən qlobal çevrilişlərin yeni dalğası ilə üz-üzə gəldi. Ka­pi­ta­lizm cə­miyyətini xarakterizə edən sənaye çevrilişləri, dünya xəritəsini iki də­fə kök­lü surətdə dəyişən iri miqyaslı dünya müharibələri və onlardan son­ra mey­dana çıxan “müharibə sindromu”, psixi travmalar psixologiya və psi­xi­at­riya elmini yenidən və tamamilə fərqli bir məzmunda diqqət mərkəzinə gə­­tirdi. Bir tərəfdən, tibbin bu yeni sahəsi psixologiyadan ayrılıb özünün kli­­nik sahələrini yaratmalı oldu, digər tərəfdən isə, psixologiyanın ictimai dü­­şüncə sahələri ilə kontaktları, elmi - nəzəri tədqiqatlara yeni bir istiqamət ver­­di. Psixiatriya, psixologiya sosiallaşdıqca, incəsənət, hüquq, din və digər ic­­timai şüur sahələrinin məzmununda açıq-aydın deformasiyalar gö­rü­nür­dü. Ar­­tıq psixoanalizin meydana çıxması üçün tarixi şərait yaranmışdı. Karl Yas­persin tarixi periodizasiya ilə ictimai – sosial hadisələri əlaqələndirən xü­susi mühitin mövcudluğu haqqındakı fikirləri özünü doğruldurdu, onun za­man müstəvisində müvəqqəti dayanıqlıq kimi xarakterizə etdiyi “məh­sul­dar dövr”, (“osoboye vremya”) gəlib çatmışdı. Uzun müddətli təkamülün nə­­ticələrini ümumiləşdirmək üçün ərəfə yetişmişdi. Məhz buna görə Ziq­mund Freyd (1856-1939) psixologiyanın tibbin çərçivəsindən qopub ictimai həyat sahələrinə tətbiqində peripetik çevriliş edə bildi.

Üçüncü və daha vacib bir cəhət isə ondan ibarət idi ki, böyük sürətlə yaranmaqda olan modernist düşüncələr hələ qarşıda dövrün fəlsəfə cərə­yan­la­rına yenidən baxacaqdı. Bu modern yanaşmaların cücərtilərində klas­siz­min və müasirliyin sərhədləri yavaş – yavaş dağılırdı, dünyanı fərqli şəkildə çar­pazlaşdıran, kumulyativ bir mənzərə yaranmaqda idi.

O, Şpenqlerin (1880-1936) dediyi kimi Yunan incəsənətindəki sim­met­­­riya axtarışları gözəllik kultunu formalaşdırdı, Şərqdəki sonsuzluq ax­ta­rışları isə mistik düşüncənin, fəlsəfi təfəkkürün özülünü yaratdı. Qərb böyük iqtisadi bazis üzərində elmi təfəkkürü inkişaf etdirdikcə, insan – dünya mü­na­sibətlərini də diqqətdə saxlayırdı, ölməzliyin, əbədiyyətin axtarış yol­la­rın­da müdriklik ilahəsinin adını ictimai – sosial düşüncənin atributuna çevirdi. Be­ləliklə, Şərq təfəkkür proseslərinin dinamikasını həlledici amilə çevirdi, fəl­səfəni yaratdı. Qərb isə təfəkkür aktına abstrakt yanaşmanın, müdrikliyin adı­nı müəyyənləşdirməklə onu dirçəltdi, ona əbədi həyat verdi.

Metapsixologiyanın fonunda varlıq təlimini yenidən işləmək, bütün ic­ti­mai düşüncə sahələrini nəzərdən keçirmək, onları tamamilə fərqli bir şə­kil­də dəyərləndirmək zərurəti yaranmışdı. Çox yəqin ki, bu məntiqdən çıxış edən rus alimi A.F. Zotov göstərir ki, “öz dövrü üçün Ziqmund Freyd bütün ic­ti­mai düşüncə sahələrini metafizik (ontoloji) çərçivəyə salmışdır”. “Psi­xo­a­na­lizin özünə gəldikdə isə, orada əvvəlcə “Mən”nin genetik modeli mey­da­na çıxır”.(17, 300) Əslində bu proses Ziqmund Freyddən xeyli əvvəl başlamışdı.

XX əsrin birinci yarısında Almaniyada meydana çıxan “geştaltpsi­xo­lo­giya” adlanan fəlsəfi təlim intensiyanın, predmetləşənin motivasiyasını möv­cud fəlsəfi fikirlərin üzərində formalaşdırmışdı. M. Verthaymer, O. Kö­ler, K. Koffka kimi geştaltpçılar ilk dəfə təfəkkür aktının bütün ele­ment­lə­ri­ni vahid sistem kimi qəbul etdilər, idrakı prosesləri bir baxış altına yığaraq abs­trakt məzmuna üstünlük verdilər. Onların yaradıcılığında heç bir detali­za­siyaya yol verilmədən, insan varlığına münasibət bildirilirdi. İnsanların ay­rı-ayrılıqda götürülən duyğu, qavrayış, hafizə, təfəkkür, təxəyyül akt­la­rın­dan doğan impulsiv hisslər, situativ momentlər onların iç dünyası fonunda əri­yib gedirdi, insan dünya ilə qarşılaşmaq üçün dünyadan ayrılırdı. Bu hi­per­­bolik yanaşmada, bu ümumiləşdirmədə cılız hisslər görünmürdü, hətta in­­sana münasibətdə dünyəvi istəklər də kiçildilirdi, arzular sıxışdırılırdı, in­san varlığına o dərəcədə mücərrəd yanaşılırdı ki, o dünya ilə təkbətək qal­dığı zaman, bəzən bu nəhayətsizlikdə azırdı. Geştaltpçılar bir tərəfdən, ato­mis­tik yanaşmanın çatmazlığını, onun inteqrativ məzmunla müqayisədə aciz­liyi hiss edib onu aradan götürdülər, digər tərəfdən isə, bütövlüyün, son­suz­luğun əzəmətindən onların yaradıcılığına qəribə bir vahimə və ifrat as­ke­tiz­min çalarları daxil oldu. Heç təsadüfi deyil ki, K. Koffkanın əsərlərinə bu qlo­bal məntiqin xofu çökərək, onun düşüncələrini büsbütün “qara rəngə” bo­yamışdı. Çox keçmədən, təfəkkürlə bağlı araşdırmalar daha yeni bir tə­li­min yaranmasına səbəb oldu. Təfəkkürün fəlsəfi strukturunun ictimai məz­mu­nu aşkara çıxarıldı. K. Dunker, H. Mayer (ABŞ) kimi filosoflar təfəkkür pro­sesinin sosial məzmununu, tarixiliyini qəbul etdilər. Bununla ədə­biyyat­da, bədii yaradıcılıqda müşahidə edilən topologik düşüncənin xofu aradan gö­türüldü. İncəsənət sonsuz paralellərdən, cansıxıcı rənglərdən xilas oldu, za­man və məkanca müəyyənlik əldə edildi. Yeri gəlmişkən, geştaltpçılar “ta­mı hissələrin cəmindən böyük” hesab edən qədim Şərq fəlsəfəsinə qa­yıt­maq­da haqlı idilər, çünki insan həmişə əldə etdiklərindən və itirdiklərindən ma­hiyyətcə çoxdur, məzmunca böyükdür.

Vaxtilə, Amerika şairi Uytmen Uolt (1819 - 1892) da şeirlərinin bi­rin­də deyirdi ki, “mən bütövlükdə şlyapam və ayaqqabılarım arasında olan mə­sa­fədə yerləşmirəm”. Metrik ölçüyə yerləşməyən şair, düşüncənin sonsuz və öl­çüsüz məkanını, fəlsəfi fikrin topologik sərhədlərini axtarırdı...

Bir tərəfdən, Amerika psixoloqu Uilyam Cemsin (1842-1910) pansen­su­­­alist Ceyms – Lange nəzəriyyəsi və onun əsasında duran məşhur “insanın nə­­­yi varsa, ondan ibarətdir” (16, 9) düşüncəsi, digər tərəfdən, bu dövrdə kvant fizikası ilə bağlı geniş tədqiqatların aparılması dövrün elmi tə­fək­kü­rü­nün qlobal mənzərəsini yaradırdı. Və bütün bu elmi düşüncələr, həmçinin tə­­fəkkür aktı ilə bağlı mülahizələr, fəlsəfi fikirlər Ziqmund Freydin təd­qi­qat­la­­rında psixoanalizinin məzmununun formalaşmasına, onun əhatə dairəsinin mü­­əyyən olunmasına öz təsirini göstərdi. Ziqmund Freyd 1874–1875-ci il­lər­­də E. Qusserlin (1859–1938) sələfi olan və intensionallığı, predmet­ləş­mə­ni psixi fenomenlərin əsas əlaməti sayan alman filosofu F. Brentanonun (1838–1917) “Psixologiya empirik nöqteyi – nəzərdən” adlı əsəri ilə tanış olur. Bu əsər F. Brentano ilə ingilis psixiatrı və Q. Modelinin şüursuzluq prob­­lemi və digər psixi aktlarla bağlı mülahizə və mübahisələrini ümu­mi­ləş­di­rirdi. İlk dəfə bu əsər, Ziqmund Freydin düşüncəsində psixologiya ilə fəl­sə­­fə arasında harmonik orta yaradır. Onun fəlsəfəyə marağını ingilis filosofu C. S. Milin tədqiqatlarını araşdırması və bu tədqiqatlar üzərində Platonun tə­li­mini mənimsəməsi daha da artırır. 1875 –ci ildə U.Cemsin ilk psixologiya la­­boratoriyasının açılması və 1879-cu ildə V.Vundt tərəfindən ilk psi­xo­lo­gi­ya institutunun təşkil edilməsi bu sahədə nəzəri biliklərin daha sürətlə sis­tem­ləşdirilməsinə imkan yaratdı.

Ziqmund Freyd bütün bu tarixi, ictimai-siyasi və elmi proseslərin içə­ri­sində öz tədqiqatlarını davam etdirirdi. Fransada məşhur Marten Şarko ilə təcrübələrindən sonra Ziqmund Freyd ilk dəfə təfəkkür aktları üçün yeni bir ölçü müəyyən etdi. O, göstərdi ki, nəinki ayrıca götürülmüş bir təfəkkür ak­tı, hətta bütövlükdə insan fəaliyyəti və onun psixologiyası alt şüurdakı la­tent davranış instinktləri ilə bağlıdır. Sublimatik düşüncə, təkcə təfəkkür ak­tı­nın və onun dinamikasının deyil, həm də insan şüurunda sosial – ictimai dav­ranışın, elmin, ədəbiyyatın, incəsənətin motivlərini yaradır. İnsanlara xas olan obrazlı yanaşma, eydetizm sublimatik düşüncələrdən formalaşır. Buna gö­rə də bədiilik xüsusiyyəti yalnız insanlara aid edilən keyfiyyətdir. Leo­nar­do da Vinçinin, U.Şekspirin, F.M.Dostoyevskinin həyat və yaradıcılığını təh­­lil edərək, onların yaradıcılığını sublimatik düşüncələr və libido ilə əla­qə­lən­dirən Ziqmund Freydin psixoanalizi böyük əks-səda verdi. O, “in­cə­sə­nə­ti mə­həbbət hissinin davamı” kimi təqdim etməkdə haqlı olsa da, yara­dıcı­lı­ğın­­dakı bir sıra məqamlar onu Fridrix Nitsşe ilə bağlayırdı, onu geriyə qay­ta­rırdı. O, nitsşeçiliyə yuvarlandığı zaman təbiət qanunlarını cəmiyyətə tət­biq edir, təbiətlə cəmiyyəti eyniləşdirir və bu zaman istər-istəməz əxlaqi də­yərlər, din, bədii yaradıcılıq, sənət insan həyatının epifenomeni kimi iza­hını tapırdı. “Ümumbəşəri faciəviliyin səbəblərini Freyd belə izah edirdi: insanın tə­biətin bir hissəsi olması onun təbiət qanunları əsasında idarə olunmasını tələb edir. İnsan təbiət qanunları ilə idarə olunsaydı, onda onun xoşbəxtliyi tamamilə təmin olunardı”.(5,86 )

Əlbəttə, Ziqmund Freydin psixoanalizi və onun mahiyyətində duran qeyri-şüuri oblastların həlledici, təhrikedici gücünün kəşfi və bütün təfəkkür aktları üçün bunun bir bazis olaraq qəbul edilməsi elmdə inqilab idi. Amma bir faktı da unutmaq olmaz ki, bütün inqilablar stixiya xarakteri daşıyır. Və bu inqilab da özündən əvvəlki inqilablar kimi A. Soljenitsının inqilabi sti­xi­ya haqqında dediyi fikirlərə tamamilə uyğun gəlirdi, cəmiyyətdə stixiya həmişə şər qüvvələrini də xeyir qüvvələrinin gözünə qatır, bu qarışıq məz­munda xeyir qüvvələr bəzən şər qüvvələrinə meydan açır.

Psixoanalizin ən böyük xidməti o idi ki, o, qeyri-şüurini təkcə insanın mad­di başlanğıcının deyil, həm də onun mənəvi həyatının əsası hesab edir­di. Bununla da kauzal əlaqənin, səbəb və nəticə əlaqəsinin yeni bir forması mü­əyyən edildi ki, onun da üzərində qlobal bir fəlsəfi təlim yarandı. İndi in­san – dünya münasibətləri bu yanaşma üzərində yenidən tədqiq olunmalı idi. Düz­dür, Ziqmund Freydə qədər fəlsəfi təlimlər təfəkkür aktlarını atomar ya­naş­madan yuxarı qaldırıb geştaltpsixologiyaya, oradan ictimai – sosial pro­ses­lərə, insan və sosial mühit anlamına, daha sonra isə insan - dünya mü­na­si­bətlərinə qədər genişləndirə bilmişdi. Amma psixoanalizin nəticəsi olan ipo­­xondrik yanaşma, ayrıca götürülmüş bir idrakı prosesin klinik mən­zə­rə­sini genişləndirmək deyildi, bu varlığın mahiyyətində duran eros və ta­na­to­sun həyati qaynaqlarını yenidən müəyyən etmək, insan psixologiyasında keç­miş və gələcəyin yerini görmək, onların qüvvələr labirintindəki çıxış yo­lu­nu kəşf etmək, varlığın əsil mahiyyəti və məzmununu açmaq demək idi. Ziq­mund Freyd fraktal yanaşma ilə sübut edirdi ki, insan təkcə şüuri aktdan, və ya ictimai davranışdan ibarət deyil ki, onlardan asılı qalsın, insan həm də bü­tövlükdə “varlıq” fenomeninin, “mövcudluq” prosesinin “mərkəzi qüv­və­si­dir”. Bütün insan fəaliyyəti və yaradıcılığını psixoloji amillərlə bağlamaq və bütün xəstəliklərin kökünü “Edip kompleksi”ndə axtarmaq, hələlik yalnız Ziqmund Freydə və psixi travmaları hipnozla yenidən yaşamaq metodu olan və “katarist” adlanan təcrübələri birgə apardığı C. Breyerə məxsus idi. Onların hər ikisi böyük praktik idilər və öz xəstələrini müvəffəqiyyətlə müalicə edirdilər. Ziqmund Freydin fərqli düşüncələri çox olsa da, ən böyük xidməti bundan ibarət oldu ki, o, ictimai düşüncə sahələrini təfəkkür priz­ma­sından keçirərkən individuumu ictimai düşüncənin nəticəsi hesab edirdi, onun yaradıcılıq aktlarını da qiymətləndirirdi. Bütün bunlara baxmayaraq, o, bə­dii yaradıcılığın meydana çıxmasını sırf instinktiv davranışın, latent arzu və istəklərin inikası hesab edirdi. Ziqmund Freyd insanın genoloji fak­to­run­da eros və tanatosu həlledici amil saysa da, insanın şəxsiyyətini, ictimai var­lı­ğını onu incəsənətlə bağlayan qüvvə kimi qəbul edirdi, amma yaradıcılığın gü­cünü yalnız bu iki qüvvə əsasındakı təzadda görürdü. Ziqmund Freyd öz təd­qiqatlarını davam etdirərək, insan psixikasının işini “Mən” “O” və “föv­qəl Mən”in və ya “ideal Mən” arasında böldü və göstərdi ki, bu strukturda “O” uzaq məqsədləri nəzərə alan, bütün daxili və xarici proseslərin sse­na­ri­si­ni hazırlayan gizli “Mən”dir. Ziqmund Freyd hər bir insanın təfəkküründə, şü­urunda, daha doğrusu, hər bir “Mən”də irsən keçən şüursuz oblast­la­rın­dakı “ideal Mən” və ya “fövqəl Mən”nin fövqəl səlahiyyətlərini açıqladı, qeyd etdi ki, onun funksiyası əsasən ictimai şüuru, mənəviyyatı əks etdir­mək­dən, insanda qoyulmuş ilkin ideyanı gerçəkləşdirməkdən ibarətdir.

Sonralar biologiya elmi də sübut etdi ki, insanın daxili aləmi bioloji yol­la irsən ötürülə bilməz, çünki beynin yüksək strukturu ontogenik, fərdi bir proses kimi formalaşır, yəni, filofenik xüsusiyyətlər irsən ötürülür, insan növ daşıyıcısı olaraq əsas ictimai məzmunlu əlamətləri nüsxələyir, amma on­togenik xüsusiyyətlər isə sırf “təsadüfi” çevrilmələrin kaleydoskopik nə­ti­cəsi kimi meydana çıxır. Ziqmund Freydin yaradıcılığında varlığa ontogenik və filogenik yanaşma tamamilə bir – birindən fərqlənirdı. Ontogenik ya­naş­ma insanı çərçivəyə salır, qapalı bir çevrədə Edip kompleksinə yönəldir, fi­lo­genik yanaşma isə onu növdaxili çərçivələrdən çıxarıb azadlığa qo­vuş­du­rur. İctimai şüur fərdi mühakimələrdən azaddır, o gələcəyə yönəlir və növün ya­şaması üçün instinktiv bir şəkildə hər cür maneələri aradan qaldırmağa ha­zırdır. Ziqmund Freyd insanı həm qapalı, həm də açıq bir sistem kimi təd­qi­qat obyektinə çevirmişdir. Qapalı sistem, ontogenik məzmun, Edip kom­plek­si erosla bağlıdır, açıq sistem isə tanatosun hökmranlıq etdiyi filogenik ma­hiyyətlə ilkin yaranışın stixiyasına can atır. Buradakı maraqlı bir çar­paz­laş­ma da diqqəti çəkir. Hər iki qüvvə, biri digərinin mövcudluğu üçün attrak­taya çevrilir. Eros sıxıldıqca tanatos üçün, tanatos sıxıldıqca eros üçün ma­hiyyət qazanır, məzmun əldə edir, daha doğrusu, birincinin gücü hesa­bı­na bəşəriyyətin varlığını müəyyən edən qanunlar, elm, incəsənət, mədə­niy­yət formalaşır, ikincinin hesabına ümumbəşəri növ qorunub saxlanır. Yeri gəl­mişkən, Sovet psixologiyasında Ziqmund Freydin psixoanalizi bir təd­qi­qat sahəsi kimi yasaq edilsə də, bədii yaradıcılıqla bağlı araşdırmalarda onun fikirləri gündəmə gəlirdi. M. M. Baxtin yaradıcılıq proseslərini izah edər­kən Ziqmund Freydin Edip kompleksinə sitayişini belə izah edirdi: ”Edi­­pə birləşərkən, mən ondan kənarda öz yerimi itirib, yeni yaradıcılıq nöq­­teyi-nəzərindən, onun həyatındakı hadisələri zənginləşdirə bilmirəm, bir mü­ə­llif – yaradıcı kimi onun özünün əli çatmayan yeganə yerini, onun həya­tı­nın bu hadisəsini zənginləşdirə bilmirəm. (11, 64)

Yaradıcılığın simvol formalaşdırmasına yönəlməsini qadağalarla əla­qə­lən­dirən Ziqmund Freyd düzgün nəticəyə gəlsə də, fikirlərinin davamında o, ifrata varırdı. Ziqmund Freyd haqlı olaraq qeyd edirdi ki, özünü ifadənin va­riasiyaları və şəxsi düşüncə hüdudlarını keçən incəsənət yalnız sıxılmış enerjinin hesabına yaradıla bilərdi. “O” əsas energetik mənbədir, insan fəa­liy­yətinin iqtisadi nöqteyi-nəzərində əsas “O” dur, orada hissi - sensor fəa­liy­­yətin yalnız bir növü – təcavüzkarlıq və maddi məzmun hökmranlıq edir ki, onun da əsasında “təmin olunma” və “həzz” durur. Daha sonra o əlavə edir ki, bu hisslər öz yolunda “ideal Mən”lə də rastlaşmalı olur və həmin “ideal Mən” şəxsiyyəti əxlaqi çərçivə ilə əhatə edir və müəyyən bir ölçüyə salır. Bu zaman təzyiq altında kompromis orta variant meydana çıxır ki, bu da öz növbəsində sıxılmış arzuları dolayı yolla gerçəkləşdirməyə yönəlir. Ziq­mund Freyd insan həyatının bütün obrazlı fəaliyyətini - yuxugörmədən baş­lamış, təsviri incəsənətə, poeziyaya, ədəbiyyata və digər yaradıcılıq akt­la­rına qədər, bütün növlü simvollaşdırmanı, metaforik yanaşmanı “ideal Mən”lə bağlayır, amma həmişə də bunun üzərində dayanır ki, “insanda do­mi­nant sistem “O” dur, şüur bu dominant sistemin davamıdır”, reallığın çər­çi­vəsi ilə qarşılaşarkən “O” məcbur olub dolayı yol seçir və ideal “Mən” üçün meydan açılır. Sivil cəmiyyətdə etik – mənəvi çərçivələr “sağlam”- ins­tinktiv fəaliyyəti, təbii psixikanı pozur, qadağalar, tabular ontogenik ya­naş­mada insan psixikasını Edip kompleksinə bağlayır və ondan asılı edir. Fi­logenik yanaşmada tanatos insanı daha çox geriyə, ilkin mərhələyə, ins­tin­k­tiv davranışa, həzz almaya yönəldir. Cəmiyyət sivil olduqca, azadlıq daha çox boğulur, instinktiv şəkildə, açıq formada realizə mümkün olmadığı üçün həzz prosesi maskalanır, simvolik forma alaraq, “O”nun tələblərini rəmzi şə­kildə ifadə edir və incəsənət dediyimiz, məhkum arzular diyarına çevrilir. Ziq­mund Freyd Leonardo da Vinçi, Dostoyevski, Şekspir və digər yaradıcı şəx­siyyətlərin fəaliyyətini tədqiq etdikdən sonra, incəsənətin psixoanalitik kon­sepsiyasını hazırlamışdı. Onun fikrincə, bütün bədii yaradıcılıq və incə­sə­nət sublimasiyanın, illüziyanın, şişirtmənin nəticəsi olmaqla yanaşı, libi­do­nun bifurkasiyası, ikiləşməsi və bir hissəsinin xaricə köçürülməsidir. Ya­ra­dıcı insanlarda interpolyasiya və ekstrapolyasiya prosesləri biri digərini əvəz edir və bu proses obrazlı düşüncəni bədiiləşdirir. Əgər biz də incə­sə­nə­ti yalnız Ziqmund Freydin dediyi interpolyasiya və ekstrapolyasiya, daxilə və xaricə köçürmələrinin nəticəsi kimi qəbul etsək, o zaman sənət əsər­lə­ri­nin tipikləşdirmə və tərbiyəedici qüvvəsini, bədii obrazların insan həyatına da­xil olmasını, incəsənətin gücünü inkar etməliyik. Halbuki, sənət o zaman hə­qiqi sənət hesab edilir ki, o şəxsi düşüncə hüdudlarını keçsin, ümumbəşəri ide­ala xidmət etsin. Bədiiləşdirmək - hansı formada olursa – olsun, obraz ya­ratmaq, varlığı obrazda görmək, metaforik ifadə tapmaq, simvollaşdırmaq de­məkdir. “Bədiilik incəsənətin törəmə yox, hər şeydən əvvəl əsərin məz­mu­nunu əhatə edən köklü əlamətidir.” (15, 101) Ziqmund Freydin yaradıcılıqla bağlı düşüncələrindəki hiperbolik məzmun özünü doğrultmadı. Cəmiyyət inkişaf etdikcə, psixoloji böhran əlamətləri meydana çıxırdı, insanların psixoloji yükü ağırlaşır, tədricən “boğulmuş impulsları” özündə əks etdirən stimullar insan həyatının psixi gücünə (pranaya) yiyələnirdi. Bədii yaradıcılıq kimi cəmiyyət də öz determinantını müəyyən etməli idi Amerika psixoloqu Qordon Olport (1897 – 1967) güclü qıcıq yaradan sti­mul­ların insan psixologiyasından ayrılmasını, “muxtariyyət hüququ” əldə edərək, təbiət və cəmiyyət hadisələrinin fövqünə keçməsini əsas motivasiya fak­tı kimi qəbul edir və şəxsiyyətin potensial imkanlarında bunu nəzərə alır­dı. Psixoanalizə görə isə incəsənət əsərlərində şüuri, qeyri – şüurini ictimai – so­sial senzuradan keçirtmək üçün mexaniki bir şəkildə simvolika tapır. Ziq­mund Freyddə şüuri ilə qeyri şüuri arasındakı münasibətlərdə yalnız kol­li­zi­ya görünür, zorakılıq hiss olunur. İnsan qəlbini ələ alan sənət əsərlərinin yal­nız kolliziyadan, zorakılıqdan doğulmasına inanmaq çətindir. M. M. Baxtin Dos­toyevskinin yaradıcılığını izah edərkən yazırdı: “Dostoyevskiyə görə dün­ya haqqında həqiqət şəxsiyyət haqqındakı həqiqətdən ayrılmazdır”. (13, 89) Doğrudanmı, simvollaşdırmağa yönələn yaradıcılıq, incəsənət yalnız alt şüur­dakı instinktiv düşüncəni reallaşdırmağa xidmət edir, orada başqası üçün yararlı ola biləcək, ictimai məzmun daşıyan, şəxsi düşüncə hüdudlarını ke­çən heç bir şey yoxdurmu, incəsənətə ümumbəşəri mahiyyət verən ka­no­nik xüsusiyyətlərdəmi instinktiv xarakter daşıyır? M. M. Baxtin yazırdı: “İn­san yaradıcılıqda - bütöv insandır”.(11,88) Şəxsi düşüncə hüdudlarını keç­mə­yən fikir bədii məzmun əldə edə bilməz. Yalnız şəxsi düşüncə hü­dud­la­rı­nı keçdikdən, bəşəri mahiyyət qazandıqdan sonra yaradıcılıq sənətə çevrilir. “Beləliklə, yaradıcılıq prosesi alt şüurdan şüura doğru hərəkətdir”.(10,79) “İnsan yaradıcılığı öz daxili qanunauyğunluğuna malikdir, o bəşəri ol­ma­lı­dır, amma lazımı, vacib olmalıdır və həm də təbiət kimi həqiqi olmalıdır”. (11,220) Maraqlı bir sual meydana çıxır. Əgər əsas instinktiv xüsu­siy­yət­lə­ri­nə görə bütün canlılar identikdirsə, nə üçün ölüm və doğum aktları digər can­lıların həyat tərzinə və qarşılaşdıqları obrazlara bədii məzmun verə bil­mir? Bədiilik nə üçün yalnız bəşəri xarakter daşıyır, nə üçün insan real hə­ya­tı bədiiləşdirmədən, illüziyasız yaşaya bilmir?

M. M. Baxtin yazırdı: ”... forma təkcə zaman və məkanca mövcudluq de­yil, həm də hər bir fikrin öz forması mövcud olur”. Bədiilik fikrin bir for­ma­sıdır. Ziqmund Freydin diqqətdən yayındırdığı yeganə məsələ, məhz bu­nun­la bağlı idi. Bədii yaradıcılığın, incəsənət əsərlərinin meydana çıxmasını izah edərkən, onun nəticələri birtərəfli görünür, çünki orada fikrin for­ma­sı­nın və modelinin təsviri çatmır. “Fövqəl Mən”, “ideal Mən” anlayışlarının fi­zioloji, psixoloji əsaslarını izah etsə də, “Mən” Ziqmund Freyddə ümu­mi­ləşə bilmir, insan fövqəl məzmunlu fərddən yuxarı qalxmır.

Ziqmund Freyd bədii yaradıcılığın fizioloji və psixoloji əsaslarını ta­ma­milə düzgün izah etsə də, insan həyatındakı əxlaqi keyfiyyətləri və bədii də­yərləri yalnız şəxsi ambisiyalara xidmət edən, siyasi motiv daşıyan xü­su­siy­yətlər kimi açıqlayırdı və bəzən ona istehza ilə yanaşırdı: “Fikir ver ha, sən məni də sevə bilərsən, mən necə də obyektə bənzəyirəm”.(23,100) Bu mə­nada, J.-P.Sartrın məhəbbəti yalnız konflikt hesab etməsinə bəraət qazan­dır­maq olar. Halbuki, məhəbbət özündə konfliktdən daha böyük və daha güc­lü olan nəyi isə birləşdirir, sevgini insani dəyərlərdən böyük hesab etmə­sək, ona ontogenik məzmun, mistik və ilahi çalar vermək olmaz. Filogenik məz­munla ilkin yaranışın stixiyasından çıxmaq, fərdi mövcudluqdan çox uzaq­laşmaq mümkün deyildir. Əxlaqi dəyərlərin cəmiyyətdə, tarixdə rolu haq­qında maraqlı bir fikir də Eduard Şüreyə məxsusdur. O, özünün “Böyük həs­rolunmuşlar” adlı əsərində bu məsələni Ziqmund Freyddən xeyli əvvəl və çox maraqlı bir şəkildə həll etmişdi. O göstərmişdi ki, Afina və Sparta şə­hər­ləri iki yüz il dünyaya necə yaşamaq nümunəsi göstərsə də, Yunanıstan ta­rixdə nə hərbi oliqarxiyası, nə demokratiyası, nə incəsənəti, nə də öz fəl­sə­fə­si ilə qalmamışdır: “Yox, Yunanıstanın ürəyi orada deyil. Yunanıstanın ürə­yi onun məbədlərində, mistik düşüncələrində və onun həsr olunmuş­la­rın­da­dır” Yunanıstanı yaşadan onun misterikasıdır, ruhi və ezoterik yaşan­tı­la­rı­dır. (25, 210) İnsan psixikası Eduard Şürenin ezoterik düşüncələrində Ziq­mund Freyddən çox fərqli bir şəkildə izah edilmişdir, o göstərir ki, “insan qəlbi onun cismi formalaşmazdan xeyli əvvəl mövcud olur”.(25,294) və son­ra mövcudluq üçün, yerdə məkan əldə etmək, maddiləşmək üçün o yerə ça­ğırılır. Eduard Şüre fikrini davam etdirir və göstərir ki, məsələn, Pifaqor bö­yük riyaziyyatçı idi, lakin onun elmi düşüncələri onun ruhi yaşan­tı­la­rın­dan doğmuşdu və onlar mistik təsəvvürlərlə birbaşa bağlı idi. Kənar infor­ma­siyaların alınması həmişə ruhi məqamlardan sonra gəlir. Müasir elmi və bioenergetik yanaşmalar isə həm metapsixologiyanı, həm də bu mistik düşüncələri qəbul edir. Məsələ burasındadır ki, bu fikirləri həzz hissindən o tərəfdə olanların, incəsənətin, yaradıcılıq aktının təhlilində, analoji bir versiyada Ziqmund Freyd də izah edirdi. Bütövlükdə qəbul etməsə də, o dinin mahiyyətini, əxlaqi dəyərlərin, incəsənətin rolunu başa düşsə də heç birinin gücünə inanmırdı. Amma ondan fərqli olaraq, A. Eynşteyn dini, əxlaqi dəyərləri hər bir insan üçün vacib həyati dəyər kimi qiymətləndirərək, elmlə dinin vəhdətini gözəl şəkildə ifadə etmişdi: “...elmlə din arasında konflikt ola bilməz... Dinsiz elm naqisdir, elmsiz din kordur”.(19, 308) Ziqmund Freyd dahi bir alim olaraq, incəsənətlə bağlı geniş təhlillər apardığı zaman, ictimai şüur forması kimi ayrıca götürülmüş konkret bir dini dünyagörüşü də diqqətdən yayındıra bilməzdi. O, bütün əxlaqi dəyərlər kimi cəmiyyətdə dini dünyagörüşün sosial mahiyyətini başa düşürdü, amma dini qəbul etmədiyi üçün elmi nəticələrə üstünlük verirdi. O, “Psixoanaliz və mədəniyyət. Leonardo da Vinçi” əsərində cinsi fərqlərdən doğan mənəvi travmaları, nevroz və psixozları izah etməklə yanaşı, dahi sənətkarların şəxsi komplekslərini və sənətdə onların inikasının simvolik mənasını açıb göstərir. Daha sonra isə dinlə bağlı belə bir fikrə gəlir: “Məşhur dini təlimlərin tarixi bizim onlara hörmətimizi artırır, amma bizim onlardan mənəvi nümunə motivləri götürməyimizi təmin etmir. Əksinə, tarixin bu qalıqlarının köməyi ilə bizim üçün dini tezislər nevrotik yaşantılar kimi anlaşılır... Ancaq dini təlimlərin məzmunundakı dəyərlərin tanınması o qədər təhrif edilmişdir və sistematik şəkildə elə maskalanır ki, insanlar on­la­rı bütövlükdə həqiqət kimi qəbul edə bilmir”. (21, 212) Dinlə, incəsənətlə bağ­lı düşüncələrini davam etdirən Ziqmund Freydin, nəhayətdə, Götenin şei­rinə müraciət etməsi, onun dinə yanaşmasındakı tərəddüdlərini təsdiq edir­di: “Kim ki, elm və incəsənətə yiyələnir, o dini də əldə edir. Kim ki, heç bi­rinə sahib ola bilmir, o dini də itirir”. (21, 149) Konkret dinlə bağlı dü­şün­cə­lərində Ziqmund Freyd ortodoksal bir mövqedədir və düşünür ki, əgər bü­tün xəstəliklərin elmi izahı varsa, dini dünyagörüş üçün yer qalmır. O, fəl­sə­fi təfəkkürü və elmi yanaşmanı qəbul edir, amma dinin psixoloji əsaslarını və insan həyatında onun rolunu görmək istəmir. Cəmiyyətdə və insan psi­xo­lo­giyasında dini, yalnız illüziya kimi dəyərləndirmək, bütövlükdə əxlaqi key­fiyyətlərə göz yummaq demək idi. Dini dünyagörüşü cəmiyyətin həya­tın­dan silməklə, Ziqmund Freyd, ruhi keyfiyyətlərə bəşəri məzmun verirdi, on­ların idarə olunmasına süni bir inam yaradırdı. Onun ontologiyasında yal­nız keçmiş və bu gün var idi. Metapsixologiyada gələcək yoxdur, onun kon­tur­ları müəyyən edilməmişdir. İnsanın bütün xüsusiyyətləri və davranışı keç­mişlə bağlıdır, onun meydana çıxan hər bir hərəkətinin motivi dünən mü­əyyənləşdirilmişdir. Bu günün sxemini alt şüurunda hazır şəkildə gəz­di­rən insanın cəhdləri də mənasızdır, çünki o, mövcud ssenaridən kənara çıxa bilməz. Fəaliyyətin motivi və davranışın məzmunun hazır şəkildə əldə edən insan üçün gələcək bu günün içərisində əriyib gedir. Motivasiya keçmişdən gə­ləcəyə qədər uzana bilmir, “Mən”, “O” və “fövqəl Mən” gələcəyi əhatə edə bilmək iqtidarında deyil. O, dar bir çərçivədə insanı fəaliyyət mey­da­nına çəkir. Bu insan çox vaxt fərddir, bəzən sosiumdur, amma o heç vaxt fi­lo­sof ola bilməz. O, insan - dünya münasibətlərini necə analiz edə bilər ki, bu haqda onun ilkin ideyasında heç bir informasiya yoxdur? Halbuki, insan öz filogenetik yaddaşından kənara çıxıb bəzən qeyri – real görünən, çox son­ralar təsdiqini tapan informasiyalar da verə bilir. Və yaxud insanın hansı isə bir hissin təsirindən qabaqcadan onun üçün müəyyən edilmiş proqramı ya ləngidə və yaxud dəyişə bilməsini necə izah etmək olar? Çox sonralar mü­əyyən edildi ki, informasiya axını əslində keçmişdən gələcəyə doğru gedir. İnsan öz keçmişindən daha çox öz gələcəyi ilə bağlıdır. Onun bu günü gələcəkdən gələn informasiya üzərində qurulur, bumeranq prinsipi ilə geriyə qayıdan gələcəyini o keçmişlə deyil, bu günlə tənzimləyə bilir. Elm durmadan inkişaf edir, müasir bioenergetik yanaşmalar Ziqmund Freydin metapsixologiyasındakı boşluğu doldurur. İnsan təkcə bədən deyil, insan təkcə ruh deyil, insan həm də mühitdir, sferadır, insan həm də informasiya daşıyıcısıdır, ötürücü rolunu oynayan həm açıq, həm də qapalı bir sistemdir.

Ziqmund Freyd öz metapsixologiyası ilə qeyri – şüurinin, alt – şüurun, təltəlşüurun insan həyatındakı rolunu yenidən kəşf etmişdi. O, yüzlərlə xəs­tə­ləri yenidən normal həyata qaytarmış praktik idi. İnsan həyatının ruhi key­fiy­yətlərinə xüsusi və fövqəl bir qüvvə kimi yanaşan Ziqmund Freyd bü­tün ay­dınlığı ilə göstərə bildi ki, insan psixikasının görünən tərəfləri, onun gö­rün­məyən tərəflərinin hərəkət trayektoriyasını cızır. “Niyyətin hara, mən­zi­lin ora” deyilmişdisə də, Ziqmund Freyd bunu elmi şəkildə sübut etdi. Sö­zün reflektiv gücünü saysız – hesabsız təcrübələri ilə rus alimi İ. P. Pav­lov (1849–1936) da təsdiq etdi. Ziqmund Freydin dahiliyi onda idi ki, o in­san psi­xikasının qeyri-fəal sahələri ilə fəal sahələrinin arasındakı səbəb – nə­ticə əlaqəsini tapmışdı. Böyük rus alimi İ. P. Pavlov da bu fəaliyyəti da­vam etdirərək, pressor – depressor, oyanma və ləngimə arasındakı müvəq­qə­ti əlaqələrin assosiativ gücünü, şərti refleksin rolunu tapmışdı, yalnız insa­na məxsus olan ikinci siqnal sisteminin beyin yarımkürələrinin fəaliyyəti ilə əlaqəsini meydana çıxarmışdı. İkinci siqnal sisteminin tədqiqində İ. P. Pav­lov insana yalnız bioloji bir növ kimi baxırdı, amma Ziqmund Freydin yara­dı­cılığında insan həm də şəxsiyyət, yaradıcı obraz, ictimai varlıq kimi araş­dı­rıldı, onun yaradıcılıq prosesi, dini dünyagörüşü də tədqiq edilirdi. Amma o, öz instinktiv fəaliyyəti ilə əxlaqi dəyərləri, ictimai münasibətləri yarıb ke­çə bilmir, sosium üçün yaradılmış mənəvi çərçivəyə oturmurdu.

Hər iki dahi alim psixoanaliz və ikinci siqnal sisteminin fəaliyyətinə ic­timai məzmun verib onu mənəvi – etik qanunlarla bağlaya bilmədilər. Psi­xo­analizdə də müəllif sözün ruhi gücünü görürdü, amma onu mənəviyyatla, əx­laqla deyil, instinktlə bağlayırdı. Metapsixologiyada tanatos və eros ara­sın­da çırpınan insan, bu labirintdən çıxış yolu tapa bilməyəndə, bədii yara­dı­cı­lığa pə­nah aparır, özündən, öz instinktiv duyğularından qaçıb incəsənətə sı­ğınır. O heç bir vaxt azadlıq və əxlaq haqqında düşünə bilməzdi, çünki onu ilkin möv­cud­luğun stixiyası idarə edirdi. Nəyin bahasına olursa – olsun, ins­tinktiv qüv­və­sini, “xəstə təxəyyülünü” reallaşdırmağa çalışan, özünü ax­ta­ran, daim “ya­ralı qəlbinin” iniltilərini eşidən insan, metapsixologiyada çox cılız görünürdü.

Ziqmund Freydin yaradıcılığı haqqında minlərlə fikir və düşüncələr mövcuddur. Elə bir elmi – psixoloji düşüncə sahəsi tapmaq olmaz ki, onun təhlilində psixoanalizdən yan keçilsin. Ən maraqlı yanaşmalardan biri də S. La­zarevə məxsusdur. O yazır: “Bədənin qəlb (ruh) üzərində üstünlüyünü mən­tiqi şəkildə sübut etməyə çalışarkən o, öz sisteminin əsasında mənə­viy­yat­sızlığı və ruhun sıradan çıxarılmasını qoydu. Bu cəhdin bütün zərəri və qey­ri-adi nəticəsi o oldu ki, o ilk dəfə elmlə dinin birləşməsinin, elmin dinin üzə­rində qələbəsinin nəyə gətirib çıxardığını sübut etdi”. (18,117) Aydındır ki, psixoanalizin banisi elmlə dini birləşdirə bilməzdi, çünki o mənəviyyat qa­nunlarını qəbul etmirdi. Onun elmi düşüncələrinin nəticələrini yalnız em­pi­rik fəaliyyəti təsdiq edirdi. O, insanın daxili aləminə hökmranlıq edən ye­ga­nə gücü instinktlə əlaqələndirdiyi üçün istinad nöqtəsini insan varlığının ikinci qütbünə keçirirdi. Halbuki, insanın bir sosium kimi “mövcudluğu yalnız subyekt üçün mümkündür”. O, ictimai varlıq olaraq, həmişə mənəvi mü­nasibətlərə və əxlaq qanunlarına ehtiyac duyur. İnsan digər canlılardan məhz transfer xüsusiyyəti ilə seçilir. O, öz hisslərini sözə, sözü hissə çevirə bil­diyi üçün ilahi məzmunla bağlanır. “Söz, eşidilmək, anlaşılmaq, ca­vab­lan­maq istəyir, yenidən cavaba cavab və sonsuzluğa qədər”. (11, 306) “Söz özün­dən kənarda, özünün əşyaya canlı yönəlməsində yaşayır, (pred­met­ləş­dir­mə gücündə Ə.S.) əgər biz sona qədər bu yönəlmədən yayınsaq, onda əli­miz­də sözün çılpaq ölüsü qalır, onunla isə sözün sosial vəziyyəti, həyat ta­le­yi haqqında heç bir şey bilmək olmaz”. (12,105) Aydındır ki, ictimai çərçivə so­sial məzmun daşıyır. Vaxtilə F. Engels insanın heyvandan əsas fərqini “onun münasibətinin bir münasibət olaraq mövcudluğunda” görürdü, yəni can­lıların içərisində yalnız insan, öz münasibətlərində fenomenal şəkildə möv­cuddur, subyektə münasibət onun üçün əlahiddə bir xarakter daşıyır və onun həyatının mənasını müəyyən edən qüvvəyə çevrilir. Yuxarıda qeyd et­di­yimiz kimi, Ziqmund Freydin incəsənətlə bağlı düşüncələri də digər fi­kir­lə­ri kimi fundamentaldır. O, həyat və yaradıcılığını təhlil etdiyi bütün dahi sənətkarları yalnız psixoanalizin kölgəsində görsə də, onların hər biri üçün Edip kompleksinin fərqli çalarlarını tapıb əsaslandırmışdır. Psixoloji mü­hi­tin, Edip kompleksinin izləri danılmazdır, hər bir şəxsiyyətin formalaşması bu fazalardan keçir, amma bütövlükdə sənətin və sənətkarın, incəsənət və ədə­biyyatın gücünü komplekslərə bağlamaq, onun ictimai–sosial ma­hiy­yə­ti­nin üstündən sükutla keçmək, sənətdə diskretlik üçün yer saxlanması cəh­di­dir. Əslində, hər bir sənət əsəri özündən əvvəlki və özündən sonrakı ya­radı­cı­lıq nümunələri ilə xronotop bir məzmunla bağlıdır və elə buna görə də sə­nət­də sürəklilik yaşanır və hər dəfə yenidən başlamaq zərurəti meydana çıx­mır. Sürəkliliyin inkarı, əlaqəsizlik, ölçüsüzlük hər cür sənəti şübhə altına alır. Halbuki, “sənət - sənət üçündür” ideyasında, hər dəfə yaranan sənət əsə­ri özündən əvvəlki əsərin zamanca davamı kimi təqdim edilir, hər yeni əsər, məkanca özündən sonra gələcək əsər üçün, təzə bir fikir üçün yer sax­la­yır. Buna görə də bədii düşüncənin, bədii fikrin sonu yoxdur.

Ziqmund Freydin psixoanalizi hər şeydən əvvəl, ona görə fəlsəfi təlim hesab edilir ki, o psixologiya deyil, metapsixologiyadır, metapsixologiya fər­din psixoloji çərçivəsinə sığa bilməz. Təfəkkürün varlığa münasibətində psi­xoanaliz fəlsəfi təlimə çevrilir və bədiiliyin fizioloji və psixoloji əsas­la­rı­nın təhlilindən sonra onu yaradıcılıq aktı kimi izah edir. Ziqmund Freyd yu­xa­rıda adını çəkdiyimiz əsərin “Bir illüziyanın gələcəyi” adlı bölməsində ya­­zır: “Din, fəlsəfə, incəsənət illüziyadan başqa bir şey deyildir”. (21, 106) “Siz yalnız o zaman yaradıcısınız ki, o anda sizə oxucuda təsəvvür yaratmaq üçün cəmi beş sətir lazım olur”.(3,118) Bədiiliyin illüziyadan doğduğunu in­kar etmək mümkün deyilsə də, bu illüziyanın əsil mahiyyəti orada açıq­lan­mır, çünki metapsixologiyadakı bütün yaradıcılıq aktları, o cümlədən yuxu və yuxu görmədə bəhs edilən böyütmə sindromu, ipoxondrik yanaşma təkcə bioloji proses kimi izah edilə bilməz. Ziqmund Freyd böyütmə sindromunun təhlilində Gildebrandtın bu sözlərinə istinad edir: “Ən təəccüblüsü odur ki, yu­xugörmə adətən, öz elementlərini böyük və əhəmiyyətli faktorlardan de­yil, ... cüzi qırıntılardan, ... ikinci dərəcəli hadisələrdən götürür”. (24,29) Ki­çik faktorların böyüdülməsi, illüziyanın deformasiya gücü bütün yaradıcılıq sahələri üçün xarakterikdir.

İllüziya məkanla bağlı olduğu üçün ruhi prosesdir və insan qəlbinin ən incə ruhi keyfiyyətlərini təcəssüm etdirir. Həm yaxınlıq və uzaqlıq aber­ra­siyaları illüziya doğurduğu üçün Ziqmund Freydin bəhs etdiyi illüziyanın ma­hiyyəti qeyri-müəyyən qalır. Amma o, illüziyalara inanmırdı və gös­tə­rir­di ki, dünya öz gələcəyini illüziyalara deyil, zəkaya bağlamalıdır. Halbuki, insan şüurunda əvvəlcə dünyanın hissi modeli yaranır, sonra isə elmi düşün­cə­nin konturları aydınlaşır. Bu məsələlər psixoanalizdə açıq qalır.

Hər növ fəaliyyətin əsasında primitiv və instinktiv davranış aktının, il­kin reflekslərin durması faktı, bütün etik – mənəvi prinsipləri, ümumdünya din­lərini və həmçinin bütövlükdə bədii yaradıcılığı, ədəbiyyatı və incəsənəti su­al altına qoydu. “Mən”in bifurkasiyası ilə Ziqmund Freyd sübut etməyə ça­lışırdı ki, insan fəaliyyəti təkcə şüuri aktlardan deyil, həm də qeyri – şüuri akt­lardan və həm də eyni miqdarda ictimai düşüncə sahələrindən asılıdır. Bu ası­lılığın kökündə insanın instinktiv cəhdləri durur, hər üç fəaliyyəti yalnız psi­xoloji amillər birləşdirir. Mənəviyyat üçün yer saxlamayan təfəkkür pro­se­si­nin belə strukturu öz dövründə birdən – birə qəbul edilmədi. Artıq qeyd et­dik ki, həmin dövrdə Albert Eynşteyn kvant fizikası sahəsində tədqiqatlar apa­­rırdı və Ziqmund Freydlə məktublaşırdı, hətta onlar sonradan birlikdə ic­ti­mai-sosial proseslərdən bəhs edən müharibə və pasifizmlə bağlı bir əsər də çap etdirmişdilər. Buna baxmayaraq, Ziqmund Freyd haqqında Albert Eynş­teyn yazmışdı ki, “Ziqmund Freydin tədqiqatları çox geniş və elmi nəticələri çox mürəkkəbdir, onlara yalnız həmin sahənin mütəxəssisləri qiymət verə bilər”.

Ziqmund Freydin psixoanalizindən sonra ictimai şüurun bütün sah­ə­lə­rin­də – fəlsəfədə, ədəbiyyatşünaslıqda, dilçilikdə, incəsənətdə, hüquq sahə­sin­də peripetik çevrilişlər meydana çıxdı. Bütün ictimai şüur sahələrinə ye­ni­dən nəzər yetirmək, onların təhlilində metapsixologiyanı da nəzərə almaq zə­rurəti yaranmışdı. Psixoanaliz nəinki insan psixikasına, şüuruna yeni bir məz­mun vermişdi, o həm də sinir sisteminin fəaliyyətinə yenidən və fərqli bir şəkildə baxmağı tələb edirdi. Müasir elmi - psixoloji yanaşmalarda şü­u­run motivizasiyası amili əsas götürülür. Psixologiya və psixiatriya elmləri şüu­run motivasiyasına istinadən təfəkkür aktlarını tədqiq edir, yəni insan şüu­ru reallığı nə dərəcədə motivləşdirə bilirsə, elə həmin ölçüdə də qavraya bi­lir. Kvant düşüncəsinin yenidən önə çəkilməsi, məhz bu motivasiya həddi ilə bağlıdır. Şüurun motivasiyası onun ətraf mühiti qəbul etmə imkanlarının əha­tə dairəsidir. XXI əsrin elmi yanaşmalarında yenidən kvant psixologiyası şüu­run motivasiya həddi ilə əlaqələndirilir və bu, təkamül proseslərinin mü­a­sir izahı üçün mühüm amil hesab edilir. O dövrün psixoloji tədqiqatlarında da­ha bir vacib məsələ üzərində də dayanırdılar. Belə ki, təfəkkür prosesinin iza­hında əsas psixoloji amilin şüurmu və yaxud davranışmı götürülməsi fərq­li mübahisələr doğururdu; insan öz şüurundanmı, yoxsa davra­nışın­dan­mı daha çox asılıdır? Əgər şüuru ətraf mühitin əksi kimi və yalnız sırf inikas ola­raq qəbul etsək, deməli, belə çıxır ki, davranış da ətraf mühit tərəfindən mü­əyyən edilir. Halbuki, vaxtilə Amerika psixoloqları E. Torndayk, C. Uot­son və başqa bihevioristlərin iddia etdiyi kimi insan fəaliyyətində yalnız dav­ranış həlledici amildir. Əslində isə insanın psixoloji cəhətdən daha mü­rək­kəb motivasiya aktına malik olduğunu sübut edir, belə ki, insan həmişə ay­rı cür düşünüb, tamamilə başqa bir hərəkəti icra etmək iqtidarındadır. Bu­na görə də yalnız davranış fəaliyyəti tam şəkildə ifadə edə bilməz, təfəkkür ak­tı və şüurdakı motivasiya fəaliyyəti tam şəkildə əhatə edir. Bu xü­su­siy­yət­lər də psixoanalizi fəlsəfi təlim olaraq tədqiqat obyektinə çevirən cə­hət­lər­dən idi. Müasir elmi tədqiqatlar reallığın şüurdakı inikası zamanı meydana çı­xan təfəkkür aktlarını tədqiq edən zaman daha maraqlı nəticələr əldə et­miş­lər. Doğrudan da “insanın həyatının mürəkkəb və çoxcəhətli, mütəmadi və ardıcıl bir idrak prosesi olduğu aşkarlanır”. (8,20) İdrak prosesini və bu za­man əldə edilən biliyin yaranmasını, onun kökünü axtaranlar da bu pro­se­si motivasiya ilə əlaqələndirdilər. Müasir tədqiqatları ilə məşhurlaşan Çili ney­robioloqları U.P.Maturana və F.X.Varela “autopoez” adlandırdıqları özü­­nü hasiletmə prosesində həmin motivasiyaya təfəkkür aktının qeyri –adi bir şəkildə fizioloji əlavəsini aşkara çıxarmış və onu insanın sinir sisteminin lo­kal xüsusiyyəti kimi izah etmiş və maraqlı nəticələrə gəlmişlər. Müasir psixoloji təkamül prosesi XXI əsri təfəkkürün fəlsəfi strukturunda lokal sıçrayışlarla zənginləşdirmişdir. Buna görə də lokal düşüncəni və kvantların təsir gücünü qəbul etməmək mümkün deyil.

Psixoanalizdən sonra Stefan Sveyq, İrvinq Stoun, Tomas Mann kimi məş­hur yazıçılar öz əsərlərində şəxsi psixoloji yaşantıların ictimai şüurda əks olunması və ictimai şüuru şərtləndirməsi ilə bağlı məsələləri araş­dır­ma­ğa başladılar. Artıq ədəbiyyatda hadisə, ədəbi kolliziya deyil, insan psixologiyası, motivasiya ön plana keçdi, aydın oldu ki. "insanın keçirdiyi ən adi hiss və həyəcanlardan ən mürəkkəb fikirlərə qədər, adi bir təbiət mən­zə­rəsindən tutmuş insan taleyinə və hətta bəşəriyyətin böyük problemlərinə qə­dər, bir sözlə, insanı duyğulandıran və düşündürən nə varsa – hamısı bə­dii­ləşərək ədəbiyyatın mövzusuna çevrilə bilər” (4, 25).

Psixoanalizdən sonra digər ictimai şüur sahələrində də yeni yanaş­ma­lar müşahidə olunurdu. Avropada dünyada ilk dəfə hüquq elmində əxlaqi və hü­quqi tənzimləmələrdə sosial - iqtisadi şəraitlə yanaşı, şəxsiyyətin psixoloji du­rumu, hiss və həyəcanları, instinktiv aktları araşdırılmağa başlandı. Psi­xo­lo­gi­ya digər elmlərin, texnikanın, yaradıcılıq imkanlarının, əməyin, müha­ri­bə və sülh problemlərinin tədqiqində ön plana keçdi. Yeni psixoloji ter­min­lər meydana çıxdı. Psixoloji məktəbin nümayəndələri olan V. Vundt, N. Fol­kelt, A.Potebnyak və digər tədqiqatçılar sənətkarın psixi halı, ya­ra­dı­cı­lı­ğın psixologiyası, sənətkarın ruhi vəziyyətini yaradıcılığın psixi mənbəyi ki­mi analiz edirdilər. Psixi prosesləri yaradıcılığın fizioloji əsasları ilə bağ­la­yan tədqiqat işləri meydana çıxdı, həmçinin yaradıcılığın qəbul edilməsi aktlarının, subyekt, obyekt münasibətlərinin araşdırılmasının yeni istiqamət­lə­ri müəyyənləşdirildi. Psixofizika sahəsində aparılan tədqiqatların nəticəsi ola­raq insanların qıcığı qəbuletmə mexanizmində hissi – sensor sistem üçün öl­çü müəyyən edildi. Rene Dekardın, Q.V. Leybnitsin, N.Malbranşın, D.Qart­linin hisslər, affektlər haqqındakı fikirləri tədqiqat obyektinə çevrildi. Hiss və duyğulara hiperbolik yanaşma bədiiliyin gücünü daha da artırdı. Avs­triyada S. Sveyqin psixoloji novellalarında, S. Dalinin sürrealist rəsm­lə­rin­də, V. Van Qoqun əsərlərində, İ.V.Hötenin, F.Şillerin, L.N.Tolstoyun, F.M.Dostoyev­ski­nin, A.P.Çexovun yaradıcılığında psixoloji yanaşmalar ge­niş­ləndirildi və şəx­si düşüncə hüdudlarından yuxarı qalxıb fəlsəfi dü­şün­cə­lərlə əvəz olundu.

Fərdi psixologiya, insan – insan münasibətləri insan – dünya mü­na­si­bət­ləri fonunda kiçildi, insan mikrokosm kimi tədqiq olunmağa başladı, me­tapsixologiya psixoloji ağırlığı öz üzərindən fəlsəfəyə keçirdi.

X1X əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərində insan – dünya münasibətləri fonunda meydana çıxan dövrün psixoloji ağırlığı, bəzən cəmiyyətdə açıq – ay­dın nəzərə çarpan mənəvi-ruhi böhranlar şəklində, bəzən isə bədii ya­ra­dı­cı­lıqdakı həqiqət axtarışlarında öz əksini tapırdı. “İyirminci əsr, Azərbaycan ədə­biyyatında yeni bir intibah dövrünün başlanğıcı oldu. Bu əsrin bütün gör­kəm­li ədib və şairləri böyük bir ictimai hərəkat içərisində... mübarizə sa­hə­si­nə atılmışdılar.”(9, 12) Cəmiyyətin bütün şüurlu hissəsi birlikdə həqiqət ax­ta­rışında idi. Təbii ki, bu axtarışların hamısı əvvəlcə zamanın libasına bü­rü­nür­dü, sonra məkanca müəyyənləşirdi ki, bəşəri və milli keyfiyyət qazansın. Azər­baycan ictimai fikrində, ədəbiyyat və incəsənətində əsrin psixoloji – ru­hi mənzərəsi yaradılırdı. İnsanlar yalnız “ədəbiyyatın köməyi ilə bəşə­riy­yə­tin in­ki­şafının sonsuz mürəkkəb və rəngarəng tarixi yolunun iştirakçısı ola bil­di­lər”. (20, 3) Bəzi müəlliflərin əsərlərində, hətta Ziqmund Freydin təli­min­dən xə­bərdar olmayanların yaradıcılığında belə, müharibə fobiyası, psixi trav­ma­lar, bəşəri kolliziyalar iblis – insan qarşıdurması kimi motivasiya olu­nur, bə­dii­ləşdirilirdi. “Günəş insanı həyatın həqiqətinə yaxınlaşdırır”sa da, bu tə­bi­ət­lə cəmiyyəti eyniləşdirmək üçün deyilməmişdir, çünki insan öz hə­qi­qət ax­ta­rış­larında təbiəti deyil, öz bəşəri mahiyyətini, ruhi məzmununu ara­yır. (7, 66) Döv­rün daxili - mənəvi böhranları təkcə bədii əsərlərə deyil, hət­ta fəlsəfi dü­şün­cələrə də kölgə salırdı. Hüseyn Cavidin, Cəfər Cab­bar­lı­nın əsərlərində də etik-mənəvi təbəddülatlara, tərəddüdlərə, həqiqət axta­rış­la­rına rast gəlinirdi. Cə­fər Cabbarlının “Od gəlini”, “Aydın”, “Oqtay El­oğ­lu” əsərlərindəki qəhrə­man­lar həyat kolliziyalarından kənara çəkilərkən, fəl­sə­fi düşüncəyə qapılır, in­san – insan münasibətlərini ümumiləşdirməyə ça­lı­şır­lar. Məsələn, Oqtay El­oğlu filosof deyil, aktyor olsa da, nəinki həyatdakı ya­lan­la­rı, hətta səhnədəki de­korasiyaları qəbul edə bilmir, yalançı təsəvvür ya­rat­maq­la barışmır və tələb edir ki, qoy divarlar öz rəngsiz simasında gö­rün­sün, israr edir ki, həyat olduğu ki­mi rəngsiz və boyasız qəbul edilməlidir. Əs­lində mü­əl­li­fin həqiqət axtarış­la­rı onun fəlsəfi düşüncələridir, insan və dün­ya haqqında çı­xardıqları nəticə­lər­dir. Baxmayaraq ki, Cəfər Cabbarlı sə­nə­tin və bədiiliyin gü­cünü yüksək qiy­mət­ləndirirdi, ədəbiyyata, poeziyaya bö­yük önəm verirdi, onun bütün əsər­lə­rin­də bədiilik fəlsəfi nəticələrlə ümu­mi­ləş­di­ri­lir, ancaq insan – insan müna­si­bət­ləri bədii həllini taparkən insan – dün­ya mü­na­sibətlərinə çevrilir, adi bir in­san filosof kimi düşünür və nəticə çı­xarır: “Za­vallı bəşə­riy­yət, neçin həqiqəti gizlədirsiniz?... Qoyun bu qara çir­kin daş­lar olduğu ki­mi...görünsünlər... O çirkin də olsa, həqiqət olduğu üçün gö­zəl­dir!,” – deyən (2, 247) Oqtay Eloğlunun həqiqət axtarışları onun psi­xoloji ha­lını əks etdirsə də, insanı düşünməyə vadar edir, bəlkə doğrudan da dünyanı və həyatı olduğu kimi görmək, real mövcudluğu qiymətləndirmək daha düzgündür.

Cəmiyyətdəki əxlaqi dəyərlərin formalaşmasında ədəbiyyatın, sənətin gü­cünü çox yüksək qiymətləndirən Cəfər Cabbarlı yazırdı ki, “fəlsəfə sənət üçün bir əsas deyil, bir məziyyət ola bilər”. Bədii yaradıcılığı, sənəti, ədə­biy­yatı fəlsəfədən daha geniş imkanlı, daha əhəmiyyətli və insan üçün daha tər­biyəedici və konkret hesab edən müəllif sənətlə fəlsəfə arasındakı fərqi bi­rincinin xeyrinə həll edir, abstrakt yanaşmanı bədii düşüncədən çox uzaq­da görürdü, o düşünürdü ki, insan – insan münasibətləri cəmiyyət üçün in­san – dünya münasibətlərindən daha önəmlidir və “fəqət bir fərq var ki, bu­ra­da bir fikir üçün bir həyat... yaradılmayıb, bəlkə də yaranmış bir həyatdan, tə­bii və açıq bir həqiqətdən bir fikir alınır”, - deyə fikrə üstünlük verirdi. Qeyd edək ki, öz əsərlərində təkcə fikir modeli, bədii model deyil, həm də za­man və məkan modeli yaradan sənətkarların yaradıcılığı isə bütövlükdə fəl­səfi məzmun daşıyır. Fikir və həyatın qarşı – qarşıya qoyulması, əslində in­san – dünya münasibətləridir, fəlsəfə ilə bədiiliyin qarşılaşdırılmasıdır, fəl­səfəmi, yoxsa sənətmi həqiqəti daha dolğun və düzgün əks etdirir? Fəlsəfi dü­şüncə ilə ədəbi, filoloji düşüncə, filosofla şairin və ya yazıçının fərqi mə­sə­ləsi də maraqlı bir yanaşmadır. V. Q. Belinski yazırdı: “Həyatı nə qədər his­sələrə ayırsan da, o həmişə bütövdür... İncəsənət isə reallığı yenidən ya­rat­maqdır, təkrar edilən, hər necəsə yenidən yaradılan dünyadır: ola bilərmi ki, bu dünya, bütün kənar fəaliyyətin təsirindən eyni cürə azad olsun?” (14, 305)

Psixoanaliz insan psixologiyasının, fəlsəfənin və bədii yaradıcılığın yeni bir mənzərəsini yaratdı. Bu mənzərə insan həyatında mühüm rol oynayan hər üç strukturu ayrı – ayrı kollaclar kimi əks etdirir, həqiqət isə onların hər üçünü birləşdirməyi tələb edir. “İnsanda heç vaxt daxili suveren ərazi olmur, o bütünlüklə və həmişə sərhəddədir”.(14, 312)