MÜNDƏRİcat redaksiya şurasindan
Modernleşme Sürecinde İslam Hukuk Düşüncesinin Yenilenmesi ve Çağdaş Meselelerin Çözümünde Maslahat Kavramının Rolü ve Yeri
Yüklə 1,9 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Axtarış və yaradıcılıq Könül Bünyadzadə
- Elmi-fəlsəfi həyat
|
Modernleşme Sürecinde İslam Hukuk Düşüncesinin Yenilenmesi ve Çağdaş Meselelerin Çözümünde Maslahat Kavramının Rolü ve Yeri (Özet) Makalede modernleşme sürecinin İslam dünyasındaki yansımasına ve İslam hukukçularının ortaya çikan yeni meselelere çözüm arayışlarına girme ihtiyacına genel olarak değinilmiştir. Onların toplumun talebini karşılayabilmek için maslahat anlayışı üzerinde durdukları görülmektedir. Çünkü İslam hukukunun en önemli gayesi, insanların düzenini korumak ve ümmetin menfaatini onu oluşturan insanların menfaatini sağlayarak devam ettirmektir. Bu nedenle, maslahat düşüncesi şeri hükümlerin amaçlarını belirleme ve şeri-ameli meselelerin çözülmesinde odak noktasını oluşturmuştur. İslam alimleri de bu kavramın bütün dini-hukuki hükümlerin ortak dokusunu oluşturduğunu kabul etmektedirler. Maslahat mahiyeti itibariyle müstakil bir kaynak olmayıp, şer’i delillerin içerdiği ilke ve hükümlerin tümevarım yöntemine göre incelenmesi sonucunda ulaşılan ve bütün bu hüküm ve ilkelerde kulların dünya ve ahiretteki yararlarının gözetilmiş olduğu şeklinde özetlenebilecek olan kapsamlı bir düşünceyi ifade eden bir üst kavramdır.1
Cavanlığın xüsusi bir keyfiyyəti kimi yəqin ilk növbədə onun bol enerjisi, cəngavər ruhu, qısa müddətdə çox şeyə nail olmaq iddiası vurğulanar. Təsadüfi deyil ki, məhz bu gənclik enerjisi qarşısıalınmaz sel kimi inqilabların, üsyanların aparıcı qüvvəsinə çevrilir. Bu baxımdan, Puşkinin Bayron haqqında dediklərini yəqin ki, bütün gəncliyə aid etmək olar: Dəniz, o sənin nəğməkarındı, Üzərində sənin surətin vardı, O, sənin ruhunla yaradılmışdı, Sənin kimi: qüdrətli, dərin, zəhmli Sənin kimi: ipə-sapa yatmayan.1 Lakin bu enerjinin ən neqativ tərəfi onun təsir altına tez düşməsi, kor-koranəliyə, fanatlığa meylli olmasıdır. Həm də təbiətin qəribə bir təzadıdır ki, enerji nə qədər çox olursa, təfəkkür bir o qədər passiv olur, yerini hisslərə daha tez verir. Başqa sözlə desək, bu, nəinki təsadüf deyil, əksinə, az qala qanunauyğunluqdur ki, bir ideyanın reallaşmasında fanatik qüvvəyə ehtiyac yarananda məhz cavanlardan istifadə edirlər. Cavanın təfəkkürü hələ kifayət qədər formalaşmadığına görə, yəni onun gücü, imkanları enerjisindən çox geri qaldığına görə, bu enerji özü üçün şüurlu-şüursuz şəkildə güclü təfəkkür, istiqamətverici qüvvə axtarır. Şellinq dediyi kimi, «fəallaşmış mənlik həyat gücü üçün lazımdır; onsuz yalnız ölüm, xeyirin mürgüləməsi olardı; çünki mübarizə olmayan yerdə həyat da yoxdur».1 Məhz burada cəmiyyətin rolu və əhəmiyyəti özünü göstərir: cavanların həyat yolunun seçicisi kimi. Nəhəng bir enerjinin quruculuğamı, yaradıcılığamı, yoxsa dağıdıcılığamı yönəlməsi bir bələdçi olaraq cəmiyyətdən çox asılı olur. Burada dağıdıcı deyəndə biz yalnız cəmiyyətə, bəşəriyyətə deyil, həm də cavanın özünə, öz mən-inə yönələn əməllərini, fəaliyyətini nəzərdə tuturuq. Söhbət ondan gedir ki, cəmiyyətin təsiri ilə yalnış yerə istiqamətlənmiş cavanın yüz cür işlərlə məşğul olmasına baxmayaraq, onun əsl potensialı bir növ reallaşmamış, özü olaraq təsdiqlənməmiş qalır, o, öz mən-indən xəbərsiz, özünə yad bir şəxsiyyət kimi yetişir. Ülvinin sözləri ilə desək, cavanlar «bütün olmamış» «sökülüb, uçulur» və bunun ilk və başlıca səbəbi cəmiyyət olur. Bu gün terror qrupların toruna düşən cavanların sayı hansı isə bir fəlsəfə məktəbinə, ədəbiyyat dərnəyinə gedənlərin sayından qat-qat çoxdur. Kimlərinsə mənafelərinə xərclənən enerjilərin çəkisi, öz mən-inin dərkinə, yaradıcılıq istedadının axtarışına sərf edilən enerjidən tərəziyə gəlməyəcək qədər ağırdır. Bu gün maddi istəklər üçün qalanan od mənəviyyatın nurunu söndürəcək qədər gur yanır. Cavanlığın keyfiyyətindən biri də onların bütün axtarışlarının, istəklərinin kökündə hisslərin, duyğuların durmasıdır. Yəni onların təqdim etdikləri bütün problemlərdə də, onların həll yollarında da lirika, romantika üstünlük təşkil edir. Bəlkə də elə bu səbəbdəndir ki, onların təqdim etdiyi yol təhlükəli, dəli-dolu olsa da, cazibəli, canlı və al-əlvan olur. Müəyyən missiya daşıyıcısı olan cavan da bu xüsusiyyətlərinə görə digər həmyaşıdlarından çox elə seçilmir. Lakin onları fərqləndirən, sözün həqiqi mənasında talelərini müəyyənləşdirən, şəxsiyyətlərinin formalaşmasında məhək daşı qədər əhəmiyyətli olan bir cəhətdir – onların reallığı düzgün qiymətləndirmək bacarığı. Əlbəttə, bu, ilk növbədə missiyanın verdiyi bir gözaçıqlığı, zehin aydınlığı, müəyyən mənada da …bədbəxtlikdir. Zahiri parıltıya aldanmayıb hər şeyi öz rəngində görmək «bədbəxtliyi». Onların romantikasını, lirikasını gözəlləşdirən, gücləndirən qüssə, qəm notları acı reallığın təzahürləridir. Bəli, bu cavanlar romantikdir, ancaq onlar sərt reallığa göz yummayan, əksinə onu təsvir edə-edə, onun acılarını yaşaya-yaşaya, onun üzərində, bəlkə də elə düz içində öz romantik dünyalarını qururlar. Deməli, Kyerkeqorun dediyi kimi, «mən – münasibət deyil, öz-özünə münasibətə qayıdışdır».1 Maraqlıdır ki, cavan yalnız öz dünyasını düşünəndə, Şellinq kimi, «mən – azadlıqdır»,2 – deyə bilir. Lakin bu, təcrid olunmuş bir aləmdə var olmaq deyil. Hər halda, cavan bu «azadlığı iki kateqoriyanın – mümkün və zərurinin dialektikası»3 kimi dərk etməyi bacarır. Bununla yanaşı, o, öz dünyası ilə real həyatın nisbətini də unutmur və hər birinin hansı gücə və niyyətə sahib olduğunu çox yaxşı anlayır. Bunu nəzərdə tutaraq Kyerkeqor «xəbərdarlıq edir»: «Mən, əlbəttə, dünyanın böyük əhəmiyyət verdiyi bir şey deyil, məhz ona maraq azdır, onun səndə olduğunu göstərmək riskli bir şeydir».4 Cavanlığın bütün bu «nöqsanları» – enerjinin bolluğu, hiss və əqlin tez-tez çarpışması, hissin bir çox hallarda idarəni öz əlinə alması ilə yanaşı, onun böyük bir üstünlüyü də var: cavan cəmiyyətin öz daxili dünyasına yad olduğunu anlayıb axtarışlarını çox tez öz mənəvi dünyasına, öz mən-inə yönəldə bilir. Onun həmsöhbəti də, hökm verib, cəza alanı da öz mən-i olur. Bu, onlara öz ruhları vasitəsilə sonsuzluğa, əbədiyyətə keçməyə, Allahla bilavasitə ünsiyyətdə olmağa imkan yaradır. Lermontov «Mənim evim» şeirində yazır: İnsanın ürəyində əbədiyyətin Toxumu var – həqiqət hissi deyildir. Əsrlər axınını, ənginlikləri İnsan ancaq onunla qavraya bilir.5 Qəlbinin səsi yağışın pıçıltısına qarışan Ülvi isə belə deyir: Ürəyinə bir xoş duyğu, Bir naməlum hiss çiləyən yağışı. …
Bu səs mənim ciyərimə təzə nəfəs gətirir. Ürəyimə sirli həvəs gətirir.1 Bura yeganə məkandır ki, insan orada azad və ilahi aləmlə əlaqəli olduğunu hiss edir. Bura – sonsuzluğa çıxışdır. Bura Şellinqin yazdığı kimi, «… bizim mülkümüzdür, bizim varlığımızdır – bu, həm də əbədiyyətin insana böyük güzəşti, ona inamıdır».2 Mən – real və idealın, məhdud və sonsuzluğun qarşılaşdığı, çarpışdığı bir məkana dönür. Cavan öz gücsüzlüyünü, acizliyini görməklə yanaşı, ruhunun sonsuz bir qüvvə, tükənməz bir mənbədən qaynaqlandığını da hiss edir. Eyni zamanda, mən – bir andır, məhdud bədəndə ilahi başlanğıcın ara-sıra özünü büruzə verdiyi an. Kyerkeqor bu anı belə təsvir edir: «An – elə bir ikimənalılıqdır ki, burada zaman və əbədiyyət bir-birinə toxunur və bununla da müvəqqətilik anlamı yaranır ki, burada zaman dönə-dönə əbədiyyəti ayırır, əbədiyyət isə dönə-dönə zamana nüfuz edir, içindən keçir».3 Bu anın verdikləri gözəl şeirlər, ecazkar tablolar, dərin hikmətli əsərlər şəklində ortaya çıxır. Bu anın hökmüdür ki, 20, 30 yaşında bir gənc min illərin hikmətindən xəbər verə bilir. Bu anın insan həyatındakı əhəmiyyətini hiss edən Ülvi yazır: İnsan ömrü – dəqiqələr, saniyələr… Bu anların biri boşsa, İnsan ömrü bu boşluqdan, soyuq çəkər.4 Bu anın sehridir ki, ona bənd olan cavan bir daha ondan aralanmaq istəmir, onun arzusu ilə yaşayır. Bu anın qüdrətidir ki, cavanda bəşəriyyət qarşısında bir cavabdehlik yaradır – cavan özündə bəşəriyyəti xilas edə biləcək bir güc, yenilik gətirə biləcək bir əzm hiss edir. İki hiss qarışır bir-birinə: güclü enerji və sonsuzluqla əlaqə imkanı. Ziddiyyətin dialektikasının tələbi, hökmü ilə cavan axtarışa çıxır – bu ikisini birləşdirən, hər ikisini tam əhatə edə bilən bir şeyin axtarışına. Bu, naməlum, sonu görünməyən bir axtarışdır və ilk addımını atan cavan əvvəlcə qarşıda duran bu yolun uzunluğundan qorxur. Ülvi yazır: Yollara baxıram gözüm qaralır, Görəsən hayana gedir bu yollar? Vallah, qınamayın, sona çatınca Ayağı demirəm, ürək yorular. Hayanadı bu yollar?1 Lakin axtarış toxumu cavanın qəlbinə düşəndən cücərməyə başlayır və onun rahatlığını əlindən alır. Bu səbəbdəndir ki, Şihabəddin Sührəvərdi 37 yaşına kimi yazdığı 52 əsərində dövrünün az qala bütün fəlsəfi cərəyanlarına toxunur, hər biri haqqında öz fikrini bildirməyə çalışıb. Şellinq 37 yaşına kimi yaradıcılığında artıq üç mərhələ keçir. Bu axtarışlar idi ki, Bayronu, Müşfiqi rahat yatmağa qoymur, Lermontovu bu sözləri deməyə məcbur edir: Vaxtdır, qoy şəfəqlər rişxənd edərək Sükut dumanını qovsun, zamandır. Dərdsiz şair ömrü, de, nəyə gərək? Tufansız okean nə okeandır?2 Müşfiq də içindəki sakitlikdə dənizdə tufandan öncəki əlaməti hiss edir: Fikrim qasırğalı dəryalar kimi İstənilən qədər dalğalanmamış, Könlüm uzaq gedən xülyalar kimi İncə buludlarla çulğalanmamış.3 Bu elə bir axtarış odudur ki, cavanın bütün anlarını doldurur. Ülvi də öləziyən közün sakit həyatını istəmir: Bilirəm: qığılcım, alov tək deyil, Alovun peşəsi şəfəq saçmaqdır. Düz yolda çarpışmaq igidlik deyil, İgidlik balaca cığır açmaqdır.1 Bu axtarışın, «alovlanmağın» tələbi ilə cavan hər sahəyə, hər məkana, …hər zamana baş vurur və bir çox hallarda axtardığını keçmişdə tapır – onu indi kimi incitməyən, gələcək kimi məchul olmayan keçmişdə. Təbii ki, onların tapdıqları doğma ruhlardır. Məsələn, Eynəlqüzat Miyanəci, Şihabəddin Sührəvərdi, Nəsimi kimi neçə cavan öz həyat yolunda – həm düşüncələrində, həm talelərində Mənsur Həllaca üz tutur, onun qismətini bölüşürlər. Lermontov özünü Bayrona bənzədərək yazır: Onun kimi boş yerə sakitlik arayıram, Bir düşüncə qovur məni hər yerə, Geriyə baxıram – keçmiş dəhşətdir, İrəli boylanıram – doğma ruh yoxdur.2 XIX əsrdə dekabristləri ruhlandıran Puşkindən XX əsrin sonlarında Ülvi də «dərs alır»: «Həyat quran nə yorular, nə durar», Budur mənə öyrətdiyin ilk şüar. Budur mənim idealım, inamım: «Qığılcım alışar alov doğurar».3 Bəli, onlar keçmişdə kimə isə baxırlar, ancaq öz yollarını gedirlər. Cavan keçmişdən cəmiyyətin qorxunc hədələrindən qorxmamağı, min bir yol arasında öz cığırını açmaq istəyini, bu arzuların yanında ölümün nə qədər aciz olduğunu və …ölümdən qorxmamağı öyrənir. Düşüncələrinə görə ciddi təqiblərə məruz qalan Miyanəci öz dostuna yazdığı məktubunda belə bir «xahiş edir»: «Şəhərdə deyirlər ki, Eynəlqüzat Allahlıq iddiası edir. Mənim qətlimə fitva veriblər. Ey dost, əgər səndən fitva istəsələr, sən də fitva ver».4 Bu cavanlar üçün öz düşüncələrinin nəticəsini görmək, missiyalarını başa çatdırmaq duyğusu yanında ölüm qorxusu çox kiçik görünür. Burada bir şeyi xüsusilə vurğulayaq. Allahdan bəşərə bir nur zoağı uzanır. Özündə bu nurun ucunu, mənbəyini kəşf edən şəxslər sanki vahid bir məkana düşmüş olurlar. Əlbəttə, ola bilsin ki, ora gedən yolda kimsə kimə isə bələdçilik etmiş olur. Lakin həmin məkana çatandan sonra yeganə bir Bələdçini – Allahı tanımaqla yanaşı, öz fərdiyyətini, məhz onun üçün nəzərdə tutulmuş missiyanı aydınca dərk etmiş olur. Tarixə baxanda belə cavanların həqiqətən də izsiz keçib-getmədiyinin, nəinki «balaca cığır», bəzilərinin hətta böyük yollar da saldığının şahidi olarıq. Şihabəddin Sührəvərdi XIII əsrdə məşşailik fəlsəfəsinin və təsəvvüfün birləşdiyi zirvə nöqtəsində bu gün belə aktuallığını itirməmiş işraqilik fəlsəfəsini yaratdı. Eynəlqüzat Miyanəci yazır: «Təqlidin ətəyindən bəsirət zirvəsinə yüksəlmək axtarışı ilə kəlam kitablarını mütaliə etdim. Məqsədimə çatmadım. Məzhəblərin yalnışlığını gördüm».1 Gördü və təsəvvüf fəlsəfəsinin özək xətti olan vəhdət əl-vücud nəzəriyyəsini sistemləşdirməyə cəhd göstərdi. Kyerkeqor öz fəlsəfəsində dövrünün ən tanınmış və nüfuzlu filosoflarını inkar etdi və özü sonralar böyük bir fəlsəfi cərəyana çevriləcək ekzistensializmin əsas ideyalarını irəli sürdü. Təsadüfi deyil ki, belə cavanlar öz cəmiyyətlərində məhz cəsarətli addımları, qorxmazlıqları, ən şiddətli təqiblərin, hətta edam təhlükəsinin qarşısında belə geri çəkilməməkləri ilə diqqəti cəlb ediblər. Onlar olduqları cəmiyyətdən o dərəcədə yuxarı qalxa bilirlər ki, reallığı, onun hələ işıq düşməyən səhifələrini belə görə bilirlər və həmin qaranlığı işıqlandıracaq sözü demək iddiasına düşürlər. Və yəqin ki, onların hər birinin ürəyindən Ülvinin dediyi bu arzu keçir: …
Öz mülkündə – mən-ində bütün aləmi kəşf edən cavan öz ətrafını – maddi aləmi tanısa da, özünün bu aləmdə yerini görə bilmir, öz artıqlığını, lazımsızlığını hiss edir və düşünür ki, heç kəsin ondan xəbəri yoxdur. Və bu səbəbdən oradan gələn təhlükəni, hiyləni də görmür. Bu səbəbdən belə cavanları aldatmaq, tora salmaq, onlara xata toxumaq çox asandır. Kyerkeqor yazır: «Dahi hər şey etməyi bacarır. Bununla belə, o, heç kimin görmədiyi bir boş şeydən asılıdır. Elə boş şey ki, dahi yalnız özünün qüdrəti sayəsində ona ümumi əhəmiyyət verir».1 Əslində, cavan hər şeyi görür, lakin bütün bu təhlükələrin onun ruhundan çox-çox uzaq olduğunu düşünür. Şellinq yazır: «Zahiri qüvvə yalnız zahiri nemətləri oğurlaya bilər, ruha dəyə bilməz; o, zaman daxilindəki əlaqəni kəsə bilər, əbədi, həqiqi ilahi eşqin əlaqəsini deyil. Ruh sərt və hissiz və ya sevgidən imtina edən kimi çıxış etmir, ancaq göstərir ki, məhz iztirablarda sevgi hissi varlıqdan daha uzun sürən bir hissdir və o, ilahi halədə zahiri həyatın və ya xoşbəxtliyin xarabalıqları üzərində yüksəlir».2 Bəli, ruhunu düşünən cavan üçün maddi həyatın heç bir əhəmiyyəti qalmır. Miyanəci öz taleyi ilə Mənsur Həllaca bənzəyəcəyini hiss edərək bildirir ki, «biz Allahdan ölüm və şəhadəti özümüz istəmişik. Özü də onu üç qiymətsiz şeylə istəmişik. Haqq necə tələb etmişsə, o sayaq istəmişik».3 Bəlkə də ruhunu, dolayısı ilə bütün bəşəriyyəti düşünərək maddi tələbatlar hüdudundan kənara çıxa bilməyən qanunları heçə saymasıdır (daha doğrusu, onların fövqünə qalxmasıdır) ki, hər kəsi ona düşmən kəsir. Öz kiçik dünyasında nəinki bütün aləmi, Mütləq Həqiqətin özünü də axtarıb tapan cavan gördüklərini, yaşadıqlarını öz içində saxlamaq qüdrətində olmur. Bildiklərini, dərk etdiklərini bacarıqlarına müvafiq olaraq bəşəriyyətə çatdırmağa başlayır. Lermontov dediyi kimi,
Dediyimiz kimi, cavanlar yalnız öz mən-lərindən çıxış etsələr də, yazdıqları, çatdırmaq istədikləri bütün bəşəriyyəti ehtiva edir. Özünü «zəmanənin qəhrəmanı» kimi təsvir edən Lermontov bunu belə əsaslandırır: «İnsan ruhunun, hətta ən xırda bir insan ruhunun tarixi, bütün bir xalqın tarixindən çətin ki, az maraqlı və xeyirli olsun, bu tarix bilavasitə yetkin bir zəkanın özü üzərində apardığı müşahidələrin nəticəsi olduqda, həm də başqalarında riqqət və təəccüb oyatmamaq arzusu ilə yazılmadığı zaman daha maraqlı və xeyirlidir».4 Lakin bu, sıradan adi bir insanın həyatı, düşündükləri deyil. Söhbət ruhu ilahi aləmlə vəhdətdə olan, düşündükləri əsrlərdən bəri öz varlığını qoruyub saxlayan ideyalar dünyasından qaynaqlanan, ta-a qədimdən bu günə uzanıb gələn insanlıq zəncirinin bir halqası olan insandan gedir. Əlbəttə, danılmaz faktdır ki, hər şəxsi hisslərin ifadəsi olan əsər nəinki bəşəriyyət, heç cəmiyyət üçün də yararlı olmaya bilər. Bu gün o qədər yaradıcılığa baş vurmaq həvəsində olan cavan var ki, nəinki şəxsiyyətin formalaşmasına, insanda ilahi zərrənin daşıyıcısı olan mən-in potensialının düzgün reallaşmasına xidmət etmir, üstəlik mən-in dağılmasına gətirir. Bəli, hər yaratdığı ilə cavanın «Mən» adlı sarayının kərpicləri də qurulur. Lakin məqsədindən, mahiyyətindən asılı olaraq bu saray bir nur mənbəyi də ola bilər, gectəsirli partlayıcı da. Bəs söhbət hansı mən-dən, hansı düşüncədən gedir? Əvvəla, yalnız öz məhdud maddi çərçivəsində qalmayan və özünün ilahi mənbəyinə yolu açıq olan, məhz oradan qidalanan mən-in yaratdıqları bəşəriyyət üçün ola bilər, yəni söhbət qəlbi, ruhu Yaradanın verdikləri üçün bir məkana çevrilən cavandan gedir. Şellinq deyir: «Rəssam yaradıcı qüvvəyə ucalmaq və mənən ona malik olmaq üçün gərək təbiətin məhsulundan və ya yaratdığından uzaqlaşsın. Bununla o, saf anlamlar səltənətinə ucalır; o, məxluqu tərk edir ki, onu yenidən min qat ölçüdə mənimsəsin və bu mənada həqiqətən yenidən təbiətə qayıtsın».1 Başqa sözlə desək, cavanın özünün ilahi başlanğıcını kəşf etməsi heç də onun öz maddi keyfiyyətlərindən imtina demək deyil. Əksinə, hər ikisini vəhdətdə görə bilmək bacarığıdır. İkincisi, yalnız cəmiyyətin içindən onun fövqünə qalxan, yəni düşüncəsi zahirdən batinə istiqamətlənən bir mən maddi və mənəvini düzgün müqayisə etmək iqtidarındadır. Bu, maddi dünyada oturub ilahi aləmdən dəm vurmaq, ya da əksinə, xəyal dünyasından boylanıb maddi dünya üçün utopik planlar quran bir mən deyil. Bu, qaranı da, nuru da olduğu kimi tanıyan, yaşayan bir mən-dir. Kyerkeqor yazır: «… şüur, daxili şüur həlledici faktordur. Mən-dən söz gedəndə, həmişə həlledicidir. O mən-ə ölçü verir. Şüur nə qədər böyükdürsə, mən də bir o qədər böyükdür. Belə ki, şüur nə qədər böyüyürsə, iradə də bir o qədər böyüyür. İradə nə qədər çoxdursa, mən də bir o qədər böyükdür. İnsanın iradəsiz mən-i də yoxdur. Lakin iradə nə qədər çox olarsa, o daha çox özünü dərk edər».2 Deməli, maddi postament nə qədər möhkəm, uca olarsa, onun üzərində ucalan ideya – abidənin də bir o qədər möhtəşəm olmaq imkanı var. Bir sözlə desək, söhbət fəlsəfi təfəkkürə malik olan və bunu öz yaradıcılığında əks etdirən bir mən-dən gedir. Şellinq deyir: «Yalnız azadlığın dadına baxan ehtiyac duya bilər ki, hər şeyi ona oxşatsın, onu bütün kainata yaysın. Fəlsəfəyə bu yolla gəlməyənlər yalnız başqalarının arxasınca gedir, əməllərində onları təqlid edir və heç bilmir ki, bu əməllər nədən irəli gəlib».1 Yada salaq ki, Şellinq mən-i «azadlıq» adlandırır. Belə məlum olur ki, məhz fəlsəfi təfəkkürə, yəni düşüncənin zirvəsinə qalxmaq da, eyni zamanda, min bir yol arasından özünəməxsus yolu tapmaq da mən-dən keçir. Əbu Turxanın bildirdiyinə görə, Mütləq Həqiqəti dərk etməsi üçün Allah insana üç kitab verib: ilahi kitab, təbiət və insan özü (əql). Öz mən-inin, eyni zamanda, ruhunun əlaqəli olduğu ilahi bir sonsuzluğun kəşfi təbii olaraq cavan üçün üçüncü mənbənin – təbiətin də qapılarını açır. Onu da əlavə edək ki, biz cavanın ruhunun axtarış əzmini, yaradıcılıq eşqini və artıq kifayət qədər bir yolu qət edə bilməyini nəzərə alaraq üçüncü mənbəyin qapılarının açılmasını təbii hesab edirik. Cavan öz ruhunun hələ tam maddiyyata qapılmaması, ilahi aləmə açıq olması sayəsində rahatca hər üç kitabın oxucusuna çevrilə bilir. Fərqli «dillərdə» yazılmasına, hər birinin özünəməxsus «sahəsi» olmasına baxmayaraq, hər üçü eyni mənbədən «xəbər verir». Güman ki, bu səbəbdən cavan özü ilə təbiət arasında bir bənzərlik, doğmalıq görür və yalnız Yaradandan deyil, həm də Onun yaratdığından ruhlanır. Axı Əbu Turxanın da bildirdiyi kimi, «Yaradana sevgi Onun yaratdıqlarına sevgidən keçir». Təbiət daha səmimidir. Məhz təbiətlə təkbətək qalanda insan rahatca özü ola bilir. Əlbəttə, cavan yenə də hər şeyə məhz öz mən-inin pəncərəsindən baxır və çatdırmaq istədikləri də bu bənzərliklər olur. Bayron yazır: İnsanları sevirəm – təbiət daha yaxındır. Mənim nə olduğumu, nə olacağımı Onunla təklikdə unuduram mən. Öz ruhumda bütün nəhəng dünyanı hiss edərkən Bu hissimi nə deyə, nə gizləyə bilirəm.2 Ülvi də belə hesab edir ki, İnsanlar dən kimidir, Torpağa düşmüş bir dən. Hər ikisi can alır Bu ulu təbiətdən.3 Bu, təbiətə bir seyrçi baxış deyil. Bu, məzmundan çıxış edib, formanı dəyərləndirməkdir, fərqləri deyil, oxşarlıqları görmək, yalnız görmək deyil, bu bənzərliklər arasındakı qanunauyğunluğu, onun içindəki təsadüfü deyil, zərurəti ortaya çıxarmaqdır. Şellinq dediyi kimi, «Təbiətin hər şeyi canlandıran, hər şeyə nüfuz edən qüvvələrinin təsiri ilə yalnız hisslərin əzəmətli yüksəlişi, yalnız təxəyyülün dərin sarsıntısı incəsənətə həmin keçilməz gücü verə bilərdi. Həmin güc ki, o, həmişə – erkən illərin donuq, qapalı, ciddi əsərlərindən tutmuş, hissi zərifliklə dolu əsərlərə qədər həqiqətə sadiq qalmış və ölərilərə sezmək üçün verilən o ali reallığı mənən yaradırdı».1 Düzdür, təbiətin «oxunmasında» cavan özünün yaşlı həmfikirləri və ya mütəxəssis alimlər kimi çox dərinə gedə bilmir – bunu onun yaşı və təcrübəsi rəva görmür – bununla belə, o, nəinki çatdığı, hətta əminliklə məskunlaşdığı ümumi harmoniya daxilində Mütləq Həqiqətin saysız təzahürləri ilə üzləşir, dərk edir. Təbii ki, bu dərketmə onun yaradıcılığında da özünü göstərir. Qeyd etdiyimiz kimi, cavanı fərqləndirən məhz hissiyyatın üstünlük təşkil etməsidir. Bunun nəticəsidir ki, o, gördüyü, dərk etdiyi hər hansı bir biliyi tez-tələsik üzə çıxarmağa can atır. Bu, həm həmin yükdən azad olmaq, quş kimi yüngüllüyünü, azadlığını qaytarmaq istəyi, həm içindəki cavan təbiətlə qədim müdrikliyin ziddiyyətinə son qoymaq üçün özünütəsdiq, özünüifadə forması, həm də açmaq istədiyi yolun daha bir pilləsini qurmaq, digərləri (əsasən, özündən yaşlılar) arasında öz varlığını çatdırmaq arzusudur. Bunun nəticəsidir ki, cavan yaşlarında yaradıcılıq daha məhsuldar olur, nəinki sonrakı illər və ya Şellinqdə olduğu kimi, sonrakı illər cavanlıqda qəbul etdiklərinin «həzmi», saf-çürük etməsi ilə məşğul olurlar. Bəli, cavan böyük bir yaradıcılıq od-alovu, çoşqusu yaşayır, özünü qüdrətli, xilaskar kimi hiss edir. Lakin hər dəfə o, cəmiyyətin soyuq sifəti ilə üzləşəndə içini bir qorxu bürüyür: izsiz getmək, etdiklərinin böyük okeanın damlaları arasında əriyib itmək, özü kimi, yaratdıqlarının da bir kənara atılmaq qorxusu. Eynəlqüzat Miyanəci bu gün də olmasa, nə vaxtsa eşidilmək arzusundadır: «Günlər keçəcək, bir səhər görəcəksən ki, Eynəlqüzat bu müvəffəqiyyətə nail olubdur».1 Öz çağında redaksiyaların bürokratik sədlərini sındıra bilməyən Ülvinin bu istəyi qorxu qarışıq bir ümidin ifadəsi deyilmi:
Düzdür, cavanın içindəki qorxu, narahatlıq əsasən öz şəxsi taleyi ilə bağlıdır. Çünki Kyerkeqorun da dediyi kimi, «narahatlıq – həyata, bizim şəxsi gerçəkliyimizə həqiqi münasibətdir».3 Lakin bununla yanaşı, o, ümumiyyətlə, öz dövrünün faciəsini anlayır, onun həlli yollarını arayır, heç olmasa, öz yaşıdlarına təsir göstərmək istəyir. Lermontov yazır: Mən bizim nəslə məyus bir nəzərlə baxıram, Onun sabahı ya boş, ya qaranlıq olacaq. O idrak və şübhələr ağırlığı altında Hərəkətsiz qalaraq süstləşib qocalacaq.4 Ülvi də gələcəyə xoş bir xəbər aparmaq üçün yaşıdlarını bu gün mübarizə aparmağa çağırır: Döyüşlərdə yoğrulmuşuq Gələcəyə qaranquşuq. Həyat üçün doğulmuşuq, Vətən üçün ölməliyik.5 Yeri gəlmişkən, qeyd edək ki, ümumiyyətlə, bir çox cavan ömrünün «odlu-alovlu», böyük ideyalarla aşıb-daşan mərhələsini «başa vuranda» ağır depressiya yaşayır. Hətta bu həyata bir nifrət yaranır. Onlar keşməkeşli həyatdan, bu dünyanın pozulmayan çərxindən, fərq qoymadan hər şeyi üyüdən «dəyirmanından» şikayətçi olur, bir vaxtlar tutuşub alışdıqları ideyaların puçluğunun günahını həyatda axtarırlar. Bayron yazır: Keçdi ümidlərin, həyəcanların, hökmlərin dəmi Eşqin odu – hər şey artıq kənardadır.1 Onlar öz zamanında deyilməli olan sözü deyə bilməyəcəklərinin, həyəcanını, hikkəsini həzm edə bilmirlər. Özlərini aldanmış, günahsız yerə incidilmiş hiss edirlər. Hər halda, bu qoca dünyada özünün tək deyil, milyonlardan biri olduğunu, bu həqiqətlərin səndən əvvəl, hətta daha gözəl şəkildə deyildiyini qəbul etmək o qədər də asan deyil. Özünü, öz mahiyyətini, bu həyata gəlişinin səbəbini anlamağa çalışan və bunun üçün «varlıq badəsini gözyaşları ilə isladaraq gözüyumulu içib» yalnız ölüm ayağında gözlərini açan Lermontov böyük bir çaşqınlıqla deyir: Görürük ki, o qızıl badə Boşuymuş elə əzəldən. Onun içindəki mey – arzularıymış, Sən demə, heç o da bizim deyilmiş.2 Düzdür, özünün adi, sıradan biri olduğunu qəbul edəndən sonra həyat daha sakit, daha rəvan bir axara düşür. Ancaq… hər adam bu axara düşə bilmir, axara düşəndən sonra əvvəlki coşqunun olmamasına alışa bilmir. Yəqin bu səbəbdəndir ki, Ülvinin dalğaları «at kimi minib çapan», dalğaların bağrını yaran qəhrəmanı: …görür ki, fırtına Suda o açan izi, Asanlıqla yox edir, Asanlıqla gizlədir. Bundan sonra insanın Qol-qanadı süst olur – Açdığı izlər kimi, Kədərli gözlər kimi, Fırtınada boğulur.1 Bəli, qəribədir ki, illərnən gəlməli olan bu ruh düşkünlüyünü, «depressiyanı» bizim cavanlar enerjili, coşqulu vaxtlarında yaşayırlar. Lakin onların digər cavanlardan üstünlüyü ondadır ki, söykənə biləcəkləri bir arxaları – Allah və həyatlarını mənasızlaşmaya qoymayan bir missiyaları var. Yaradıcılığı cavanın həm qorxu yeri, həm xilasıdır, həm əbədiyyətə, həm də ölümə aparan yoludur. Yaradıcılığı cavanın özüdür – qaçıb qurtarmaq, onu qəbul etmək istəməyən insanlar arasında təsdiqləmək istədiyi mən-i. Puşkin təsadüfən öz yaradıcılığı ilə özünə bir abidə ucaltdığını demir: Yox, mən ölməyəcəyəm, cismim torpaq olsa da, Rübabımın səsində ürəyim döyünəcək. Bircə şair qalsa da qədim, ulu dünyada, Əbədi şöhrətimlə mənəm yaşayan demək.2 Məşh ruhunun yaradıcılıq eşqidir ki, Ülvini 15 yaşında öz cığırını ulu sələflərinin yollarına qatmağa həvəsləndirir: Mübarizə aparır, Milyon-milyon «şairlər» Bu yola çatmaq üçün. Öz açdığı cığırı Bu yola qatmaq üçün.3 Bütün deyilənər yanaşı, cavanın ilham aldığı daha bir mənbə var, daha doğrusu, onun bütün mənbələrinə, ümumiyyətlə yaradıcılığına parlaq bir nur çiləyən: sevgi, eşq. Bu o qədər nəhəng bir mənbədir ki, başqa mənbələrə ehtiyac qoymur. Bu, o qədər cazibəli bir nöqtədir ki, sonla başlanğıcı birləşdirir. Bu, o qədər zəngin bir dünyadır ki, özünə ayrıca bir başlıq tələb edir. Elmi-fəlsəfi həyat Yüklə 1,9 Mb. Dostları ilə paylaş:
|
