MÜNDƏRİcat redaksiya şurasindan
İnsanların cəmiyyətlər şəklində
Yüklə 1,9 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Bəşəri nəfslərin növləri
- Mixail Nüaymə – 120
- Aida İmanquliyeva
|
İnsanların cəmiyyətlər şəklində yaşamaları haqqında1 İctimai həyat insanlar üçün bir zərurətdir. Filosoflar bunu “İnsan təbiəti etibarilə mədənidir” cümləsi ilə ifadə edirlər. Yəni insan üçün ictimai həyatın təbii bir ehtiyac olduğunu bildirirlər. Filosoflar bir yerə toplaşaraq yaşanılan yerə termin olaraq Mədinə (şəhər) adını verirlər. Umranın da mənası budur. Bunun izahı belədir: bütün qüsurlardan uzaq olan Allah insanı yaradarkən onu qidadan başqa heç nə ilə yaşaya bilməyəcək və həyatını təmin edə bilməyəcək bir forma və xüsusiyyətdə yaratmışdır. İnsanın sövq-təbiisi ona qida axtarmaq yolunu göstərir. Eyni zamanda, Allah insanı öz qidasını əldə edə biləcək bir gücdə yaratmışdır. Lakin, bir adam təkbaşına möhtac olduğu qidanı təmin etməyə qadir deyil. Bu qida maddəsinin minimal həddini, məsələn bir adamın bir gün yaşaması üçün lazım olan buğdanı götürsək, buğdadan un, undan xəmir, xəmirdən isə çörək hazırlamaq zərurəti var. Bu üç işin hər birini həyata keçirmək üçün qab, alət və səbəblərə ehtiyac var. Bunlar dəmirçi, dülgər və dulusçu tərəfindən həyata keçirilir. İnsanın buğdadan un və çörək hazırlamadan onun dənələrini yediyini təsəvvür etsək, hətta buğdanın dənələrinin istehsalı belə, un və çörək hazırlamaqdan daha ağır olan iş prosesini, o cümlədən toxum kimi yerə əkməyi, yetişdikdən sonra biçməyi və buğda dənələrini sünbüllərdən çıxartmaqla döyməyi və bunlardan çörək hazırlamaq üçün lazım olandan daha çox bəzi alətləri və məharət(bacarıq) və peşələri zəruri edir. Bunların hamısını və ya bəzilərini həyata keçirmək bir adamın gücü və imkanı daxilində deyildir. Özünə və başqalarına kifayət edəcək qədər qida maddəsi istehsal edə bilmək üçün bu maddənin istehsalına kifayət edəcək sayda və keyfiyyətdə insanların birləşməsi lazımdır. Bu birləşən insanlar bir-birilərinə yardım edərək öz saylarından qat-qat artıq olan insana kifayət edəcək qədər qida maddələri istehsal edə bilərlər. Bundan başqa hər bir insan özünü qorumaq və təhlükəsizliyini təmin etmək üçün başqa insanlardan yardım almağa məcburdur. Çünkü, bütün qüsurlardan uzaq olan Allah Təala heyvanların xarakter və təbiətlərini yaradarkən gəmirici və yaralayıcı bir çox heyvanlara insandan daha çox fiziki güc verib. Məsələn, at insana nisbətən çox güclüdür; uzunqulaq, öküz, fil v.s. insandan qat-qat güclüdür. Bir-birinə hücum etmək heyvanların təbiətində mövcud olduğuna görə, Allah Təala hər bir heyvana ona hücum edən başqa bir heyvanın təcavüzündən özünü qoruması üçün o heyvanlara məxsus olan üzvlər verib. İnsana isə bütün bunların əvəzində düşüncə və əl verib. İnsan əl, düşüncə və ağılın nuru və yardımı ilə, eyni zamanda məharət və peşələr sayəsində bütün heyvanlardakı yaralama və hücum vasitəsi olan bədən üzvlərinin bənzəri olaraq əlləri ilə özünü qorumaq üçün lazım olan alət və silahları düzəldir. İnsanın düzəltdiyi süngü heyvanlardakı deşmə vasitəsi olan buynuzun, qılınclar yaralamaq vasitəsi olan dırnaqların, qalxanlar isə heyvanların sipər vəzifəsini yerinə yetirən qalın dərilərinin bir bənzəridir. Qalen “Üzvlərin faydası” adlı əsərində yazır: “İnsan təkbaşına öz gücü ilə gəmirici və xüsusilə də yaralayıcı heyvanlara müqavimət göstərə bilməz. O, təkbaşına özünü heyvanlardan qorumaqdan acizdir. Müdafiəni təmin etmək üçün zəruri olan silahlar, alətlər və peşələr çox olduğundan, bu silah və alətlərdən istifadə etməyə və hazırlamağa da bir insanın gücü və qüvvəsi kifayət etməz; insan bunların hər birində başqa insanların yardımına möhtacdır; onlar yardım etməsələr həm bunları hazırlamaqdan, həm də ərzaq və qida maddələrindən məhrum qalar”. Bütün nöqsanlardan uzaq olan Allah Təala insanları yaşaya bilmələri üçün qidaya möhtac yaratdığından insan tək başına yaşaya bilməz; tək başına silah hazırlamaqdan aciz olduğundan, özünü qoruya bilməz, yırtıcı heyvanların yaralanmış və öldürülmüş ovlarına çevrilər; həyatı boyu əzab-əziyyət içində olar, fəlakətlərlə qarşılaşar və insan nəsli tükənər. Qarşılıqlı olaraq bir-birinə kömək etmək insana yemək üçün qidasını və özünü qorumaq üçün silahını təmin etdiyindən Allahın insanın varlığını qorumasını təmin etməsinin əsl səbəb və hikməti aydın olur. Deməli, insan üçün ictimai həyat bir zərurətdir. Əks təqdirdə, insanlar yaşaya bilməzlər və Allahın insanlar vasitəsi ilə dünyanı abadlaşdırması və təkmilləşdirməsi və insanları yer üzündə özünün xəlifəsi təyin etməklə bağlı qərarı yerinə yetməzdi. Bu elmin mövzusu kimi qəbul etdiyimiz ümranın mənası da bax budur. Beləliklə, tədqiq etdiyimiz elmin mövzusunu da bu elmin çərçivəsi daxilində bir növ isbat etmiş olduq. Məlumunuz olsun ki, məntiq elminin əsas işi isbat olduğuna görə, hansısa bir elmin (fənnin) mövzusunu isbat etmək əsəri yazanın çiyinlərindəki bir vəzifə olmasa da məntiq alimlərinə görə, müəllifin o elmin mövzusunu isbat etməsi qeyri-normal bir şey də deyil. Müəllif o elmin mövzusunu isbat edərsə bu onun bəxşişi olar. Allah müvəffəq edəndir. İctimai həyat formalaşdıqdan sonra insanlar bir-birinin aqressivliyindən özlərini qorumaq üçün qadağan edici bir gücə (hökumət və hökmdara) möhtacdırlar. Əks təqdirdə, insanda ədavət və zülm (qəddarlıq) kimi heyvani təbiət xüsusiyyətləri olduğu üçün insanlar bir-birilərinə hücum və təcavüz edərlər. Əgər hökumət olmazsa onları bu təcavüzlərdən heç kim qoruya bilməz. Hətta, gəmirici və yaralayıcı heyvanlara qarşı istifadə etdiyi silah və alətlər də insanları bundan qoruya bilməz. Çünkü, bu silahlardan onların hamısında var. Ona görə də, özlərini başqalarının təcavüzündən qorumaq üçün başqa vasitələrə möhtacdırlar. Heyvanlar bunu dərk etmək qabiliyyətində olmadıqlarına görə bu vəzifəni yerinə yetirə bilməzlər. Ona görə də bu qadağan edici gücün insanların öz növündən olması zəruridir. O qadağan edici güc onlara qalib gəlmiş, iqtidarı ələ almış və onları özünə itaət etdirmiş olduğuna görə heç kim başqalarına təcavüz edə biməz. Dövlət və hökumətin mənası da elə bundadır. Bu izahdan sonra hakimiyyətin qaçınılmaz olaraq insana məxsus olduğu aydın olur. İnsanlar üçün bu hakimiyyət bir zərurətdir. Filosoflar belə düşünürlər ki, hətta heyvanlarda da qayda-qanuna və əmrə itaət xüsusiyyəti vardır. Məsələn, arı və çəyirtgə öz növündən olan və yaradılışı və cismi etibarilə onların içində xüsusi seçilən bir başçıya boyun əyərək və ona itaət edərək onun əmrlərini yerinə yetirirlər. Lakin insan xaricindəki canlılarda bu xüsusiyyət düşüncə və siyasətdən yox, yaradılışdan və Allahın heyvanı buna istiqamətləndirməsindən irəli gəlir. “Allah heyvanları yaratdıqdan sonra onlara yaşamaq yollarını göstərdi”. (Quran) Filosoflar peyğəmbərliyi əqli dəlillərlə isbat edəndə bu dəlillərə əlavə olaraq peyğəmbərliyin insan üçün təbii bir xüsusiyyət olduğunu irəli sürür və bununla bağlı dəlillərini söyləyirlər. Bu dəlillərə əsasən insanlar üçün bir qadağa qoyucunun olması zəruridir və bu qadağa qoyucunun insanların arasından seçilərək Allah tərəfindən göndərilən peyğəmbərin gətirdiyi şəriət və Allahın fərz etdiyi dinin hökmləri olması və qövmünün ona itaət etməsi və hökmün yerinə yetirilməsi üçün Allahın bu peyğəmbəri hidayət (doğru yol) nurlarından ona əmanət edilən xüsusiyyətlərlə onu digər insanların arasından seçməsi və şəxsində bu xüsusiyyətləri cəm edən bu şəxsə qövmünün inkar etmədən və yalançı saymadan ona inanması vacibdir. Filosofların bu fikirləri göründüyü kimi qüsurludur. Çünki insanların yaşamaları hökmdarın birbaşa özü tərəfindən qoyulan qanunlar və yaxud arxasında özünü qoruyanların (və yaxud ətrafında toplanmış tabeçiliyində olanların) köməyi ilə də təmin oluna bilər. Hökmdar istəsə onları yolundan azdıraraq özünə tabe edər, onları özünə itaət etdirər. Xristianların, yəhudilərin və Allahın elçilərinə iman edənlərin sayı əməl etmək üçün kitaba sahib olmayan məcusilərin sayından azdır. Məcusilər dünyada yaşayan qövmlər arasında sayları ən çox olan insanlardır. Müqəddəs kitabları olmadığı halda onlar dövlətlər qurmuş və tarixi izlər qoyublar. Hal-hazırda da şimal və cənub tərəflərdəki iqlimlərdə onların dövlətləri hakimiyyət başındadır. Təbii olaraq onların həyat tərzi din və iman əhlindən olan insanların həyat tərzinə bənzəmir və onların arasında nizamsızlıq vardır. Onların qadağa qoyanları yoxdur, çünkü (ilahi kitabları olmadığı üçün) onların arasında qadağa qoyucunun olması da mümkün deyildir. Bu dediklərimizdən filosofların peyğəmbərliyin lüzumunu isbat edərkən yanılmalara yol verdikləri aydın olur. Çünki peyğəmbərlik əqli (rasional olaraq isbat edilə bilən bir şey) deyildir. Bu, peyğəmbərliyi ancaq şəriət yolu ilə bilməyin mümkün olduğunu və isbat edildiyini və filosofların bu mövzuda yanıldıqlarını göstərir. Doğru yolu göstərən Allahdır. Bəşəri nəfslərin növləri Bəşəri nəfslər üç cürdür. Bunlardan biri təbiəti etibarilə ruhi idrak dərəcəsinə çatmaqdan acizdir. Bu növ bəşəri nəfs təbiəti etibarilə ancaq alçaqlıqlara qərq olaraq, ancaq hiss və xəyal ilə idrak etməkdə, müəyyən qayda və üsullara əsasən hafizəsinin və xəyal etmə gücünün köməyi ilə məntiq elmində təsəvvür və təsdiqdə istifadə edilən müəyyən nizam və qaydalara görə mənalar meydana gətirir. Bu mənaların hamısı xəyali və dar çərçivəlidir. Çünki məntiq elmindən məlum olduğu kimi, bizim üçün qeyri-müəyyən olan şeyləri bilmək istəyiriksə onu zehnimizlə axtrararq və münasib bir şəkildə qaydaya salaraq və ümumiləşdirərək, o naməlum olan şeyi öyrənmək üçün düşüncə və güc sərf edərək səy göstəririk. Bu axtarışımız müəyyən səbəb və üsulların xaricinə çıxmaz. Məlum olmayanı öyrənmək üçün istifadə etdiyimiz müqəddimə, qaydaya salma və ümumiləşdirmələrdə səhvlərə yol verilərsə onda bunlar vasitəsi ilə əldə etdiyimiz bilik və məlumat da səhv olar. Alim və mütəfəkkirlər arasındakı fikir ayrılıqları da məhz bu səhvlərdən irəli gəlir. Fikir ayrılıqlarının çoxluğu bunu isbat edir. Tədqiqatları ilə tanınmış alim və mütəfəkkirlər çox sayda tədqiqatlar apardıqlarına görə müəyyən qabiliyyətlər qazanır və beləliklə hisslər, təcrübələr və buna bənzər yollarla araşdırmalar aparırlar. Onların araşdırmaları bir qayda və üsulun xaricinə çıxmır. Bəşəri nəfslərdən digəri isə yüksək şəxsiyyətlərdir. Onların nəfs və ruhları Allah Təalanın yaratdığı təbii hallarında qalaraq nəfslərinin hüdudlarını qaranlıq pərdələr örtmədiyi üçün ruhları müqəddəs aləmlərə gedib çatan, bədən, maddi güc və vasitələrin köməyindən başqa, mələklərdə olduğu kimi möhtac olduqları elm və ruhi-mənəvi biliklərin nurları ilə işıqlanmış insanlardır. Hər şeyin həqiqətinin onların təbiətlərində şəkli əks olunmuşdur. Bu cür nəfsə sahib olan insanların bilik dairələri çox genişdir və onlar ilk qeyd etdiyimiz nəfslərin hiss və xəyal vasitəsilə bildiklərinə əlavə olaraq bir çox gizli sirlər haqqında bilik əldə edir və ilahi bilikləri bilirlər. Onlar daxili aləmlərinin müşahidəsinə dalırlar və onların bu müşahidələri bilik və kəşfdən ibarətdir. Bu müşahidənin hüdudları, başlanğıcı və sonu yoxdur. Onların bilikləri ilk qeyd etdiyimiz nəfslərin bilikləri kimi məhdud deyildir. Onlar bir anda qeybdən elm və biliklər əldə edir və onlara bir çox sirlər məlum olur. Bu, övliyalara məxsus bir haldır və bərzəxdə, yəni öldükdən sonra qiyamətə qədər olan müddətdə meydana gələn ölümsüz səadət də elə budur. Bəşəri nəfslərin üçüncüsü də kamil insanlardan ibarətdir və onların xalqın arasına qarışaraq həyat sürmələri Allah və mələklərlə olan münasibətlərinə maneə törətmir. Onlar xüsusi nəfs tərbiyəsi (riyazət) kimi xarici səbəb və vasitələrə ehtiyac hiss etmədən bəşəri olan nəfsləri özlüyündən ilahi olan mələklik məqam və dərəcəsinə yüksələrək bir anda, bir göz qırpımında ülvi aləmlərə gedib çıxır. Onlar Allahın öz mələkləri ilə olan ilahi dialoqlarını eşidirlər. Bu nəfsin sahibləri Allahın elçiləridirlər və Yaradan onları kamil olaraq yaratmışdır. Onlar istədikləri vaxt, bir göz qırpımında müqəddəs aləmlərə yüksəlir, bəşəri hallarından uzaqlaşaraq mələklik halına girirlər. Bu, vəhyin gəldiyi vaxt yaşanan haldır. Onlar təbiətləri etibailə insanları Allaha yaxınlaşdıran xüsusiyyətlərə sahibdirlər və hər cür pislikdən və günah sayılan işlərdən uzaqdırlar. Onlar həmişə itaət və ibadətdə səy və bütün növ xeyir işlərə rəğbət göstərərək qeybə gözlərini dikmiş bir halda olan insanlardır. Onlar istədikləri vaxt ilahi fəzaya dalırlar. Bəşərilikdən mələkliyə yüksəlirlər və yuxarı aləmlərdən etiqad, əməl və əxlaqla bağlı biliklər əldə edirlər. Bu hökm və əmrləri Allahın bəndələrinə bildirdikləri vaxt mələklikdən bəşəriliyə dönürlər. Digər insanlar kimi öyrəşdikləri hiss və şüur ilə bir çox qəribə halları müşahidə edirlər. Bəzi vaxtlarda isə zınqırov səsinə bənzər səslər eşidirlər. Onlar bu səslərdən rəmzlər və işarələr yolu ilə vəhy edilən hökm və əmrləri açıq şəkildə başa düşürlər. Bu hökm və əmrləri elə açıq şəkildə də öz qövmlərinə təbliğ edirlər. Onlara vəhy gətirmək vəzifəsini daşıyan mələk bəzən insan şəklinə girərək Allahın sözlərini peyğəmbərə çatdırır. Lakin bəşəri haldan uzaqlaşaraq mələklik halında, yəni maddi şeylərdən və maddi aləmdən qurtularaq ancaq ruh halında Cəbraildən vəhy almaları bir anda, bir göz qırpımında baş verir. Çünki onların qəlbi daim qeyb aləminə yönəlmişdir. İlahi biliklər onların qəlblərində bir anda əksini tapır. Ona görə də bu hala sürət mənasını verən vəhy adı verilmişdir. Bunun səbəbi odur ki, onların bilikləri bizimki kimi çalışmaqla və səy göstərməklə öyrənilmiş və tədricən əldə edilmiş biliklər deyildir. Bu biliklər onlara bir dəfəyə aşılanır. Din alimləri və tədqiqatçıları vəhy halının əvvəlki hal ilə, yəni zınqrov səsi kimi bir vəziyyətdə şəriət hökmlərini əldə edənlərin rəsul, yəni Allah elçisi olmadığını və Nəbi, yəni rəsulun gətirdiyi şəriəti və dini təsdiqləmək üçün göndərilən xəbər gətirici, olduğu fikrindədirlər (Harun və yəhudilərə göndərilən bir çox nəbilər kimi). Vəhy halının ikincisi vəhy gətirən mələyin insan şəklinə girərək peyğəmbərə Allahın hökm və əmrlərini təbliğ etməsidir. Bu, Allahın öz elçiləri (rəsulları) ilə danışdığı haldır və Allah tərəfindən kitablar göndərilən Allahın elçilərinə məxsus olan vəhy keyfiyyətidir. Bu, vəhyin yüksək halıdır. Dörd kitabın (Tövrat, Zəbur, İncil, Quran) nazil olması zamanı peyğəmbərlərə gələn vəhy bu növ vəhydir. Həzrəti Məhəmməddən (ə.s.) Haris ibn Hişam vəhyin gəlmə keyfiyyətini soruşduqda Allahın elçisi özündə bu iki halın yaranmasından danışaraq vəhyi izah etmişdir. Allahın elçisi belə deyir: “Bəzən qeybdən qulağıma zınqrov səsi kimi bir səs gəlir. Bu səs gələndə məndə yorğunluq və ağır bir hal meydana gəlir. Səs kəsiləndə mənə təbliğ edilmiş hökm və ayətləri dərk etmiş və əzbərləmiş oluram. Bəzən isə vəhyi təbliğ etmək vəzifəsini daşıyan mələk mənə insan şəklində görünür, təbliğ etməli olduğu Allah kəlamlarını mənə təbliğ etdiyi vaxt mən bu kəlamları dərk etmiş və əzbərləmiş oluram”. Bu hədisdən onu başa düşmək olar ki, birinci yaşanan halda, yəni vəhy səs və səda vasitəsilə təbliğ olunduqda Allahın elçisi çox yorğun düşmüş və bu ağır vəziyyətə qatlaşmışdır. Bunun səbəbi odur ki, bu hal peyğəmbərə ilk vəhy gəldiyi və bəşərilikdən qurtularaq müqəddəs aləmlərə yüksəlməyə hələlik öyrəşmədiyi dövrlərdəykən vəhy halının başlamasından irəli gəlir. Çünki bu dövr peyğəmbərin ilahi aləmlə yenicə münasibətə başladığı mərhələdir. Ona görə də, bu mərhələdə ancaq qulaqla eşitmək yolu ilə vəhy gəlmiş, o biri hissiyatlarla, o cümlədən göz ilə idrak hələ yaranmamışdı. Lakin peyğəmbərə vəhy dəfələrlə gələrək qeyb aləmi ilə təmasları artdıqdan sonra, bəşərilikdən qurtularaq ruhi-mənəvi aləmlərə çıxmağa öyrəşəndən sonra, əvvəlkinə nisbətən vəhy almaq və qeyb aləminə çıxmaq asanlaşmış, qeyb aləmindən və ilahi aləmlərdən maddi aləmə qayıtmağa öyrəşmiş, hissi güclərini istifadə etməyə başladığından bütün hissləri və bu hisslərin ən açıq hiss etdirən bir vasitəsi olan göz ilə də mələyi görməyə öyrəşmiş və bundan sonra mələk artıq insan şəklində peyğəmbərə görünmüşdür. Dərk etmək və əzbərləmək mənasını verən va`y (و ع ى( sözü hədisin birinci hissəsində keçmiş zamanda, ikinci hissəsində isə indiki zamanda istifadə edilmişdir. Bu sözün bu cür istifadə edilməsində incə bir bəlağət vardır. Hədisin birinci hissəsində vəhyin ilk halı Deviy (دوى), yəni pıçıltı sözü ilə ifadə edilir. Ənənəvi olaraq pıçıltı söz deyil. Bu vəhy alma halında pıçıltı eşidildiyi anda, peyğəmbərin vəhyi başa düşmədiyinə və səs kəsildikdən sonra vəhyi anladığına işarə edilərək keçmiş zaman formasından istifadə edilmişdir. İkinci vəhy alma halında isə mələyin danışa-danışa peyğəmbərin yanından ayrıldığını ifadə etmək üçün hərəkətin yeniləşməsini ifadə edən indiki zaman formasından istifadə edilmişdir. Hər bir vəhy alma halında ağırlıq və gərginlik var. Quranda buna işarə edərək Allah Təala belə buyurur: “Yaxın gələcəkdə biz sənə daşınması çətin olan vəhy və əmrlər endirəcəyik”. Peyğəmbərin zövcəsi Aişə də bu barədə belə deyir: “Ayələr vəhy edilən zaman peyğəmbər gərgin hallara qatlaşırdı”. Aişə başqa bir hədisində isə belə deyir: “Çox sərt soyuq olduğu günlərdə ona vəhy gələn zaman mələk onun yanından ayrılanda vəhyin ağırlığı səbəbilə alnından tər axırdı”. Ona görə də vəhy gələn vaxt peyğəmbərin qeyb aləminə qərq olaraq özündə olmadığı anlarda yuxuda və özündən getmiş adamlarda olduğu kimi, boğazında xorultular yarandığı hamıya məlumdur. Bunun səbəbi yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, peyğəmbərin bədən ilə əlaqəsinin kəsilməsi, ilahi aləmdə mələklərlə görüşməsi və Allahın kəlamlarını onlardan alaraq ruhunun bədən ilə olan əlaqəsini kəsməklə mələklik dərəcəsinə yüksəlmə halıdır. Ruhun bədəndən ayrılaraq başqa üfüqlərə gedib çatması olan bir halın yaranması bu anda Allah kəlamını alması səbəbilə peyğəmbərdə yorğunluq yaranmış və o, ağır gərginlikliklərə qatlaşmışdır. Peyğəmbərə ilk dəfə vəhy gəldiyi vaxt bu hadisə haqqında danışdığı hədisində istifadə etdiyi Ğatt (غط) sözünün mənası da elə budur. Allahın elçisi vəhy gələn vaxt keçirdiyi hal ilə bağlı belə deyir: “Mələk mənə sarılaraq məni sıxmağa başladı. Məni sıxdığı üçün olduqca ağır, gərgin hallara düşdüm. Bundan sonra mələk məni öz halıma tərk etdi və “oxu!” dedi. Mən isə “mən oxumaq bilmirəm” deyə cavab verdim. Mələk yenidən iki dəfə məni sıxdıqdan sonra Alak surəsini mənə oxudu”. Bir şeyə tədricən öyrəşdikdən sonra, o şey ilk dəfəkinə nisbətən asanlaşır. Buna görə də Quranın ilk vaxtlarda Məkkədə nazil olan ayə və surələri, daha sonra Mədinədə nazil olan ayə və surələrə nisbətən çox qısadır. Tebuk səfəri zamanı “Bəraət” surəsinin nazil olması haqqında rəvayət edilənlərə diqqət yetir. Bu rəvayətlərə görə, bu surənin çoxu və yaxud hamısı Allahın elçisi yolda dəvənin üstündə gedərkən nazil olmuşdur. Halbuki, peyğəmbər Məkkədə olduğu vaxtlar “Hucurat” surəsindən Quranın sonuna qədər olan surələr nazil olanda bu surələrin hamısının ayələri birdən enməmiş, bir hissəsi bir vaxt, başqa hissələri də başqa vaxt nazil olmuşdur. Ən son nazil olan “Deyn” ayəsi (2-ci surə, 282-ci ayə) ən uzun ayələrdəndir. Halbuki, Rəhman, Zariyat, Müddəssir, Düha v.s. kimi Məkkədə nazil olan surələrin ayələri qısadır. Bu izahımızın məqsədi Məkkədə nazil olan surə və ayələrlə Mədinədə nazil olan surə və ayələrin fərqini başa düşərək buna fikir verməkdir. Allah doğru yolu göstərəndir. Peyğəmbərliklə bağlı qısa açıqlamamız burada bitir. Mixail Nüaymə – 120 
Mixail Nüaymə yeni həyat quruculuğu prosesinə böyük enerji, heyrətamiz fədakarlıqla qoşulan və bu hərəkatda öz tarixi keçmişinin özünəməxsusluğunu və zəngindiyini – humanizmi, həqiqətə, mənəvi saflığa və ədalətə əbədi canatma səylərini unutmayan ərəb ziyalılarının ən qabaqcıl, həssas və istedadlı oğulları sırasında olmuşdur. Aida İmanquliyeva (1889-1988) M.Nüaymə Şərq və Qərb arasında Səlahəddin Xəlilov Görkəmli ərəb yazıçısı və mütəfəkkiri Mixail Nüaymə 1889-cu ildə Livanda anadan olmuş, 11 yaşında təhsilini davam etdirmək üçün Rusiyaya getmiş, gənclik dövründə rus ədəbi mühiti ilə sıx surətdə bağlı olmuş, daha sonra Amerikaya köçərək uzun müddət orada yazıb yaratmış və zəngin bir həyat təcrübəsi topladıqdan sonra 1932-ci ildə yenidən vətənə qayıtmışdır. Onun həyatı da, yaradıcılıq fəaliyyəti də Şərq ilə Qərb arasında cərəyan etmişdir. M.Nüayməni Azərbaycan oxucularına ilk dəfə təqdim edən professor Aida İmanquliyeva onu sadəcə bir ölkənin və müəyyən bir dövrün yazıçısı kimi deyil, bütövlükdə ərəb dünyasına, həm də Qərb mədəniyyətinə mənsub olan hərtərəfli bir şəxsiyyət kimi səciyyələndirir: «Nüaymə özünü yalnız ərəb yazıçısı hesab etmirdi. O, özü deyirdi ki, bütün bəşəriyyət üçün yazır».1 M. Nüaymənin yaradıcılığı ilə tanışlıq onun fikir məkanı və maraq dairəsinin həqiqətən çox geniş olduğunu göstərir. M.Nüaymə ərəb məhcər ədəbiyyatının digər əsas nümayəndələri kimi, milliyyətcə ərəb, dini mənsubiyyətinə görə xristiandır. Bir Şərq ölkəsində doğulmuş və ömrünün çox hissəsini Qərb ölkələrində keçirmişdir. Bu cəhətlər ona Şərq və Qərb sivilizasiyalarını eyni dərəcədə mənimsəməyə və öz daxili aləmində bu müxtəlif düşüncə tərzlərini birləşdirməyə imkan vermişdir. Təsadüfi deyil ki, onun əsərlərində (məs. «Son gün» əsərində qiyamət haqqında mülahizələr) dindən bəhs edərkən, təkcə xristianlığa yox, həm də islama aid müddəalar və dəyərlər ehtiva olunur. «Qalx və son gününə vida et» («Son gün») romanı müəllifin böyük fəlsəfi yük daşıyan bədii əsərlərindən biridir. Vida səhnəsi təkcə bu dünya ilə o dünyanın hüdudunda keçirilən hiss-həyəcanlar, insanın bu son anda ağlına gələn və həyatın mənasını ifadə etməyə iddialı olan müxtəlif hadisələrin dramatizmi baxımından deyil, həm də ümumiyyətlə həyatla ölüm arasındakı mübarizəni, həyatın hərəkətverici qüvvələrini ifadə etmək baxımından çox təsirli və ibrətamizdir. İnsan ölməzdən qabaq yarımçıq qalmış işlərini xatırlayır və bunları başa çatdırmadan ölümün mümkünsüz və ya haqsız olduğunu əsaslandırmağa çalışır. Burada Qurani-Kərimin «Möminlər» surəsindən belə bir ayə yada düşür: «Onlardan hər kimi ölüm haqlayarsa, deyər: “Rəbbim geriyə qaytar məni. Yarımçıq qoyduğum işlərimi tamamlayım, yaxşı işlər görərəm” (23/ 99-100). Yəni insan ölüm məqamı çatandan sonra yox, həyatın ən şirin məqamlarında xeyirli işlər barədə, işlərini tamamlamaq barədə düşünməlidir. «Nə olursa olsun, təkcə ölüm olmasın!» nidası bütün əsər boyu qəhrəmanın keçirdiyi hiss-həyəcanı çox gözəl ifadə edir. Çünki ölüm məhz zamanın qırıldığı məqamdır. M.Nüaymə əsərin qəhrəmanı doktor Musa Əsgərinin dili ilə «mən – zamanam, zaman da mənəm», – deyir. «Nə mən onu sona çatdıra bilərəm, nə də o, məni». Digər tərəfdən zamanın kiçiyi və böyüyü yoxdur. Hər saat, hər dəqiqə, hər saniyə elə zamanın hamısıdır. Burada M.Nüaymə anın əbədiyyəti problemini çox gözəl qoyur. Çünki bir anda baş verənlər daha böyük zaman intervalında baş verənlərlə elə sıx bağlıdır ki, onu «keçmişindən və gələcəyindən qoparmaq mümkün deyil». Əsərdə ölümü barədə qeybdən qərar verilmiş Musa Əsgərinin düşüncələri və qoyduğu suallar diqqəti öz fəlsəfi yönümü ilə cəlb edir. «Haradan gəlib, haraya gedirəm?», «Niyə olduğum kimi yox, başqa cür görünürəm?», «İnsan həyatı boyu hara getdiyini bilirmi, nə alıb-verdiyini və nə üçün alıb-verdiyini bilirmi?». Yaxud övladının şikəstliyini yada salaraq verdiyi suallar: «Fəqət onun günahı nədir?», «Valideynlərin günahına görə uşaq cəza çəkməlidirmi?». Bütün bu suallar nə üçünsə həyatla vidalaşmaq məqamında bir daha yada düşür və insan bu həyatda nə qazandığını, o dünyaya nə ilə getdiyini özü üçün aydınlaşdırmaq istəyir. Bu dünyanın faniliyi, gəldi-gedərliyi bir daha vurğulanır. Lakin bununla belə həyatın mənasız olmadığı, hətta o dünyanın da əslində bu dünyadakı həyatın bir növ davamı olduğu haqqındakı fikirlər müəllifin tam pessimizmə qapılmadığını göstərir. M.Nüaymənin mifoloji və mistik mövzuya həsr etdiyi «Mirdadın kitabı» olduqca ciddi fəlsəfi problemlərin aydınlaşdırılmasına xidmət edir. Bu əsərdə müəllif yenə də həyatın sonlu olmasından irəli gələn bir sıra fəlsəfi sualları cavablandırmağa çalışır. Nuh peyğəmbər bu dünyadan köçərkən öz övladları və nəvə-nəticələrinin simasında davam edən həyata nikbin bir nəzər salsa da və ürəyindən keçənləri icra etmək üçün oğluna müraciət etsə də, içindəki bir qorxu hissini dilə gətirir. Sən demə, onun qorxusu, ölməkdən yox, öldükdən sonra gələcək nəsillərin yaddaşından silinmək təhlükəsindən irəli gəlir. Əgər «Son gün» romanında insan həyatının kəsilməsindən, başladığı işlərin yarımçıq qalmasından qorxurdusa və hər şey ölümlə, qəbirlə tamamlanırdısa, insana daha artıq ancaq o dünya haqqında düşünmək qalırdısa, bu əsərdə həyatın məhz bu dünyada – övladların fəaliyyəti ilə davam etdirilməsi ideyası önə çəkilir. Yəni insan əmin olsa ki, onun əməlləri davam etdiriləcək və başladığı işlər yarımçıq qalmayacaq, bu dünyadan rahat köçə bilər. Bir cəhət də önəmlidir ki, Nuh peyğəmbər onunla başlayan yeni nəslin, yeni həyatın təməlində məhz iman dayandığının unudulmasını istəmirdi. Gələcək nəsillərə ötürülən ən böyük ərməğan din-iman, haqq-ədalət olmalı idi. Və insan bu dünyadan bu imanın yaşadığına əminlik hissi ilə getməlidir. Professor Aida İmanquliyeva M.Nüaymənin təbiətə bağlılığından danışarkən, onun fəlsəfə ideyalarına da müraciət edir: «Nüaymə istirahət saatlarını təbiətin qoynunda keçirirdi. Təbiətlə ünsiyyətdən böyük ilham alır, daxili rahatlıq və sevinc duyurdu: “Təbiət böyük alicənab, şan-şöhrət aşiqidir. Onu oxumağı bacaranlar üçün ən maraqlı kitabdır, biliyə can atanlar üçün ən kamil məktəbdir. Bütün müəllimlərdən ən yüksəkdə duran müəllim təbiətdir. Lakin bu, yalnız qulaqların eşidə bildiyindən çox eşidənlər, gözlərin görə bildiyindən çox görə bilənlər üçündür”».1 Təbiətə bir kitab kimi baxılması fikri əslində islam fəlsəfəsinə xas olan çox mühüm ideyalardan biridir. Bütün həqiqətlərin mənbəyini ancaq Quran Kərimdə axtarmaq mövqeyindən çıxış edən ilahiyyatçılardan fərqli olaraq, bir çox görkəmli islam filosofları, o cümlədən, Məhəmməd İqbal, Taha Cabir Əlvani «iki kitab» ideyasını irəli sürür. Yəni vəhylə nazil olan Qurani Kərimlə yanaşı, Allahın yaratdığı təbiət də bir kitabdır ki, insanlara onu oxumaq üçün əql verilmişdir. Əlvani yazır: «Onlardan birincisi Allahın vəhyidir ki, burada dini əhəmiyyət daşıyan bütün məsələlər aydınlaşdırılır (Qurani Kərim 12/111); ikinci kitab isə O-nun yaradıcılığıdır (Qurani Kərim 6/38) (yəni təbiət universumu). Birinin digərinə istinad etmədən oxunması cəhdi bəşərə heç nə vəd etmir; nə ona sivilizasiyalı cəmiyyətin qurulması və qorunması üçün hərtərəfli olan, nə də sonrakı inkişaf və yenilənmə baxımından dəyəri olan bilik verə bilir. Faktiki olaraq, belə birtərəfli oxuma heç zaman insana nə Allahın xəlifəsi olaraq, nə də O-nun əmanətinin daşıyıcısı kimi vəzifəsini tam şəkildə yerinə yetirməyinə imkan verməz». M.Nüaymənin təbiət haqqında belə bir fikir söyləməsi onun xristian olmasına baxmayaraq, islam fəlsəfəsinə də dərindən bələd olduğunu göstərir. Lakin çox təəssüf ki, müsəlman dünyası Qurani Kərimdə dönə-dönə tövsiyə olunan ikinci kitabın, yəni təbiətin də oxunmasına zərurəti nəzərə almamış və təhsil sistemində vəhylə verilmiş biliklərin öyrənilməsinə üstünlük vermişdir. Qərb sivilizasiyası və Qərb təfəkkür tərzi ilə Şərq təfəkkür tərzinin uyğun gəlməyən məqamları heç də dini dəyərlərlə bağlı olmayıb, interpretasiyadakı fərqlərdən qaynaqlanır. M.Nüaymə təbiəti bir müəllim kimi təqdim edir. Lakin bu müəllim normalda olduğundakından daha yüksək imkanlara malikdir. Belə ki, təbiət özündə gözlə görünən, qulaqla eşidilən məlumatlardan başqa, görülməyən və eşidilməyən, yəni hiss orqanlarının imkanları xaricində olan məlumatları da saxlayır. Lakin insan arxa planda, qaranlıq zolaqdan qalan bu informasiyanı ala bilmək üçün özündə əlahiddə imkanlar, resurslar axtarmalıdır. Orta əsr təsəvvüf fəlsəfəsində bu qabiliyyət, bu resurs bəsirət gözü sayəsində realizasiya olunur. İslam düşüncəsi ilə əlaqə M.Nüaymənin əsərlərində nəfsə qarşı mübarizənin metod və formalarını araşdırarkən ortaya çıxır. Məsələn, onun «Mirdadın kitabı»nda dağın başına yüksəlişin pillələri və məqamları təsəvvüf fəlsəfəsindəki hal və məqamlar konsepsiyasına uyğun gəlir. A.İmanquliyeva məhz bu cəhəti önə çəkdiyinə görə, M.Nüaymənin ideyalarını L.N.Tolstoyla müqayisə edir: onun din fəlsəfəsinin əsasında «özünü təkmilləşdirmə, öz qüsur və nəfsi ilə mübarizə, əməli xeyirxahlığın gücünə inam dayanır. İnsanın etdiyi xeyirxahlıq zahiri mərasimlərə riayət etməkdən yüksəkdə durur və buna görə də Allah üçün daha əziz və daha istəniləndir».1 Həm də bu mövqe tək Tolstoyun təsiri kimi izah oluna bilməz. M.Nüaymə təsəvvüf fəlsəfəsinin böyük ənənələri ilə heç şübhəsiz tanış idi. Onun həyat tərzi də sufi həyatını xatırladırdı. A.İmanquliyeva yazır: «Nüaymə gənc yaşlarından seyrçiliyə, tənhalığa, susqunluğa, özündə hətta qarşılıqlı məhəbbət hissini zorla boğmağa meyl göstərirdi. Hələ o vaxtdan yaradılış və insan varlığının sirləri barədə mürəkkəb məsələlər onu narahat edirdi. Nüaymənin diqqətini təbii hissi təzahürləri üstələməyi bacaran insanın «daxili» həyatı cəlb edirdi».2 Bütün bu deyilənlər M.Nüaymənin görkəmli yazıçı və ədəbiyyat tənqidçisi olmaqla yanaşı, həm də böyük mütəfəkkir olduğunu, xristianlıqdan daha çox, təsəvvüf ənənələrini bədii yaradıcılığında məharətlə tərənnüm etdiyini və beləliklə Şərq ilə Qərb arasında iman və zehniyyətin vəhdətindən çıxış etdiyini göstərir. Yüklə 1,9 Mb. Dostları ilə paylaş:
|