MÜNDƏRİcat redaksiya şurasindan
Müasir dünyada yeni düşüncəyə
Yüklə 1,9 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- AzərTAc Millətin yaradıcı potensialının səfərbər olunmasıda fəlsəfənin rolu
- Səlahəddin Xəlilov
- Gülarə Yenisey
- AFSEA-da görüş: «Türkiyə – Azərbaycan fəlsəfi əlaqələri»
- Mehmet Rıhtım
- Ayşe Sucu
- Səlahədin Xəlilov
- Könül Bunyadzadə
|
Müasir dünyada yeni düşüncəyə ümumi baxış Beynəlxalq elmi konfrans 2 may 2009-cu il, Bakı/Azərbaycan Mayın 2-də Bakıda “Avropa” mehmanxanasında Azərbaycan Fəlsəfə və Sosial-Siyasi Elmlər Assosiasiyasının (AFSEA) və Türk Əməkdaşlıq və İnkişaf Agentliyinin (TİKA) təşkilatçılığı ilə “Müasir dünyada yeni düşüncəyə ümumi baxış” mövzusunda beynəlxalq elmi konfrans keçirildi. Azərbaycan, Türkiyə və Əlcəzairdən olan tanınmış filosofların iştirak etdikləri elmi konfransda ənənəvi Şərq düşüncəsinin modernləşməsi, yeni məzmunla zənginləşməsi prosesinin aktual problemləri müzakirə olundu. AFSEA-nın prezidenti, Azərbaycan Prezidenti Administrasiyasının rəhbəri, görkəmli filosof, akademik Ramiz Mehdiyev giriş nitqində tədbirin əhəmiyyətindən və müasir mərhələdə Azərbaycan fəlsəfi fikrinin qarşısında duran başlıca vəzifələrdən danışdı. Akademik Ramiz Mehdiyev dedi ki, müasir müstəqil Azərbaycan dövləti inkişafının yeni mərhələsinə qədəm qoymuşdur və Prezident İlham Əliyev ölkənin intellektual inkişafının təmin olunmasını milli prioritet elan etmişdir. Azərbaycan fəlsəfi fikrinin qarşısında duran vəzifələrdən danışan akademik vurğulamışdır ki, qloballaşma dövründə Şərq və Qərb fəlsəfi fikir ənənələrinin yaxınlaşması və insanların dünyaya baxışlarının vahid konseptual sisteminin yaradılması üçün regional əlaqələrin inkişafına böyük ehtiyac vardır. Qeyd edildi ki, Azərbaycan üçün bir tərəfdən Avropaya inteqrasiyanın siyasi, iqtisadi və elmi-texnoloji əhəmiyyəti getdikcə artır, digər tərəfdən, MDB məkanında və türkdilli dövlətlərin əlaqələrinin inkişafında yeni perspektivlər açılır. Akademik dedi: “Müstəqillik əldə etdikdən sonra Azərbaycanın ictimai-siyasi, mənəvi həyatında ən mühüm məsələlərdən biri imtina etiyimiz kommunist ideologiyası əvəzinə milli mahiyyətimizi və varlığımızı ifadə edən yeni dünyagörüşünün və düşüncə tərzinin nəzəri-fəlsəfi əsaslarının müəyyən edilməsi olmuşdur. Son illərdə ölkəmizdə gedən ictimai-siyasi proseslərin elmi-fəlsəfi təhlili aparılır və nəinki təkcə Azərbaycanda, hətta bütün dünyada və regionda baş verən proseslərin ümumi meyilləri müəyyənləşdirilir. Başqa sözlə desək, siyasətin fəlsəfi sahəsində müəyyən uğurlar əldə edilmişdir”. 
Filosof R.Mehdiyev dedi ki, dünya bazarında neftin qiymətinin aşağı düşməsi Azərbaycan iqtisadiyyatına da müəyyən təsir edə bilər. Lakin ölkə iqtisadiyyatının yalnız neft amilindən asılı olmaması və qeyri-neft sektorunun sürətlə inkişaf etdirilməsi Azərbaycan rəhbərliyinin problemləri öncədən görə bilən preventiv siyasət həyata keçirməsindən xəbər verir. Ramiz Mehdiyev türk xalqlarının fəlsəfi fikir tarixinin qarşılıqlı öyrənilməsinin əhəmiyyətini qeyd edərək filosofların əməkdaşlığının vacibliyini vurğuladı. Belə konfransların mühüm elmi-siyasi əhəmiyyətə malik olduğunu deyən Türkiyənin ölkəmizdəki səfiri Hulusi Kılıç bildirdi ki, Azərbaycanın tanınmış filosofları Əli bəy Hüseynzadə, Əhməd bəy Ağaoğlu müasir Türkiyə dövlətinin qurulmasında xüsusi rol oynamışlar. Azərbaycan müstəqilliyini yenidən bərpa etdikdən sonra hər iki dövlətin filosoflarının sıx əlaqələr qurduğunu vurğulayan səfir, bunun yüksək əhəmiyyətə malik olduğunu qeyd etdi. Konfransın əhəmiyyətindən danışan AFSEA-nın idarə heyətinin sədri, professor Səlahəddin Xəlilov bildirdi ki, fəlsəfə elmi sahəsində qarşılıqlı əlaqələrin inkişafı, aparılan elmi tədqiqatlar barədə fikir mübadilələri bu elmin inkişafına mühüm təsir göstərir. Türkiyə ilə Azərbaycan filosofları arasında qarşılıqlı faydalı əməkdaşlıq münasibətlərinin daha da inkişaf etdirilməsi məqsədi ilə ortaq fəlsəfə terminologiyasının yaradılmasının, ortaq çap məhsulunun nəşrinə başlanmasının, fəlsəfi araşdırmalarla məşğul olan qurumları öz ətrafında birləşdirəcək assosiasiyanın təsis edilməsinin vacibliyi vurğuladı. Öz işini iclaslarda davam etdirən konfransda azərbaycanlı filosof alimlər, Milli Məclisin deputatları – İnsan hüquqları komitəsinin sədri Rəbiyyət Aslanovanın, Elm və təhsil komitəsinin sədr müavini Bəxtiyar Əliyevin, Fazil Mustafayevin, türkiyəli alimlər Kənan Gürsoyun, Korkut Tunanın, Sənail Özkanın, əlcəzairli alim Zaim Khenchelaouinin və başqalarının modernləşmə və qloballaşma dövründə fəlsəfi fikrin və yeni düşüncə tərzinin formalaşmasına təsir edən amillər, milli düşüncənin inkişafı, modernləşmə fenomeni və təfəkkürün transformasiyası, informasiya cəmiyyətinin modern düşüncəyə təsiri və digər aktual mövzularda məruzələri dinlənilib, müzakirələr aparıldı. AzərTAc Millətin yaradıcı potensialının səfərbər olunmasıda fəlsəfənin rolu Avrasiya Bir Vəqfində Prof.Dr. S.Xəlilovun konfransı 15 noyabr 2008, İstanbul/Türkiyə Sonra qonaqlar və professor arasında sual-cavab şəklində dialoq oldu. Aytəkin Turan: Əfəndim, ömrünüzün 40 yılını kommunist düzən içərisində keçirdiniz. Marksist fəlsəfə ilə o zaman okudunuz. Doktoranızı da bu yöndə yapdınız. Türk Dünyasında son zamanlarda fəlsəfi bir iletimin olmadığını, yeni bir akının olmadığını söylədiniz. Acaba, sovet sistemi içərisində Sultan Qaniyev bir fəlsəfə adamımı idi? Bir birliyi oluştura bildigi çalışmasında Leninin arkadaşı Sultan Qaniyev? Bir fəlsəfə öncüsümü idi? Səlahəddin Xəlilov: Fəlsəfə öncüsü olaraq belə adam tanınmır fəlsəfə dairələrində. O dövrdə siz haqlısız ki, marksizmdən fərqli görüşləri ifadə etmək yasaq idi. Yəni, zatən kiminsə qəlbində fərqli bir fəlsəfi düşüncəsi olubsa da, onu yayınlaya bilməzdi. Onu konuşa bilməzdi və o, geniş dairələrə bəlli ola bilməzdi. Sonralar arxivlər araşdırılarkən, ola bilsin, nəsə tapılıb, mənə bəlli deyil bu barədə. Yəni, sovet dönəmində olsa-olsa rus fəlsəfi fikri fərqli bir alternativ fikir kimi mövcud ola bilərdi. Çünki ruslar da fəlsəfi fikir ənənələrinə malik bir xalqdır. Hətta qırmızı bolşevik inqilabından öncə onların bir çox tanınmış filosofları olubdur. Əsasən o da dini fəlsəfə üzərindədir. Belyayev, Solovyov və başqa adamlar olub. Amma onların yazarlarında da fəlsəfi fikirli adamlar çox olub. Tolstoy, Dostoyevski, filan. Necə bizim cümhuriyyətlərdə, eləcə də Rusiyada bütün bu müstəqil, milli fəlsəfi düşüncələr yasaq olunubdur və marksizm dışında nə varsa, həpsi demək olar ki, gəlişməyib, inkişaf eləməyib. Azərbaycanda da bir müddət – 20-30-cu illərdə Hüseyn Cavid, Cəfər Cabbarlı kimi yazarlar olub böyük fəlsəfi ideyalarla, ancaq ədəbiyyat vasitəsilə, yəni, teatr vasitəsilə-filan ifadə eləyiblər. Amma birbaşa fəlsəfi konsepsiya halında fərqli bir şey yazmaq yasaq idi. Yəni, mənim özümün də hətta o vaxt gənc olmağıma baxmayaraq müəyyən fikirlərim var idi. Ona görə KQB deyilən təşkilat mənimlə uzun müddət çalışıb, belə deyək. Həmişə nəzarətdə saxlayıbdır. Vaxtaşırı çağırıblar, tövsiyələr veriblər, qadağaları qoyublar, qorxudublar, təzyiqlər göstəriblər. Çox şeylər olubdur. O təbii bir proses idi. Amma buna baxmayaraq ki, orda marksizm fəlsəfəsi var idi, milli fəlsəfi fikir üçün şərait yox idi. Türkiyədə ki, müstəqil cümhuriyyət olub. Amma Türkiyədə də gəlişməyib. Yəni, marksizm özü bir fəlsəfi sistem kimi çox mükəmməl bir sistem idi. Bütün universitələrdə o fəlsəfə keçirilərdi. Hər yerdə məcburi fənn olaraq öyrədilərdi. İstər mühəndis ol, istər həkim ol, istər müəllim ol, nə olursansa ol, fəlsəfəni bilmək zorunda idin, öyrənmək zorunda idin və bunun üstün cəhətləri də olub. Çünki marksizm deyilən fəlsəfə özü göydən düşməyibdir. O da həmin klassik fəlsəfi ənənələr üzərində qurulmuşdu. Kant, Hegel fəlsəfəsi üzərində qurulmuşdur. Hegel fəlsəfəsinin, qısaca desək, tərsinə çevrilmiş bir forması olub. Hegeldə ideyadan başlayıb dünyaya gedən bir baxış idi. Onlar materiyadan başlayaraq dünyaya baxırdılar. Gülarə Yenisey: Hocam, öncəliklə, gözəl, anlamlı çıxışınız üçün təşəkkür edərim. Konuşmanızda bir şeydən bahs etdiniz. Batılı bilim adamları nədən türklərin bu gün fəlsəfəsi yok deyə sizə sorduqları zaman bən bu soruya nacizanə Ali bəy Hüseynzadənin fikirlərini ifadə edərək sizə ilətmək istiyorum. Ali bəy Hüseynzadə, bildiyiniz kimi, azərbaycanlı böyük düşünür, 1904 yılında Qahirədə ikən türk qazetesi çıkarıyordu orda. O qazetedə bir yazısı var, çok beyendiyim, gözəl bir yazı. O yazıda şöyle diyor Ali bəy Hüseynzadə: «Türklərin tarihən 3 fütuhatı var. Birincisi, kılınc gücü ilə yapdıqları fütuhat dönəmi. Dünyayı kılınc gücü ilə fəth etdikləri dönəm. İkincisi, iman gücü ilə fütuhat yapdıqları dönəm. Bilirsiniz, Abbasilər dönəmindən başlayaraq türk-islam ulqarlığının dünyaya yayıldığı dönəm. Bir tanesi də, üçüncü fütuhatı da ilim, irfan, bilim fütuhatıdır.» Yani, biz daha o üçüncü aşamayı yaşamadıq. Bəncə, Türk Dünyasının, türklərin üçüncü fütuhatı daha önümüzdəki yıllarda olacaqdır. O da o bilim adamlarına bəncə Ali bəy Hüseynzadə bir yanıt olaraq, cavab olaraq verilməsi gərəkiyor. Bən də kalbimlə inanıyorum, ürəkdən türklərin önümüzdəki yıllarda bilim adına çok böyük irəliləmə kayd edəcəklərinə inanıyorum. Təşəkkür ediyorum, sağ olun. Sual: Hocam, Türkiyədə sizi görməkdən məmnunuz. Çok təşəkkür ediyoruz bu gözəl konuşmanız üçün. Bən bir şeyi mərak ediyorum. Yanlış anlamadımsa, bir milli fəlsəfənin gərəkli olduğunu söylədiniz. Acaba, Türkiyədə, Azərbaycanda, başqa ölkələrdə Qərb fəlsəfəsini yaxşı bir şəkildə öyrənsək və öyrətsək, bu, yetərli deyilmi? Milli fəlsəfə deyərkən, nəyi kasd ediyorsunuz? Səlahəddin Xəlilov: Dünya fəlsəfəsi deyilən bir fəlsəfə yoxdur. Ayrı-ayrı millətlərin fəlsəfəsi var. Sadəcə olaraq, bu anda başqa xalqların öz fəlsəfəsi olmadığına görə onlar Batıda 16-cı yüz yıldan sonra yaranmış, 16-cı 20-ci yüz yıllar arasında, 400 il ərzində yaranmış, sistem halına salınmış fəlsəfəni indi dünya fəlsəfəsi adlandırırlar. Yəni, öncə də bir fəlsəfi sistem var idi. O da antik fəlsəfə dediyimiz. O da Yunanıstanda, o ərazidə yaranmışdır. Miladdan öncə. Onu daha da təkmilləşdirmiş və ola bilsin ki, fərqli çalarlar əlavə etmiş və yeni bir fəlsəfi sistem yaratmışlar. Bizim ancaq onların kitablarından öyrənməyimiz həmin sistemi qəbul etməyimiz, kürəsəlləşməni qəbul etməyimiz və Batı düşüncəsini qəbul etməyimiz deməkdir. Başqa bir şey deyil. Zatən, proses bu istiqamətdə gedir. İndi müqavimət göstərən ancaq bu islamçılardır. Onlar deyir ki, bizim milli-dini dəyərlərimiz var və bunlar batı düşüncəsindən fərqlidir və bunu da qoruyub saxlamalıyıq. Amma orta əsrlərdə, 800 il, 1000 il bundan qabaq olan bir şey müasir tələblərə, çağdaş tələblərə nə dərəcədə cavab verir. Verə bilir, yoxsa verə bilmir? Ora baxırsan, mənə doğmadır, amma geri qalıb. Bura baxırsan, mənə yaddır, amma irəlidədir. Hansını seçməliyik? Nəyə görə biz bu iki tərəf, iki qütb arasında seçim etməliyik? Heç birini seçməmək, əksinə, hər ikisinin üstün cəhətlərini ehtiva eləyən, üstəlik, içimizdən gələn bir fəlsəfi sistemin olması gərəkdir. Bu baxımdan deyirəm. Və bu mümkündür. Bunun yaradılması mümkündür və zərurətdir. Ona görə ki, Batı artıq fəlsəfə yaratmır. Batıda 20-ci yüz yıla qədər, 20-ci yüz yılın ortalarına qədər bu proses, bu sürəc getdi. Ondan sonra Batıda yeni bir dönəm başlandı. Toplum istehlak toplumuna çevrildi, tükətim toplumuna çevrildi. Tükətim toplumunda da artıq əvvəlki nəsillərin, onların babalarının yaradıcı fəaliyyətlərinin məhsullarını yeməklə məşğuldurlar. Yəni, hər şey yaradılmış. O 400 il, 500 il ərzində rasionalizm dövrü olmuş, düşüncə dövrü olmuş, bilim, elm, texnologiya dövrü olmuş. Və gerçəkdən böyük uğurlar əldə edilmişdir. Böyük gəlişim var idi. Və onların törəmələri yeni nəsil daha artıq babaları kimi çalışmır, onların okullarında hətta sizin yazarınız, böyük aliminiz Oktay Sinanoğlunun bir kitabı var, «Türk Aynştaynı» adlı bir kitabı var, orda da o qeyd etmişdir, Amerikada yaşamış, dünyada ən gənc professor adı qazanmış şəxsdir Oktay Sinanoğlu. Yəni, fərdi götürüləndə ayrı-ayrı türk kişiləri dünya çapında birinci ola bilirlər. Amma millət olaraq, toplum olaraq ola bilmirlər. Ona görə ki, təşkilati iş burda zəifdir, amma o mühit, o çevrə imkan verir ki, bizim kəndi intellektual potensialımızı daha gözəl realizə edək. Özümüzdə belə bir mühit yoxdur. Təkcə o deyil, başqa insanlar da var, Zadə var, başqası var. Mən nəyə misal gətirirəm. Onun kitabında deyilir ki, artıq Amerika okullarında oxumurlar. 90 faizi heç oxumur. Bir 10 faiz oxuyan var. Yəni, bizim durumumuz onlara baxanda iyidir. Yəni, bizim gənclər oxuyurlar. 10 faiz üzərində qurulub bu cəmiyyət. Amma onlar o qədər çox toplayıblar ki, sərvəti, babalarının zəhməti, əməyi sayəsində o qədər böyük istehsal, sənaye, texnoloji, filan, filan toplanıb ki, bu hələ indi onların oğullarına da yetir, torunlarına da yetir. Amma torunun oğluna yetəcəkmi? Yəni, tükənmə gedir. İflas gedir. Ona görə Avropa fəlsəfəsində nədən yazırlar? Avropanın süqutu, Avropanın batması, iflası, nə bilim nə, çoxlu kitablar. Onu Şpenqler yazır, o birisi yazır – özləri yazırlar. Nədən çıxış eləyib yazırlar? Onlar uzağı görən insanlardır. Uzağı görənlər görür ki, o vaxt böyük fəlsəfələr var idi, axtarışlar var idi, yaradıcılıq var idi. Bunların üzərində də millətin, toplumun ekonomisi, hüququ, dövlət idarəçiliyi, siyasəti və s. qurulmuşdur. Amma yeni fəlsəfə yaranmır. Fəlsəfə gəlişmir. İnsanlar fəlsəfi təməldən uzaq düşüblər. Ancaq onların o vaxtkı yaratdıqlarının nəticələrini, meyvələrini dərirlər. Bu proses, inandırıram sizi ki, belə getsə, 50 il filan, özünü çox aydın göstərəcək. Yəni, Batının gələcəyi yoxdur bu baxımdan. Amma bizim də gələcəyimiz yoxdur, çünki biz də hələ heç onların babasının gördüyü işi görmək səviyyəsinə gəlib çatmamışıq. Amma biz gəlib çatsaq, görə bilsək o işi, yəni, biz də millət olaraq rasionalizm dövrünü keçsək onlar geri gedəndə biz irəli getmiş olarıq. Tarixən sivilizasiyanın, mədəniyyətin inkişaf yolu belədir. Əvvəlcə Doğuda yarandı mədəniyyət, elə deyilmi? Qədim Çində, Hindistanda, Misirdə, filanda. Sonra Batıya keçdi. Yunanıstanda antik mədəniyyət, filan. Sonra Batıdan təzədən orta əsrlərdə keçdi − Doğuya. İslam mədəniyyəti yarandı. Dünyanın ən aparıcı ölkələri islam ölkələri oldu. Sonra 16-cı yüz yıldan sonra yenidən Batıya keçdi. Eləmi? İndi sıra kimindir? Bu ardıcıllıqla sıra bizim olmalıdır. Amma o zaman ola bilər ki, biz yerimizdə oturub yuxulamayaq, mürgüləməyək. Biz hərəkət eləyək. Yəni, bizim o daxilən yatmış milli potensialımızı realizə edək. Bunu eləmək üçün də biz milli fəlsəfi konsepsiyamızı yaratmalıyıq. Yaradammasaq, onlar necə ki, iflasa, süquta gedirlər, biz də onların dalınca təqlid eləyə-eləyə elə biləcəyik ki, yüksəyə gedirik, amma sən demə, onlar aşağı gedirlərmiş, biz də onların dalınca gedib düşəcəyik ora. Yəni, çox maraqlı bir vəziyyət, durum yaranır. Onların daxili inkişaf potensialı, intellektual potensialımı deyim, fəlsəfəsinimi deyim, tükənmək üzrədir. Son 50 ili götürsək, elə bir yeni şey yaranmayıb, fəlsəfədə heç nə yoxdur. Amma bizdə də yoxdur. Maləsəf. Amma niyə yoxdur? Bizdə ola bilər. Gərək birləşək. Yəni, necə birləşək? Yəni, elə sayca birləşmək yox. Ən yetənəkli gənclərin məhz fəlsəfi fikrə yönəldilməsi lazımdır. Bunun üçün bizim vəqflər gərək onları maddi cəhətdən, maliyyə cəhətdən elə təmin eləsin ki, onlar ancaq diqqətini belə bir fəlsəfə kimi indi lazımsız hesab olunan bir işə yönəltsin (camaat para qazanmaq üçün müxtəlif işlə, bilgisayarla, proqramlaşdırma ilə və s. − lə məşğul olur ki, para qazansın). Amma biz vəqf olaraq, ya biz belə deyək ki, durumu dərk etmiş insanlar olaraq onların para, maliyyə vəziyyətini yaxşılaşdıra bilsək, burslar verə bilsək, onlar bu sahədə öz qüvvələrini birləşdirə bilərlər. Bu lazımdır. Bu, dövrün tələbidir, zamanın tələbidir. Biz bunu yapsaq − yapacağıq, yapmasaq, onları təqlid eləyə-eləyə biz onlardan öncə çökəcəyik. Amma bir misal çəkim. Avropada, Batıda 50 il öncə modernizm var idi. İndi postmodernizm var. Nədir o? Çox böyük uğurlar qazanmış rasionalizm ənənələrini inkar etmək üzərində bir modernizm quruldu. İndi onu da inkar etmək üzərində bir postmodernizm qurulub. Amma biz niyə postmodernizmin dalınca gedirik? Soruşuram, biz nəyi inkar edirik? Biz hələ o rasionalizmin yolunu keçmədik, axı. Gəlin, öncə o yolu keçək, sonra inkar eləyərik. Biz onların uğur qazandığı, onlara böyük sərvətlər vermiş, onlara böyük bir elm, texnoloji vermiş bir dövrü yaşamadan, birbaşa onların iflas məqamlarını, süqut məqamlarını yaxalamışıq və onların ətəyindən tutmuşuq, gedirik. Onlar uçursa, biz də uçaq. Yəni, belə bir vəziyyətdir. Sual: Batının gücü pozitivizmdən gəliyor. Postbilimlərdə, teknikdə, filan uyqulanması gediyor. Çok güclüdürlər. Dolayısı ilə şimdi pozitivizmdən qaynaqlanmayan fəlsəfələri də ordan güc almıyormu? Çünki onlar etkili olduğu, güclü olduğu miqdarda fəlsəfələrini qəbul etdiriyorlar digər dünya millətlərinə. Və Batı dilləri daha yokkən, fransızca, ingiliscə, almanca yokkən onun kitabələri yazıldı türkcə. Bizim kökümüz onlardan çok daha eski. Onlar latınlardan almıyorlarmı fəlsəfi köklərini? Ayrıca fəlsəfə yalnız kitablamı, yazmaqlamı ortaya çıkar? Bən peşindən söyləyim, azəriləri çok seviyorum, öncə onu söyləyim. Çünki çok akıllı, güvənilir insanlar. Peşindən söyleyim, çünki sonda unutacağım. Fəlsəfə sadəcə yazı iləmi oluyor? Bir kalemdar görüş, bir kalemdar oturuş, bir şiir, acaba, fəlsəfə deyilmi aynı zamanda? Bu gün bən Tokatla ilgili bir savaş filmi seyr etdim. Bir tokatlı çok gözəl bir şiir okudu annesi üçün. İçim parçalandı. Fəlsəfə. Şimdi, Atatürkün bir sözü var. «Hayatda ən hakiki görüşüm bilimdir. ….elmin… dışında …. cəhalətdir». Bu da bir türk fəlsəfəsidir. Dilə gətiriyor bir cümlə içərisində. İllah da böyük kitablar yazmaq lazımdırmı bu konuda? Bir cümlədədir fəlsəfə. Ayrıca, dediniz ki, arabcayı kayb etmək kötü oldu. Bən böylə anladım. Şimdi, türk dili ilə birlikdə türklük də kayb olmayacaqdımı? Arabcayı yazı olaraq bənimsəməyi davam etsəydik türk dili kayb olmayacaqdırmı? Həmin dilə davam etsəydik, kəndi milliyyətimizi də kayb etmiş olmayacaqdıqmı? İslamı yaratan fəlsəfə islam deyilmi? Onlar arasında uyum var. O böyüksə, onu yaratan da böyükdür. Səlahəddin Xəlilov: Mən izninizlə axırdan əvvələ gələcəyəm. Əvvəla, ərəb dili ilə bağlı bir anlaşılmazlıq olub. Söhbət ərəb fəlsəfi terminolojisindən gedir. Yəni, elə sözlər var ki, kəlmələr var ki, indi siz özünüz də, elə bil ki, o suala cavab verdiniz, ingilis, alman, nə bilim nə olmadan latın kökü olub, həpsi o latın kökündən istifadə eləyir. Bu dəqiqə bütün Avropa xalqlarının fəlsəfi terminolojisinin təməli ya qədim yunan, ya da latın sözləridir. İngilis sözü deyil. Fransız sözü deyil. Onlar da bacarardılar, latın sözlərini atardılar, yerinə bir ingilis kəlməsi uydurub qoyardılar. Etmədilər. Yapmadılar. Latın kökünü saxladılar. O da Avropanın birliyini təmin elədi. İndi bir fransız da, bir alman da, bir ingilis də yazıb-oxuyarkən o terminlərin sayəsində ortaq bir fəlsəfə yaradırlar. O terminoloji çox mühüm bir şeydir. Bizim ortaq terminolojimiz ərəb kəlmələri idi. Söhbət dildən getmir. Danışıq dilindən getmir. Terminolojidən gedir. Bu gün Türk Dünyasında, Türkiyənin özündə fəlsəfi terminlər bəyəm türk kəlmələridirmi? Onlar götürüb bir qismini fransızdan, bir qismini ordan − burdan, o qədər belə həftəbecər, qatmaqarışıq bir şey yaranıbdır ki, heç nəyə bənzəmir. Amma biz elə o Fərabinin işlətdiyi terminləri işlədərdik də! Yəni, onların nəyi kötü idi ki. Terminləri mən latından alardım. Zatən sonra latınla ərəb arasında oldu. Uzun müddət, yüz illər ərzində, min il, 2 min il boyunca 2 dil olub, 2 fəlsəfi təməl, latın təməlli, bir də ərəb təməlli. İndi təzədən onlar latın təməlini qoruyub saxlayıb, biz ərəb təməlinindən imtina eləmişik və dolaşığa düşmüşük. Bu bir. Mən demirəm ki, ərəb dilini, ərəb yazısını qoruyaq. O mənada demədim. Terminolojisi. Aydındırmı? İkincisi. Deyirsiniz ki, islamdan öncə də bizim fikrimiz var idi və s. Təbii. Türkün düşüncəsi də var idi, yazıları da var idi, olubdur. Fərqli yazıları da. Yəni, abidələrin bir qismi 7-ci əsrdən öncədir. Bu təbiidir. Amma gəlişməyə təkan ən çox, aparıcı ideya, islam ideyası olub. Və məhz islam ideyasının sayəsində orta əsrlərdə bütün bu islam dünyası irəli gedibdir, gəlişibdir və o uğurları qazana bilibdir. Dünyanın böyük bir qismini əhatə ediblər. Həm tutaq ki, hərbi cəhətdən ağalıq eləyiblər, sahiblik eləyiblər, həm kültürəl cəhətdən − hər cəhətdən. Amma hər hansı bir sahədə uğur qazanmaq üçün bir dənə aparıcı ideya lazımdır. Biz ayrı-ayrı kişilərik, hər birimiz fərqliyik, hərəmizin öz dərd-sərimiz var, amma birləşdirici bir ideya olmalıdır. Bunu avropalılar da deyir. Yaspersin də belə bir məşhur kəlamı var: «Millətin təməlində ideya dayanır». Vahid, birləşdirici ideya olmayanda, millət ola bilməz. O vaxt islam bir növ həm də milli bir rol oynayırdı. İntəhası, qatışıq millət kimi bir şey yaranıbdır, sinkretik bir şey olub. Yəni, islamı sadəcə bir din kimi yox, eyni zamanda, bir millət kimi anlamaq, araşdırmaq mümkündür. Amma sadəcə, təbii ki, millətin ən əsas təməl prinsiplərindən biri dildir. Yəni, dil o dildə yaranmış bütün kültürünün, şeirin, ədəbiyyatın, poeziyanın daşıyıcısıdır. Ona görə milli dövlətin təməlində yenə də dil dayanır. Birinci yox, tutaq ki, ikinci dil, üçüncü din, dördüncü dövlət. Çünki birinci − ideyadır. İdeya olmalıdır. Nə isə qurulursa hər hansı bir ideya üzərində qurulmalıdır. Marksın məşhur bir kəlamı var. O, çox bir kəlamdır. Heç nədən o boyda dünyanın yarısında inqilablar eləməlidilər ki! O nə idi? O demədi ki, gəlin insanlara, kütlələrə ideya öyrədək və ya ideyaya yiyələnək. O dedi ki, ideya kütlələrə yiyələnməlidir. İdeya yiyələnir. İdeya aparıcıdır. İdeya özü bir gücdür, qüvvətdir. Bax, o gücü − qüvvəti daşıyan əsas ideyanı, zamanın tələbindən doğan ideyanı tapmağımız lazımdır, zamanın nəbzini tutmağımız lazımdır. Bu ideya nədir? Biz bu ideyamızı tapmışıqmı? Orta əsrlərdə o ideya islam ideyası idi. Ona görə o böyük uğurlar qazandı. Elə ki, 8-ci, 9-cu əsrlərdən sonra islamın içində bir ideyanın bölünməsi getdi, sünni belə, şiə belə, sufilər, təriqətlər, filan, filan. Bölünə-bölünə getdi. Gücü də azala-azala getdi. Nə zaman ki bölünməmişdi, bir prinsipi var idi, onda da böyük idi, güclü idi, qüdrətli idi, eləmi? Pozitivizmlə bağlı. Siz müəyyən mənada haqlısınız. Yəni, onlarda fəlsəfi təməl olaraq pozitivizmi saymaq olarmı? Bir o qədər də elə deyil. Fəlsəfənin bilimlərdən fərqi ondadır ki, bunun daxili mənəvi gücü var, emosional gücü var. Bilimdə belə bir güc yoxdur. Bilim ancaq olanı öyrənər, nə varsa, onu öyrənər. Yaradıcı güc fəlsəfədən gəlir. Çünki ürək lazımdır ona, sevgi lazımdır. Əgər bilimə bir sevgi qatmasan, ürək qatmasan bir şey yarada bilməzsən. Sadəcə bilməklə yarada bilməzsən. Batı bu ikisinin sintezini yaratdı. Biz bəzən Batıya deyirik ki, belədirlər. Mənim də şeirlərim var, yazıram, biz belə, bizdə sevgi, bizdə emosiya, bizdə hissiyyat, mənəviyyat, filan. Onlarda isə ancaq bilgi, soyuq ağıl, filan. Şərti bölgüdür. Amma tək soyuq ağıl deyil. Onların Şekspiri var, onların Götesi var, onların Heynesi var. Bir zaman böyük bir poeziya yaradıblar. O qədər gözəl sevgi nümunələri yaradıblar ki. Yəni bu ikisinin qatışığından yaranıb. Pozitivizm cansızdır, pozitivizm acaq bilimin fəlsəfəsidir. Amma onlarda ekzistensializm də var. O canlıdır. O ürəkdir. O hissiyyatdır. O, sənətin fəlsəfəsidir. Onlar hər ikisinin sintezindən irəli gedə bildilər. Sintezsiz ümumiyyətlə irəliləyiş yoxdur. Tək bilimə arxalanıb irəliləmək mümkün deyil. Şərti qısaca deyirəm. Yəni, bizim fəlsəfəmiz də, təbii ki, bir din fəlsəfəsi olaraq həmişə geridə olmuşdur. Amma bizim gücümüz daha çox emosiya tərəfdədir, hissiyyat tərəfdədir. Amma sizin dediyiniz o bir kəlmə çox simvolik bir kəlmədir. Onu mən izah etmək istəyirəm. Siz deyirsiniz ki, mütləq yazı iləmi olmalıdır? Mütləq böyük-böyük kitablarmı yazılmalıdır? Məgər bir kəlmə ilə gözəl bir fikri ifadə etmək mümkün deyilmi? Maləsəf. Maləsəf, bütün Doğunu geridə qoyan budur. Bütün Doğunu geridə qoyan bu bir kəlmə ilə ifadə olunmuş müdrik kəlamlardır, hədislərdir, kiçik-kiçik hikmətamiz nümunələrdir. Mən Nyutonun bir fikrini demək istəyirəm. O deyir ki, dahiliyin bircə şərti var. O, fikrin sürəkliliyidir, fikrin uzunluğudur. Adam var ki, tez düşünür, tez qavrayır, yerində deyir, gözəl deyir. Bu şairlikdir. Bu emosionallıqdır, tez reaksiya verməkdir. Bunlar yaxşı. Amma fikir sürəkli olmasa, uzun müddət eyni bir fikir davam eləməsə böyük nəticələr olmaz. Beyində qaynayır, qaynayır, fikir fikir gətirir və sistemə çevrilir, sistem yaranır. Böyük bir sistemi ancaq bir kəlmə ilə ifadə eləmək mümkün deyil. Onun üçün böyük-böyük kitablar lazımdır. Kantın kitabları kimi, Hegelin kitabları kimi. Bax, o yoxdur bizdə. O yoxdur. Elə Mövlananın dediyindən gözəl kim deyə bilər? Amma onun dediyi fəlsəfə deyil ki?! Onun dedikləri fəlsəfə deyil. O müdriklikdir, hikmətdir, gözəl kəlamlardır. Müəyyən bir məqamın düzgün ifadə olunmasıdır. Hissiyyatın düzgün ifadə olunmasıdır. Amma o, sistem deyil. O, toplum üçün meyar ola bilməz. Toplum üçün necə deyək ki, bir aparıcı yol, xətt, istiqamət ola bilməz. O, bir şəxs üçün qəlb rahatlığı ola bilər. Yorulanda biz onu oxuyarıq. Gözəl hissiyyatlar keçirə bilərik, filan. Amma dövlət öz işini qurursa, planlı şəkildə yüz ölçüb bir biçməlidir. O yüz ölçmək üçün qalın-qalın kitablar olmalıdır. Hər detal, hər incə məqam orda ölçülüb-biçilməlidir. Orda məhz həmin təlimlər, orda məhz həmən pozitivizm detallarına qədər iştirak eləməlidir. Ancaq hissiyyatla, ancaq gözəl ifadələrlə millət inkişaf eləyə bilməz ki! Məncə, kifayətdir. İzzət Fuad. Konuşmalar çok güzəl. Təşəkkür edərim. Şimdi, əfəndim, bu Batıda fəlsəfə. Siz isimləri verdiniz. Müslümanların məmləkətlərində imamlar olmuş. İmam Qazali olmuş, İmam Həmbəli, İmam Şafi, İmam Maliki, İmam Maturidi. İmam sıfatı bana görə çok önəmli, islama görə. Batının filosofları Kantdı, filan, şöylə alimlərdir. Bu imamların yazdıqları həm dinidir, həm də fazlası ilə fəlsəfidir. Bunu müslümanlar batılılar kadar önə çıkaramadıqları üçün bizim imamlarımız zatən din alimi olaraq təmayülçü. Şimdi bir az əvvəl Mövlana ismi keçdi. Mövlana Cəlaləddin Rumi. İmam olmamışdır. İmam sifatını alamamışdır. Aynı şəkildə, məsələn, İranda imam Homeyni üçün. İmam sıfatı aldı. İstanbulda, İslam Dünyasında çok böyük alimlər oldu. İslam alimləri, islam müftiləri. Çok böyük bilim adamları, çok böyük islamiyyət alimləri oldu, amma bunların çoxu imam sifatını daşıyamadılar. Məsələn, Ak Şəmsəddin. İmam sıfatını alamadı o kişi. Amma imamların, gərək məzhəb imamları olsun, gərək ki olmasın, bunlar böyük alimlər, böyük filosoflardır. Bunu biz müslümanlar dünyaya tanıtamadıq, yayamadıq və islamiyyətin bu həmin asrlarda qaldı. Səlahəddin Xəlilov: İyi ki, siz bu konuya toxunduz. Mən o cür kəskin demək istəmirdim. Amma bununla belə mən fərqli düşünürəm. Yəni, siz fərqləndirdiniz. Gözəl də fərqləndirdiniz. Yəni, Mövlana sufidir, təsəvvüfə aiddir. Bunlar kəlamçıdılar. İslamın nəzəriyyəçisidirlər. İslamın fəlsəfəsi yox, nəzəriyyəsi. İslamın nəzəriyyəçiləri çox gəlişmiş yazıblar. Böyüklərindən biri də Qəzalidir, haqlısınız. Mən onu heç saymadım fəlsəfəçilərin siyahısında. Ona görə ki, təsəvvüf yenə bir balaca gəlir fəlsəfəyə aidiyyəti var, amma nəsr yoxdu. Ancaq poetiklik var, ancaq şeiriyyət var, emosionallıq var, ani məqamın tutulması var. Prozaik düşüncə lazımdır, nasiranə düşüncə, yəni roman yazılanda qalın olur və bir hadisə başlayır, təfərrüatları ilə gedir, buna davamlı düşüncə lazımdır. Onun əvvəli, ortası, axırı var. Yəni, bir sistemdir. Amma şeir bir emosiyadır, onun sistemi yoxdur. Qəzalinin, ümumiyyətlə kəlamçıların üstünlüyü odur ki, onlarda bir sistem olub. Maləsəf, bu sistem daha çox təfərrüatlar, detallar, xırda məsələlər üzərində qurulub. İmam Homeyninin adını çəkdiz. Mən onun bir kitabına baxdım. Bütöv bir kitab yazıb. Su nə zaman mundar, nə zaman təmiz, onunla dəstəmaz almaq olar, ya yox? Suya bu tökülərsə, bu olar, o olar. Bütöv bir kitab yazıb balaca bir detal üzərinə. Bu nəzəriyyə fəlsəfə deyil. İslam dünyasında, mən şərti islam sözünü işlədirəm, yəni, bu bölgədə o dövrdə iki əsas fəlsəfi istiqamət olub: biri təsəvvüfdür, o birisi isə peripatetizmdir, yəni, yunan fəlsəfəsindən etkilənən və onu islam fəlsəfəsi ilə sintezindən yaranan, təməlində Fərabi duran, İbn Sina duran, Biruni duran, Sührəvərdi duran bir təlimdi. Bunu bütün dünya qəbul eləyibdir. Və Batı filosoflarının çoxusu Fərabidən, İbn Sinadan çox istifadə eləyiblər, bəzən aşkar, bəzən gizlədirlər. Yəni götürüblər, amma gizlədirlər. İslamçıların, ilahiyyyatçıların isə yazdıqlarının adını fəlsəfə qoysalar da o, fəlsəfə deyil. Mən belə düşünürəm. Yəni sizin öz fikriniz var. Sual: Türk Dünyasının fəlsəfə iş birliyini nasıl görüyorsunuz? İstiqbalını, gələcəyini nasıl görüyorsunuz? Avropa Birliyinin ortaya çıkmasının arkasında yatan səbəblərdən biri fəlsəfədirmi, acaba? Və Türk Dünyasında fəlsəfənin irəlidə daha iyi bir şəklə gəlməsində bunların sosial, ekonomik və siyasal birləşməsi söz konusu ola bilirmi? Səlahəddin Xəlilov: Yəni, Avropa Birliyi deməyək, ümumiyyətlə, çağdaş Avropa deyək. Mən bayaq dedim. 20-ci əsrin ortalarından sonra fəlsəfənin etkisi azalıb. Yəni, Avropa Birliyi artıq o vaxt yaranmış fəlsəfədən qaynaqlanaraq ayrıca sosiologiya (19-un axırı, 20-inin əvvəli), ayrıca politologiya yetişdi, başqa müstəqil sahələr yetişdi, hüquq sistemi yetişdi. Hamısı fəsəfədən çıxdı. Məşhur Kibir misalı var: Kral Lir bütün əmlakını qızlarının arasında bölür. Sonra qızlarının heç biri onu yaxın buraxmır. Qalır evsiz-eşiksiz. Eləcə də onlar fəlsəfəni artıq qəbul etmirlər. Yəni Avropada indi sosioloji var, politoloji var, hüquq var, filan var, filan var. Zatən Türkiyə də, müasir Türkiyə də üzünü Batıya tutanların çoxusu bu yolla gedirlər. Sizdə də sosioloji çox gəlişir, politoloji gəlişir. Konkret kulturoloji-filan da var, amma bütövlükdə təməlli bir fəlsəfə onlardan geri qalır. Sual: Əfəndim, bu günkü toplantı üçün təşəkkür ediyorum sizlərə. Yalnız şunu bəlirtmək istədim. Türk dövlətləri Orta Asiyadan bu yana gəlirkən çox çeşidli kademelər keçirtmişlər. 10-cu əsrdə də islamiyyəti qəbul etmişlər. Bir zaman arab kültüründə, bir zaman fars kültüründə qalmışlar və dağınıq dövlətlər halində olmuşlar. Bu gün bir türklük fəlsəfəsi olamazmı, əfəndim? Bir Atatürk fəlsəfəsi olamazmı? Türklər, sayın professorum, digər professorlarla ilişkilər qurub bir guzəl türk fəlsəfəsi doğuramazlarmı, yaratamazlarmı? Türk olaraq biz birliyimizi müzafizə etməliyik. Bu bir Atatürk ilkiləri çərçivəsində də ola bilər. Hələ də Batının təsirində qalıb Kantı ziyadə öyrənməkdənsə türk fəlsəfəsini öyrənək. Səlahəddin Xəlilov: Amma onları da öyrənib öz müasir sistemimizi onların üzərində qurmalıyıq. Zatən bizim çalışdığımız da budur. Suallar bitəndən sonra Abdulla bəy dialoq zamanı bəhs edilən ağrılı, eyni zamanda aktual məsələlərə yenidən toxundu və professor Xəlilovun dedikdiklərinin cavanlar üçün böyük əhəmiyyət kəsb etdiyini vurğulayıb bildirdi ki, «bir mədəniyyət əgər fəlsəfəsini yapamıyorsa, həm keçmişindən haberi yok, həm zamanı kayb etmiş, həm də gələcəyi ümidsiz deməkdir». Sonda Səlahəddin Xəlilova minnətdarlıq bildirildi və xatirə hədiyyələri təqdim edildi. AFSEA-da görüş: «Türkiyə – Azərbaycan fəlsəfi əlaqələri» 29 noyabr 2008-ci il K  enan Gürsoy:
Felsefe açısından bakıyorum, tasavvuf açısından henüz bakmıyorum, felsefenin içinden bakıyorum. Bugün hakim olan felsefe geleneyi Batı felsefesi geleneğidir, yani bugün 13. - 16. yüzyıldan itibaren Doğu felsefesi geleneği, felsefe dediğimiz gelenek olarak gelen, aşama aşama gelen, gelişen felsefe Batı felsefesi geleneğidir. Marx da bunun içinde, Haydegger de bunun içinde, işte Jan Pol Sartr da bunun içinde. Şimdi, Batıya baktığımızda sizin aşikarlık dediyiniz o kendini ifade edebilme, kendini açığa vurmak, “ben” farkındalık diyorum, çok daha geniş bilinç, şüur anlamında farkındalık, işte bu farkındalık rasyonelitede olarak ifade edilmiş olabileceği gibi, mesela fenomenolojide mahiyyetler ilmi olarak da ortaya çıkabiliyor. Fakat Batı felsefesi geleneğinin bir de çok dar tarafı var. Bu dar tarafı iyice ilimler üzerine eğilen analitik felsefe, yani bilimsel önermeler üzerine, bilimsel yargı bildiren, hüküm bildiren cümleler üzerine yapılan felsefe ve sadece bilimsellikle sınırlandırılmış vaziyyetdedir. Şimdi bu en uç noktada Batı felsefesi, kıta Avrupa felsefesi, burada bir az Amerikan felsefesi praqmatik bir zihniyyette ayakla bütünleşiyor. Fakat şimdi bunun karşısında kendimizi konumlandıralım. Yani kendi düçünce ilkimimizi konumlandıralım. Buna illa bir ekol, illa bir tradisyon, gelenek dememize gerek yok. Bir iklim var. Bu iklimde, yani Şark ikliminde, işte metodoloji burdan çıkıcak, Şark ikliminde felsefe illa rasyonelist bir inşa gerektirmiyor. Felsefe illa analitik anlamda bilimsel olmaklığı, bilimle sınırlandırılmış olmaklığı gerektirmiyor. Felsefe illa dispersif olmayı gerektirmiyor. Şark düşüncesinde mevcut olan felsefe tam da Selaheddin muallimin söylemiş olduğu gibi şiirle gelişmişdir. Bakın, Nizamide, Fuzulide bizim bin kitapla söylemediyimiz kadar derin felsefe vardır. Şimdi bunu bir tesbit edelim. Bu edebiyyat açısından ele alınabilir, ama bu, felsefece de ele alınmalıdır ve burada hiss etdiyimiz, içinde var olduğumuz, hatırladığımız bir farklı düşünce, tefekkür ilkimi olduğunu burda anlıyalım. Bu tefekkür ikliminin açısından bakıldığında rasyonel ve irrasyonel bütünlüğü de var. Mesela, bunu ekzistansiyeller de arıyor, Batı felsefesi Berksonla arıyor, aksion felsefesi ile arıyor. Biz de darmadağın olmuş vaziyyette kendi imkanlarımızın farkında değiliz. Fakat tasavvuf bakımından ve ya tasavvufu gündeme getiren bir iklimden bahs edicek olursanız, bu iklim tefekkürü şiirle de bütünleştirmiş, musiki ile de bütünleştirmiş tıpkı İlk Çağda Pifagor`un yapmış olduğu gibi. Ve asıl önemlisi insanın varoluşu ile bütünleştirmiş, yani insanın oluşuyla bütünleştirmiş. Selaheddin bey dedi ki, neredeyim, kendimle, kendi oluşum itibarıyla neredeyim, bu çok önemlidir. İşte bu kendi oluşuyla bütünleştirmiş. Batılı bir felsefeci masa başında, Dekart gibi ocağın başında, ya da Kant gibi masasının başında felsefe yapar, bir sistem kurar, matematik gibi bir sistem kurar adeta. Fakat doğulu bir mütefekkir yaşayan insandır. Hayatın içinde insandır, demek ki, bizim düşünce iklimimizde şiir var, bizim düşünce iklimimizde ahlak açısından bir toplumlaşma süreci var, bizim düşünce iklimimizde o ızdırap çeken, hayatın içinde kendisini bulan, aşık olan insan var. Ve bu iklim kendini farklı bir tefekkür ufku olarak açıyor. Tasavvuf bu iklimin düşünce lisanını ve düşünce halini en iyi tezahür ettiren, ifade ettiren alandır. Yani belli bir klasik geleneksel sistemin kendini kendi içine kapatması değil, fakat şiirde, ahlakta , felsefede, sanatda kendini dayandıracağı bir iklimin sağlam yapısına, tefekkür yapısına ihtiyaç duyuyor her kademede. Tasavvuf bunun genel adı. Felsefeden bakdığımızda genel adı. O zaman eger biz felsefenin tetkiki ve tedrisi açısından ruhu anlayamazsak, Şarkın bu ruhunu biz bu ülkede, bu kültürün içinde, bu dilde, bu ahvalin içinde Batının bir yansıması olarak felsefe yaparız. Ama bunu giyine bilirsek içimize, bu atmosferin içine insiye ola bilirsek, insiyeden kastım, onu özümsemek anlamında girebilirsek o zaman çok daha genel bütünleştirici, muhteşem bir sağlam temele dayandırılır. Çok enteresan bir şey var, yani tasavvuf bir tarikata müntesib olma anlamında gelmiyor burda. Nesimi`de de ortaya çıkıyor, Şeyh Galip`te de ortaya çıkıyor, Fuzuli`de de ortaya çıkıyor, Nizami`de de ortaya çıkıyor. Mehmet Rıhtım: Tasavvuf kelimesinin içinde de kalmıyor. Kenan Gürsoy: Evet, yani her şeyimiz buna bağlı. Eger bu ülke en önemli erdem olarak iki şeyi sayıyorsa, yani adalet erdemini ve edep erdemini sayıyorsa, adaletle siyasettir, ama edeple ahlaktır, o edep tasavvufidir. Bunu bir anlıyalım, burda çok önemli bir şey var. Şimdi, bunun bir karşı cephesi var, oraya geçmek istiyorum, asıl sizin sorunuz ona dayanıyor, Selaheddin bey. Bunun bir karşı cephesi var. Şimdi tasavvufla uğraşanlar felsefeye karşı bir tepki duyuyor ve bu osmanlı teffekür sistematiğinin içinde her halde 17. yüzyıldan beri böyle. Bunun bir uzlaştırma çabasını, çalıştırmasını sanki Katip Çelebi yapmış gibi. Katip Çelebi bir taraftan galiba bilgileri okumuş bir insan, bir diger taraftan da tasavvuftan haberdar olan bir insan, ve oturmuş Dekart gibi o da 21 madde filan metodoloji çalışmış mesela. Şaşıp kalıyorum Katip Çelebi`ye baktığım zaman, neydi “Fi ihtiyarül ehlak”, adam metodoloji yapmış, yani bu hiç tasavvuftan bir tarikat ehli gibi görünmüyor. Bir taraftan katı bir 17. yüzyıl islamcılığının, fıkıh islamcılığının temelinde olan o bilgililerle hemhal olmuş, diger taraftan da tasavvufu anlamaya çalışmış ve adam metodoloji yazmış. Aşağı yukarı Dekart`la aynı dönem Katip Çelebi. Enteresan bir şey var, şaşırıp kaldım ben bunları görünce, aşağı yukarı ikisinin de vefatı aynı, Dekartın vefatı 1650, o da 1655-mi, 57-mi, o civarda bir şey. Kusura bakmayın yanılıyor olabilirim. Tasavvuf yapanlar dışlamışlar felsefeyi ve tıpkı felsefe yapanlar da bugün tasavvufi tarzda bir irrasyonel anlamda kendisini bulan bir iklimi dışladıkları gibi. Ve kendini felsefileştirememiş tasavvuf. Mehmet Aydın beyin söylediği çok güzel bir şey vardı. Şimdi bakan olan Mehmet Aydın beyin. Ama tasavvuf da kendini felsefileştirememiş, yani bu önemli bir sözdür, çok hoşuma giden bir sözdür. Gerçekden tasavvuf da kendini felsefileşdirememiş. Şimdi felsefileşdirilemediği zaman ne oluyor tasavvuf? Yaşanması itibarı ile bakıldığında çok kötü bir şey oluyor. Mehmet Rıhtım Felsefileştirme kabiliyyeti var ama tasavvufun. Kenan Gürsoy: Müthiş var, yani nasıl rasyonel olan felsefe tasavvufla buluşmaya doğru meyl edebilir, ama tasavvuf aslında bunları ihate edebilen bir kabiliyyete haiz. Yani bir sultan var, sultan imparatorluğunun coğrafiyasından haberdar değil. Sultan imparatorluğunun coğrafiyasından haberdar olmadığı gibi, petrol yataklarının bulunduğu coğrafiyayı hiç tanımıyor. O yatakları gelip başkaları ordan açıyor ve onu emperyalist duygularla sömürüyorlar. Sultan hiç haberdar değil. Nereye kapanmışlar? Sarayın içine kapanmışlar, sarayın içinde dünyayı idare ettiklerini zannediyorlar, fakat sarayın bahçesinden dahi, bahçesindeki bitkilerden dahi haberleri yok, böyle bir enteresan, zavallı durum var. Neden bunu söylüyorum? Birey olarak, tek bir fert olarak tasavvufi yaşayış iç hali bu insana, o insana yetebilir, Ahmet`e, Mehmet`e , Kazım`a, Zehra`ya, Ayşe`ye yetebilir, ama bunu şimdi bir evrenselleştirme mecburiyyetimiz var, bu zenginliği topluma salma, ona yaygınlaştırma ihtiyacımız var. O zaman bunu neyle yapacaksınız. Kılıçla mı yapacaksınız? Hayır, aşikarlıkla yapıcaksınız. Yani bunu aydınlanmayla yapacaksınız. Bunun yolu felsefe. Ve felsefe girdiyi andan itibaren işin içine bakın neler çıkıyor. Dünya tefekkürünün, felsefesinin, cahan tefekkürünün uğraştığı fundamental temalar var. Özellikle ahlakta var, sonra sanatta var, sanat felsefesi açısından temalar var. Tasavvuf bu temalarla bir tanışmak durumundadır. Ya da siz ne düşünüyorsunuz, neyle meşgulsünüz, yani tasavvuf sarayının padişahı için söylüyorum, o atmosfer için. Yani bugün dünyanın küreselleşme gibi bir imkanı, fakat yine aynı kelimeyi kullanıcam, bugün dünyanın küreselleşme gibi felaket açabilen bir riski var. Tasavvuf küreselleşme karşısında ne söyleye bilir mesela. Yani bir ahlak olarak, mesela sizin ifade etdiğiniz çok önemli bir husus var, küreselleşmenin yaşandığı ve insanların tek biçimlendirildiği, tek şekillendirildiği bir dönemde insanın zenginliğini ona hatırlatmak bakımından, o insanın kendi iç yaşayışı itibariyle, içsel yaşayışı itibariyle bir tavrı var. Bu tavr, bir az evvel söyledim: “Ben kimim, nereye gidiyorum, insan olmak bakımından nasıl bir yol takip edicem, yaratılışla, dünyanın genel varlık alanıyla bireysel anlamda kendi varlığım arasında nasıl bir münasebet var ve bunlar nasıl bir birilerini tamamlıyorlar?” Tasavvuf bu problemden haberdar olsa, şimdi felsefe alemine katacak bir güzelliği var ve bundan dolayı da tasavvufun zenginleşeceyi bir nokta var, çünkü dönemiyle buluşmuş olacak, çünkü dönemin problematikleri ile buluşmuş olacak. Mesela, tasavvuf önemli bir sıkıntı yaşıyor bugün. Türkiyede bu sıkıntıyı görüyor ve onun için de tarikatleri sevmiyor, tarikatleri cephe alıyoruz. Bu şudur. Tarikat cemaatleşdiriyor, kötü manada cemaatleşdiriyor, yani tek tip düşünen diyoruz. Özgür düşünceye çıkamayan bilimle bütünleşen fakat hürr düşünceye çıkamayan bir yapısı var diyoruz. Bireyselliğini fark etmiyor, tasavvuf ekollerinden birine giremiyoruz. Kendini şeyhine bağlı kılan, bağımlı kılan, teslim eden diyoruz. Şimdi bu bir problem, bu tasavvufi yaşayış bakımından, dini yaşayışımız bakımından da problem, ama özellikle tam da dini yaşayımıza canlılık katıcak tasavvufun en baş problemi. Burda bir problem var. Diyoruz ki, tasavvuf cemaatler dolayısıyla insanı şahsiyetsizleştiriyor. Evet insanı şahsiyetsizleştiriyor. Diyoruz ki, tasavvufi ekoller, tasavvufi tarikatler cemaatleştirme dolayısıyla insanı şahsiyetsizleştiriyor, yani depersonalize ediyor. Bunun ekzestansiyel felsefe açısından fevkalade bir sıkıntısı var, çünkü söylediğiniz insanın kendinin keşfi ve inşası mümkün olmayacak. Şimdi tasavvufun bu şahsiyetsizleştirmesindeki nedeni de onun kendisini felsefileştirmemesinden kaynaklanıyor, çünki bir türlü algılıyamıyor nedir bu şey. Tam tersine, mesela, benim son çıkan “Etik ve Tasavvuf” kitabımda bunu ele aldık. Tabi tasavvuftan bir deyerlendirme gelmedi. Fakat Yunanlı biri, mesela çok güzel makale yazdı üzerine, yani enteresan bir etkisi oldu, ama bizde bir haraket uyandırmıyor henüz. Ben, – kusura bakmayın ben diyorum, bu zihniyeti benimseyen insan olarak, bunun bir ferdi olarak ben – bu ısrarla bunun üzerine gidiyorum. Eğer siz tasavvuftaki ben telakkisini adam gibi bir yere oturtamazsanız, “ben”i imha etmekten bahs ederseniz, klassik tasavvufta “ben”in imhası söz konusu. Kendini gerçekleşdirecek olan o insan hangi insan olur? Tam tersine, “kendini ortadan kaldır” mesajı veriyoruz. Kendini ortadan kaldır, yok et kendini. Benim hatta en yakın arkadaşım, tasavvufi tecrübeyi yaşadığını düşündüğümüz en yakın arkadaşlarımda bile bu var. Sen nasıl şahsiyeti düşünebilirsin, şahsaniyet olur, bir benlik davasına girmiş olur. Bir dakka, burda bir problem var, bu problemi bir ortaya koyalım. Şahsiyet problemi, bir benlik problemi var. Şu ben meselesini bir hall edelim, bir tayin edelim. Efendim, aşk geldi her şey bitti. Bitmesin aşk gelince her şey, aşk gelince her şey başlasın! Şevk gelsin, hayata bir şevkle atılalım. Öyle süklüm düklüm oturan bir derviş tipi çiziyoruz. Yok efendim böyle bir şey. O zamam III. Selim`in dervişliyinden nasıl bahs edicektik, reform yapıyor Osmanlı İmparatorluğu`nda. II. Mahmut`un dervişliyinden nasıl bahs ediceksiniz. Reform yapıyor. Koskoca Osmanlı İmparatorluğu`un başlatıcısı Osman Gazi şeyhi Edevali önünde diz çöker, fakat cihanı titreticek bir imparatorluğun şahsiyeti olarak ortaya çıkıyor. Yine cihanı titretmiş olan Timur gidiyor Moskova`ya kadar sonra Hazar`ın bu tarafından dolaşıyor, Anadolu`ya giriyor, Ankara savaşını 1402`de Beyazıt`la yapıyor, orda yeniyor, Arab yarımadasına iniyor, sonra Semerkan`da gidip orda vefat ediyor. Mezarını, kabrini görünce şaşkınlıkdan şaşkınlığa düştüm. Şurda zannediyorum onu, yok, ayak ucunda. Şeyhinin ayak ucunda. Bir mozolenin içine giriyorsunuz, o mozolenin içindeki ana mezara bakıyorsunuz. Koca Timur diye......., hayır Timur değil − şeyhi. Koca imparator ve büyük bilim adamı. Yani bu, şeyhine bağlı olmaklık, onun ayak ucunda yatmaklık demek ki, Timur`a Timur olmasını engellememiş. Bu çok önemli bir şey, yani bizim burada yanlış anladığımız bir şey var, bir hadise var, bunu doğru oturtamıyoruz, yani asıl söylemek istediğim şu. Etika yapacağız değilmi, etik yapacağız, ahlak felsefesi yapacağız, ahlak felsefesinin olabilmesi için temelde bir insan beynine ihtiyacımız var, yani özneye ihtiyacımız var, o özne bütün sorumluluğuyla bütün şuuruyla, bütün farkındalılığıyla orada olmalı ki, ben bir ahlak öznesinden bahs edeyim, ahlakı üzerine alan özgür bir insandan bahs etmiş olalım. Yoksa benim etikada ortaya koyduğum hareketi ortaya koya bilen o insanı ortadan kaldırıyorum. Benim kendi kendimin sahibi olmam gerekir, kendi kendimin bu manada efendisi olmam gerekir, yani kendime hükmedebiliyor olmam gerekir ki, tasavvufun felsefeyle buluşması, mesela, öyle bir “ben”i ortaya koymak açısından son derece önemlidir. Ayşe Sucu: “Ben” olmasa ahlak bitmiş mi oluyor? Kenan Gürsoy: Evet. O zaman nasıl müslüman oluruz yani. Bu bir nirvana peşinde koşan, bir kendini imha edecek olan bir zahit ve ya bir aset değil ki, yani bir kiliseye, bir manastıra ve ya bir mağaraya çekilmiş olan, müzevi hayat yaşayan bir insan değil ki. Müslüman tasavvufunun insanı kendisinin farkında olan bir adam. Şimdi bunu bugün açıklamak mecburiyetindeyiz. Bakın, dünya, tarih Aydınlanma felsefesinden dolayı bütün bir hukuk sistemine bağlı olarak bugün dünya bireyi fark etti. Bireyi, yani endividü, insanı fark etti, kendisini kendi üzerine alan bir şahsiyeti fark etti. Şimdi ben dünyanın bugün bu hukuk sisteminin içinde, bu sanat sisteminin içinde, bu felsefe sisteminin içinde imha et kendini dersem ne olur? Kendini yok et dersem ne olur? Burda bir problem var, bunun bir örneğini veriyim. Bizim Çanakkale destanı var biliyorsunuz. Çanakkale önünde düşman gemileri durmuş, İstanbul`u alacaklar. Yani “la faile ilallah” deyib duracakmıyız? Bir aksion ortaya koyacaksınız, yani hem askeri, hem siyasi, hem ahlaki bir eylem ortaya koyacaksınız. Kendinize, ülkenize sahib çıkmanız, müdafa etmeniz gerekiyor. Yani, ermeni basmış, duracakmıyız? Burada bir probem var. “La faile ilallah” demenin faydası elbette var, orada bir aksion gerçekleştiren insana ve aksion gerçekleştiren bu insanlardan oluşan bir topluma ihtitacımız var. Tasavvuf eğer kendi sarayında kendi içine kapanmış ve ben bunlarla meşgul olmuyorum, dünya başka bir yerde ben başka bir yerdeyim, yok, ben kendimden vaz geçtim derse Kuran-i Kerimin bize “emanet” sözcüyü ile hatırlatmakta olduğu o şeyi, yani “ben emaneti size verdim”, halife sıfatını vermekle bana hatırlatmakta olduğu o şeyden vaz geçiyorum demektir. Bunu felsefeciler tasavvufun içinde çalışmak mecburiyyetindedirler. İşte ben de “Etik ve tasavvuf”ta bunları işledim. Mehmet Rıhtım Burda menfi bir benlikten bahs ediyorlar. Yani tasavvufun hedef aldığı, yok etmek istediği insan içerisinde menfi bir benlik var, nefs var. Onu yok ederek müspet bir benliği ortaya çıkarmak lazım aslında. Kenan Gürsoy: Hadise bu! Mesela, büyük babamdan ben size bir örnek veriyim. Şiirinde “senin en büyük refikin, en büyük arkadaşın, dostun nefsindir, ama bu nefsi adam etmek lazım,” – diyordu. Səlahəddin Xəlilov: Ənənəvi olaraq nəfsə qarşı yazırlar ki, nəfs pisdir, mən də yazmışam o barədə ki, pis ola bilməz. Mənim nəfsim mən deməkdir. Yəni fəlsəfədə belə qəbul olunub. Mənim bir var cismim, bədənim, hadisələr, məndən kənar olan şeylər, ama mən elə mənim nəfsimdir. Suhrəvərdidə də belədir, başqa təlimlərdə də. Amma sonradan dəyişmiş, mənim içimdəki pis şeylər nəfs olur. Mövhümatçılar ediblər bunu. Problemlər var. Birini də mən bu kitabın (“Mənəviyyat fəlsəfəsi” – Red.) son sözündə də yazmışam. Təsəvvüf insanı qaldırır, qaldırır, insanın daxilən kamilləşməsi, yüksəlməsi və 3 pilədən k Ayşe Sucu: Ben burda bir şey söyleye bilirmiyim? Çok önemsediğim ve tam da burayla çok ilgisi var. Peygamberimizin Hira dağında uzun bir inzivaya çekilişi, orada ilk vahyiyle beraber tekrar toplumla buluşması. Yani o çok önemli. Vahiy kendisine çekilmeyi devam ettirmeye değil, tam tersine, vahiy onu toplumla buluşmaya zorluyor. O kadar önemli ki. Səlahədin Xəlilov: Təsəvvüfdə çatmayan budur. Kenan Gürsoy: Ama bu tasavvuf eğer islam tasavvufuysa, bunun olması lazım. Səlahədin Xəlilov: Amma islama uyğunlaşa bilməyib. Və bu məqamda bunun çatışmazlığı deyək, qüsuru deyək, mən belə izah etmişəm. Amma indi sizin qoyduğunuz iki məsələyə mən münasibət bildirmək istəyirəm. İki problemdən danışdıq. Birincisi, təsəvvüf özünü fəlsəfələşdirə bilmədi, bu fikri mən belə izah etmək istəyirəm ki, təsəvvüfün özünü fəlsəfələşdirməsi mümkün deyil. Çünki təsəvvüf elə bir şeydi ki, fəlsəfələşdirmək missiyasını üzərinə götürə bilməz. Buna onun imkanları yoxdur, onda o, təsəvvüf olmaz. Bunun üçün başqa bir qüvvə lazımdır. Təsəvvüfün elə bil ki, biz Azərbaycan dilində xammal sözü işlədirik, yarımfabrikat, hazır olmayan, amma xam maddə kimi istifadə olunması lazımdır. Bu işi ancaq rasionalistlər edə bilər. Təsəvvüfü götürür və ordakı ideyaları onu sözlərlə, elmi terminlərlə, ənənəvi fəlsəfənin terminləriylə ifadə edir. Təsəvvüfçü özü onu edə bilməz, çünki onu etməsi üçün onda gərək Kantı oxusun, Hegeli oxusun. Yəni bu iki sintezdən danışırıqsa, Şərq-Qərb fəlsəfələrinin sintezindən, o anda təsəvvüflə tutaq ki, ənənəvi Qərb fəlsəfəsinin sintezindən danışırıqsa təsəvvüfün metodları, özünü ifadə üsulları qətiyyən yetərli deyil ki, o rasional fəlsəfə şəklində özünü formalaşdıra bilsin. Amma rasional fəlsəfənin, əksinə daha universal metodları var və onlar istənilən bir poeziyanı, istənilən bir başqa təlimi, irrasional bir təlimi, hətta dini bir fikri, hamısını nəzərdən keçirə bilər və hamısını sözlərlə, terminlərlə ifadə etməyə çalışa bilər. Bu daha universal bir şeydi. Ümumiyyətlə, dil haqqında da indi çox yazırlar, dilin önəmi haqqında da, indi linqvistik analiz də ortaya çıxır, başqa təlimlər də ortaya çıxır, semiotika, semantika və s. Dilin özü də bir dəyərlər sistemidi, çox böyük imkanların daşıyıcısıdır. Özü də burda həmişə belə bir şey də çıxır, bizim araşdırdığımız milli məsələ bu dillə bağlı ortaya çıxır. Hansı dilin imkanı var ki, müəyyən bir fəlsəfəni ifadə edə bilsin. Yəni Hegel deyirdi ki, mənim fəlsəfəm ancaq alman dilində yazıla bilər, başqa dil bu fəlsəfənin ağırlığını daşıya bilməz. Yetkinləşməmiş bir dil, tutaq ki, bizim indiki dilimiz, fəlsəfi dil olaraq yetkinləşməmiş halda nə Hegel fəlsəfəsini, nə də Kant fəlsəfəsini ifadə edə bilməz. Daha mürəkkəb fəlsəfi terminləri, təlimləri də ifadə edə bilməz. Dilin yetkinləşməsi lazımdır. Bu tamam başqa bir prosesdir. Və rasionallaşma elə-belə sadə bir şey deyil, burda bir tərəfində əqlin inkişafı durur, o biri tərəfində dilin potensial imkanları durur. Hansı dildə bunu ifadə etmək olar. Deməli, mənim fikrimə görə, təsəvvüf özünü fəlsəfələşdirə bilməz, təsəvvüfün bir xam maddə kimi götürülməsi və rasional fəlsəfə tərəfindən orda olan ideyaların ənənəvi fələsəfə sistemiylə müqayisəsi lazımdır. Amma bunu bir Qərb filosofu edirsə, bunu götürüb istifadə edirsə və mənbəyini artıq sonradan qeyd də etmirsə, hardan gəldi, necə gəldi, qələm onun əlindədir və öz adına yazır. Çox istifadə ediblər. Yüz illər boyu bu proses gedib, bu iş gedib. Bizim fəlsəfi irsimizdən onlar sui-istifadə ediblər, mənimsəyiblər, sonra öz sistemlərinə salıblar, heç mənbələri də göstəməyiblər hardandı. Çünki o mənbələr ənənəvi formada ifadə olunmadığından heç kim deyə bilməz ki, sən bunu burdan götürübsən. Çünki bu formada ifadə olunmamışdır. Mən təsirləndim nədənsə, bir musiqidən, Bethovendən, Üzeyir Hacıbəyovdan və götürdüm yazdım, amma fəlsəfi bir traktat yazdım, esse yazdım və yazmadım ki, mən bunu Üzeyir Hacıbəyovdan götürmüşəm. Çünki bu tamam başqa bir şeydi, başqa üslubda yazılıb, amma o bir musiqidir. Eyni zamanda, bu yazının təməlində həmən musiqi durur. Mənim ideyalarım sadəcə o musiqinin nitq, dil vasitəsilə ifadə olunmuş formasıdır. İndi müəllif hüquqları baxımından da heç kimə sübut etmək olmaz bunun təməli hansıdır. Yəni götürmə, köçürmə, plaqiat, ona deyirlər ki, artıq ifadə olunmuş sözlərdən mən də onu götürdüm, amma ifadə olunmamışdısa, xam maddədirsə, ondan hamı yararlana bilər və yararlanırlar da. Biz özümüz öz irsimizə, həmin xam maddəmizə yiyə durmadığımıza görə, onu sadəcə olaraq həmin formada, necə ki 500 il, 1000 il bundan öncə bizim babalarımız bizə buraxıb gediblər, poeziya şəklində, şeir şəklində. O halda da biz istifadə etdiyimizə görə, onu heç rasional bir formaya salıb, – sadəcə o artıq təsəvvüflükdən çıxıb başqa bir şey olacaq – o ideyanın başqa bir formada yaşamasına şərait yaratmadığımıza görə bu işi bizim əvəzimizə başqaları görür, o zaman müəlliflik hüququ da itir. İkincisi sizin qoyduğunuz digər, təriqətlərlə bağlı olan məsələ. Təsəvvüf sadəcə olaraq bir insanın özünü kamilləşdirməsi və bu proses bir mənəvi proses olmaqla yanaşı, onun ictimailəşməsi, toplumlaşması çox qəribə, qəribə yox, mənim qəbul etmədiyim bir üsulla həyata keçirilər. Suistifadə edirlər bu başqa sözdür. Bir də indi bu mənada deyirəm ki, insanların öz bildiklərini, əldə etdiklərini, öz daxili mənəvi zənginliklərini topluma verməsi. Şərqdə bu mürid-mürşid metodlarıdır. Yəni öyrədən və öyrənən var. Mən şeyxəm, mən mürşidəm, mən ağsaqqalam, mən böyüyəm, mən deyəcəm siz dinləyəcəksiniz. Və siz sadəcə olaraq bunları mənimsəyəcəksiniz və əməl edəcəksiz. İndi Kənan bəy çox gözəl dedi ki, onda mən özümü inkişaf etdirdim, yetişdirdim, formalaşdım, müəyyən qənaətlərə gəldim, bir fikrə gəldim, amma sizin özünüzə belə bir imkan vermirəm ki, siz də özünüz öz yolunuzla, öz içinizdən, keçdiyiniz həyat yolundan çıxış edərək yetişəsiz, formalaşasız və özünüz bir qənaətə gələsiz, bir fikirə gələsiz. Mən sizə sadəcə material verirəm. Birincisi siz başqa materiallardan istifadə edərək, eyni zamanda bunu da öz şəxsi həyatınızla və içinizdən gələn səslə müqayisə edərək qərarları siz verirsiniz. İkincisi və ən başlıcası, təsəvvüfdə də, bütün Şərq nəinki fəlsəfəsində, düşüncə tərzində, bütovlükdə Şərqin ictimai təşkilatlanması çatışmayan bir cəhətdir. Yəni Şərq ilə Qərbin bir böyük fərqi odur ki, Şərqdə fərdlər var, ayrı-ayrı insanlar var və bu ayrı-ayrı insanların çox zəngin bir daxili mənəvi aləmi var, öz şəxsi, necə deyərlər müstəqil bir dünyaları var və s. Bu gözəl, bayaq Kənan bəy də dedi, onsuz da Qərb də hələ indi-indi gəlib ora çıxır – individlərin rolunun dəyərləndirilməsinə və hər bir şəxsin fərdi mənəvi aləminin nə qədər önəmli olduğunun dəyərləndirliməsinə indi gəlib çıxırlar. Amma onlar gəlib bura çıxana qədər toplumu artıq qurmuşlar. Biz hələ toplumu qurmamışıq, yəni biz toplumsuz, toplumu müəyyən bir qaydalara, müəyyən bir etik, siyasi normalara, müəyyən bir fəlsəfi düşüncənin, idealların tələblərinə uyğun şəkildə təşkilatlandırmadan, yəni siyasi cəhətdən təşkilatlandırmadan, demokratik yolla, tutaq ki, bir parlament seçərək, hansı yollarla axtarışlar gedir, toplumu necə qurmaq olar ki, hər bir insan özgürlüyünü və xoşbəxtliyini itirməsin, toplumu necə qurmaq olar ki, bu mühit onun üçün antoqonist bir şeyə çevrilməsin, yəni bir fərd üçün ictimai mühit, toplum yabancı bir şey olmasın, ona qarşı duran nəhəng bir qüvvə olmasın, elə bil ki, insan meşədə özünü itirib vahiməyə düşüb. Belə bir şey olmasın, əksinə bu toplum bunun üçün doğma olsun, bununla eyni bir dildə danışsın, sanki dilini anlasın və buna qayğı göstərsin və s. Hər bir insan özünü bu cəmiyyətdə öz anasının qucağında kimi hiss etsin. Demokratik toplumun özəllikləri və üstünlükləri budur, çünki hamının düşüncəsindən qaynaqlanaraq qurulub. Elə qurulub ki, hamı orda özünü özgür, müstəqil, azad hiss edə bilsin. Buna necə nail olmaq olar, bu ayrı bir sahədir, yəni bu artıq fəlsəfədən çıxır, fəlsəfənin bir qolu olan sosiologiya və politoloiya elmləri bura tətbiq olunur və hamısı həmin fəlsəfənin övladlarıdır. Şərq fəlsəfəsi bu yolu keçməyib, baxmayaraq ki, bizim İbn Xəldunumuz olub, amma olub qurtarıb gedib. Sistemli davamlı olaraq sosiologiyaya, politologiya gəlib çatmayıblar və fəlsəfi düşüncələr fərdi mənəvi aləmdə hüdudlanıb, sərhədlənib və bir insan çərçivəsində itib batıb. Onun topluma çıxışının başqa formaları düşünülüb tapılmayıb. Ancaq o fərdi müəllim tələbə, mürid-mürşid formasından başqa forma olmayıb.
Şimdi siz tabii mevcud durumu tetkik ederek söylüyorsunuz, ama ben olması gerekenden bahs ediyorum. Mehmet beyin meseleyi ortaya koyuşunda, vaaz edişinde tasavvufla felsefe arasındaki ilişki, tasavvufun durumu var. Şimdi tamamen haklısınız, siz felsefi noktayı nazardan baktığınızda felsefeden bakıyorsunuz ve burada tasavvufi alan var. Felsefi açıdan baktığınızda tabii diyeceksiniz ki, mevcut görüntü bunun bir felsefe olmasına imkan vermiyor. Biz de diyoruz ki, işte bu görüntü tasavvuf adına da yalnış bir görüntüdür. İkincisi, tasavvufun felsefeleşmesi gerekmiyor, yani tasavvufun çıkıp ta kendinden vaz geçip de, ben felsefe oldum demesi, gerekmiyor. Könül Bunyadzadə: Tasavvufun kendi bir felsefesi var... Kenan Gursoy: Evet. Tasavvufun kendini bir de ayrıca felsefe lisanı ile ifade etmesinde... Ayşe Sucu: Felsefe ile buluşmasında ... Kenan Gursoy: ... evet felsefe ile buluşmasında bir üst seviye, yani tabi halk seviyesi için, avam açısından bunu söylemiyorum, orda bir şey yok, normal bir bilim adamının bile felsefe yapmasını istemiyoruz. Daha üst kategori olarak felsefeyi alıyoruz, halktan böyle bir şey istemediğimiz gibi bir bilim adamından da istemiyoruz, felsefeci başka bir tip. Tasavvufun içinde de bir seviyenin felsefeye ya da akıl yürütmeye, aşıkar kılmaya, manifeste etmeye tezahür eden, açılan bir tefekürün olmasına ihtiyacımız var. İşte bunu şunun için söylüyorum, felsefe açısından ve tasavvuf açısından söylüyorum. Şimdi tasavvuf kendini öyle bir kapatyor, diyor ki, benim kavramlara ihtiyacım yok, yani söze ihtiyacım yok, akıl yürütmeğe ihtiyacım yok. Tekrar söylüyorum, tasavvuf açısından bakıyorum, tasavvufcular, tasavvufi tecrübeyi yaşayanlar, hatta genel manada dini tecrübeyi yaşayanlar, yani bir iman tecrübesini yaşayanlar burda akla, söze, kavrama, tefekküre ne ihtiyaç var diyorlar. Bu bir hiristiyanlaşma, orta çağ hiriztiyanlaşmasıdır. Bu kötü bir şey, islami olmaması gerekir. Mehmet Rıhtım: Bu hayattır diyorlar, başka bir şeye gerek yok. Kenan Gursoy: Evet, başka manada düşünülürse bu hayatla bütünleşmesi lazımdır anlamındadır, onun tersinde bakmak mecburiyetindeyim. Tasavvufi acıdan bakıyorum, yani tasavvufun kendi iç problemleri açısından ki, Mehmet beyi alakadar eden de daha çok burası. Tasavvufun bir açıdan çok önemli bir ihtiyaç olduğu anlaşılıyor. Tasavvufi tarzda dini alqılamanın Türkiyede çok önemli bir ihtiyaç olduğu anlaşılıyor. İnsanlar formel, şekilperest bir dini yaşayışdan çok arkasında ruh olan, arkasında gönül olan, halkla bütünleşe bilen, ama ilm tarafından da işlenen bir islamiyyeti öneriyor. Bu bizim karakterimizde, kendi düşüncemizde zaten var olan bir şeydir. Tasavvufa karşı bir çekiliş var, tasavvuf onları çekiyor, bir cazibe var tasavvufa doğru. Ve ne zaman böyle bahs etseniz insanlar dikkatle dinliyorlar, ama tasavvufu kavramlaşdıramadığımız için de doğru anlatım söz konusu olamıyor, ya da farklı farklı, çok farklı anlatımlar söz konusu oluyor. Tasavvufun içindeyim yine. Tasavvufun kendini söze getirmesinde, bir müşterek problemleri tarihin içinden geçmekde olduğumuz, geçirmekde olduğumuz bu problemleri fark etmede bir ihtiyaç var ki, bize cavap suna bilsin. Bu felsefeleşmesi anlamına gelmiyor, felsefe ile buluşması anlamına geliyor. Bu ikisi de aynı şey, ama burda buluşacaklar. Birbirilerini etkiliyicekler.Ve hatta aynı adamda bir felsefe tarafı ola biliceyi gibi bir tasavvuf tarafı da. Benim özlediyim, kendim için bir şey bu, tasavvuf tarafı olduğu gibi bir felsefe tarafı da olucak. Ama bunların hakkını da verecek, her ikisinin de hakkını vericek. Tabi, problem tasavvufda şurada. Tasavvufi tecrübeyi yaşıyanlar diyorlar ki, bizim bu tecrübe dolayısıyla akla ihtiyacımız yok. Bir az evvel siz de onu ifade etdiniz, çünki onlar öyle söylüyorlar, ama bu yalnış. Bizim akla ihtiyacımız yok. Biz aşk yolunun insanlarıyız. Eyvallah! Siz aşk yolunun insanları olabilirsiniz, gönül ehli olabilirsiniz, ama gönül ehli olmak bir tefekkürü ortadan kaldırmak anlamına gelmiyor ki. Pekala gönül ehli olabilirsiniz, ama bir tefekkür arka planınız, bir tefekkür ufkunuz da olabilir. Tam tersine, tasavvufi tecrübenin tevlidi temele alan bir tecrübe olması dolayısıyla, tevlidi, yani birliği, bütünlüğü temel olan bir tecrübe olması dolayısıyla bu gönül ve tefekkür işinin birleştirilmesinin gerektiğini düşünüyorum. Şimdi Gönül hanım bundan bir 5-6 ay evvel mayıs ayında Sadreddin Konyevi konferansına geldi. Sadreddin Konyevi söylediklerini bir felsefe lisanı ile ifade eden bir insan aynı zamanda, yani İbn Arabinin manevi evladı olması dolayısıyla, iki bakımdan manevi evladıdır, hem annesinin eşi, hem de yol evladı. Ama bu bir lisanla ifade ediyor, ortaya bir sistematik koyuyor ve sistematik koyduğu için onu mukayeselerle bütünleştirme imkanımız var, bir takım başka düşünce sistemleri ile mukayese edebiliyoruz. Burada söylemeğe çalıştığım şudur, nasıl tasavvuf için ahlaki yaşayış bir kendini ifade etmek yoluysa, kendini ortaya koyuş yolu ise, doğru ahlaklı olarak yaşamak tasavvuf için bir tecrübe imkanıysa, nasıl hat sanatı, ebru sanatı tasavvufun kendisini bir ifade ediş tarzıysa, nasıl bir ahi birlikleri için tasavvufi iklim bir esnaf teşkilatı oluşturarak kendini ifade ediş yolu haline gelmişse, diyorum ki, keşke, zihni tefekkür de, akli tefekkür de tasavvuf için buna mecbur olmasa da, ama birileri için en azından, tasavvufun içinde farzı-kifaye olarak, birileri için tasavvufun yaşama yolu, ifade ediş biçimi haline gelse. Ayşe Sucu: Halk için değil bu ... Kenan Gursoy: Bu illa da halk için değil, zaten de olamaz. Nasıl şiir tasavvufun ifade edildiği bir yoldur, yani diyelim ki, Hz. Mevlana Mesnevi`yi yazarak tasavvufi tecrubeyi aks ettiriyor, yaşıyor, tasavvufi tecrubenin içinde Mesnevi`yi söylerken de pişiyor. Nasil bir ahi birlikleri, esnaf teşkilatı, esnaf ahlakı olarak, bir iktisat ahlaki olarak yaşıyorsa, başka bir şey yapmıyor, bunu yaşıyorsa aynı şekilde farzı-kifaye olarak bir tefekkür de, akli tefekkür de, ki biz buna felsefe diyoruz... Pekala diyebiliriz. Tasavvuf icin bir yaşama yolu, tecrübe edinme yolu, tasavvufi iç yaşamanın bir parçası haline gelebilir ve o yol ile insanlar kendilerini eğitebilirler. Ayşe Sucu: Farzı-kifaye biliyorsunuz değil mi? Yani bir grubun yapması yeterli olan... Kenan Gursoy: Birilerinin mutlaka yapması gereken ... Yapılmaması önemli bir sıkıntı oluşturuyor, fakat bir kaç kişi tarafından yapılması, kafi bir insan tarafından yapılması yeterlidir Könül Bunyadzadə: Evet, ama kafi bir insan sıradan biri değil, etrafına bir kaç kişiyi toplayıp küçük bir toplum yapabilecek bir kişinin yapması artık bir toplum demek. Mehmet Rıhtım: Tasavvufi yapıların modernleşmesi lazım, bunun bir az açılması lazım. Kenan Gursoy: İşte buna ihtiyaç var, bu sınavı vermesi lazım tasavvufun, tasavvufi kurumsallaşmanın. Yani eğer aşk geldi, şevk geldi, coşku geldi, ben her şeyi bıraktım diyen bir tasavvuf hayatından bahs edicek olursak, bakınız kayıyoruz, uçurumdan aşağıya düşüyoruz. Felsefeyle buluşmaya bir ihtiyac var. Tekrar söylüyorum, coşkuyu tasavvufun yolu haline getirirseniz, ki çoşku elbette tasavvufun yollarından biridir, ama her şeyi coşkuya aktarırsanız, her şeyi coşkuya indirgerseniz, ortada hep çalıp söyleyen, ağlıyan, çok şükür diyen, ama bu dünya için bir şey yapmayan bir insan çıkıyor. Kendinizi coşkuya ve heyecana kaptırarak benim her şeyi bilen gibi ortaya çıkmış insanlar var etrafımızda, ben böyle söylüyorsam bu böyledir, yada benim şeyhim bunu böyle söylüyorsa böyledir, – diyen insanlar var, kendilerini coşkunun içindeyken bir şekilde hakikatın ta kendisi olduğunu düşünen insanlar var. Ne malum firavunlaşılmadığı akıl burada son derece önemli, cok önemli rol oynayacak tasavvufi yol için, ölçüt olucak, kıstas olucak, bir mizan olucak. Yani siz edebin bir formu olarak, yani sınırlarını bilmenin, ölçü içinde hareket etmenin, benlik iddiasında bulunmanın, bakın çok enteresan, beni benlik iddiasında bulunmamak adına da bulucaz, yani kendi aklımızı, kendi ölçütümüzü benlik, egoizma ve ben üstünüm, kibir iddiasında bulunmamak için de bulucağız bir ölçme ihtiyacı bu akıldır, ben`imim akli olmak durumundadır ve eğer böyle yaparsanız kendi benlik, bencillik sınırınızı da fark edip orda kendinizi kendiniz olmak bakımından akıl ölçüleri ile adam etmek durumundasınız. Ben bilirim iddiasında olmak değil, yani o hali yaşanan bir ekzistansyal hali birileri epistemoloji haline getiriyorlar ve yargıda bulunuyorlar, şu şudur, bu budur diye yargıda bulunuyorlar. Eğer işin içine tefekkür girmişse, o zaman evrensel bilim için de bu neye tekabül eder, şunu şöyle söylemeliyiz diyen bir mizah oluşuyor. Örneği şöyle verelim, eğer akli tefekkürle tasavvufu buluşturamazsak muazzam bir enerjiyi ortaya kablosuz olarak salarsanız. Burdan fayda değil, zarar çıkar. Ama hangi enerjiyi? Eğer edebin içinde, adabın içinde, ölçütün içinde kurumsallaştırabilirseniz o enerjiyi, burdan muhteşem bir iklimin muhteşem bereketi çıkar. Hadise bu! Ayşe Sucu: Peki hocam, şöyle yaklaşsak olur mu? Tasavvuf ve tarikatlerin ... Kenan Gursoy: Tarikatleri ayıralım. Eğer tarikatlerden bahs edecekseniz, bunun adına tasavvufi muhitler diyelim, tasavvufi çevreler. Bunları daha sonraki bir konuşmada gündeme getirebiliriz. Tasavvufi çevrelerde mürşid-mürid münasebetleri vardır. Ayşe Sucu: Başka bir şey sorucam hocam. Selahaddin beyin konuşmalarından da hareketle, yani gerek tasavvuf muhitleri diyelim, gerekse tasavvuf bir yıpranma süreci de yaşıyor aslında, yani bizim Türkiye`de de tasavvuf üzerine konuştuğunuz zaman sıkıntılı bir panorama da var ortada, gerek günümüzde, gerekse tarihi süreçte. Selahaddin bey de bunu başka bir açıdan ele aldı. Acaba diyorum bunu tamamen islam felsefesi adı altında, çünkü her hangi bir islamın hoşgörüsü veya islamın o tasavvufi boyutu ile ilgili konuşmaya başladığınızda işte kelamcılar diyolar ki, bu zaten islamın ta kendisi. Tamamen İslam felsefesi adı altında bir çalışma başlatılsa nasıl olur? Yüklə 1,9 Mb. Dostları ilə paylaş:
|
eçir, başqa təlimdə 7 pillədən keçib, başqa təlimdə 9 pillədən keçir nəhayət gəlir hara çıxır? Elə zirvə var ki, ora gəldi çıxdı onda da deyir mən Haqqı tapdım, bəziləri də lap qabağa çıxır deyir ki, mənəm Haqq, Haqq məndədir. Yəni bu tapdı bunu artıq. Bundan sonra nə olsun? Bundan sonra elə bil ki, dağın zirvəsinə qalxırsan və görürsən ki, hər şey bitdi və bundan sonra nə gələ bilər. Haqqdan uca heç nə ola bilməz. Burda her şey bitir və bundan sonra ölüm gəlir. Və ona görə Mənsur Həllac da o məqama çatanda ölüm aqibətini seçir, Nəsimi də. Düzdü bunları özü yox başqaları edir, amma başqalarından o rica edir ki, məni öldürün. Təxminən belə bir vəziyyət, çünki mənası yoxdu həyatın. Amma sonra onun qalxmış olduğu zirvədən təzədən toplumun içərisinə enməsi və toplumla bir yerdə harasa qalxması lazımdır, yəni milli təfəkkür. Milləti üçün əldə etdiyi bilgilərdən, o səviyyədən istifadə etməsi yoxdu. Yəni, sufilərin əksəriyyətində belə bir şey var.