Muqobil energiya manbalari

a) platina yordamida b) derivatsiya kanali yordamida
10.1-rasm. Napor yaratish sxemasi.

1-kanal, 2-naporli basseyn, 3-suv o`tkazuvchi quvurlar, 4-GES binosi, 5-daryo irmog`i, 6-plotina.
a) b)
10.2- rasm. Aktiv turbinani ishlash sxemasi.
1-yuqorigi byef; 2-truba o`tkazgich; 3-soplo; 4-ishchi g`ildirak; 5-kojux; 6-egiluvchi (chetlab o`tuvchi); 7-parraklar
Napori 30m gacha bo`lgan elektr stantsiya binosi irmoq naporini qobul qilsa va irmoqda joylashsa bu elektrostantsiya irmoqli GES deb ataladi. Agar napori 30m dan oshsa bunday elektr stantsiyalar oldida plotinasi bo`lgan GES deyiladi.(10.4-rasm)

10.4-rasm. Gidroelektr stansiyaning ko’ndalang kesimi.
a) irmoqli GIES, b) platinali GIES


11-amaliy mashg’ulot. Elektr energetika sohasi.

Elektr energiya boshqa energiyalarga nisbatan bir necha avzalliklarga ega. Elektr energiya bug` kuchlariga nisbatan arzon, ko`pga bo`linishi va uni uzoq masrfalarga uzatishi mumkin.

Elektr texnikaning xalq xo`jaligiga joriy etilishi shahar va qishloq o`rtasidagi tafovutni yo`qotuvchi faktor hisoblanadi.
Sobiq ittifoqda Rossiyani elektrlashtirish 1920 yil 23 yanvardan GOELRO (Rossiya davlatini elektrlashtirish) rejasi asosida boshlangan edi.
GOELRO rejada quyidagilar nazarda tutilgan edi:

• 
  IES va GES ning parallel ishlashida yoqilg`idan tejamli foydalanish,
  
• 
  -elektr stantsiyalarda joylardagi yoqilg`i resurslaridan keng foydalanish,
  
• 
  -GES larni organik yoqilg`i kam bo`lgan joylarda qurish,
  
• 
  Yirik quvvatli elektr stantsiyalarni birlashtirish uchun yuqori kuchlanishli elektr tarmoqlarni yaratish.
  

Bu reja belgilangan muddatdan ilogari qisqa vaqt 10 yil ichida 1931 yilga kelib bajarildi.
Bu reja asosida qisqa vaqt ichida ma'lum bir yutuqlarga xalq xo`jaligining taraqqiyotida eritildi. Sobiq ittifoq 20 yillarda elektr energiya ishlab chiqarish bo`yicha oxirgi o`rinlarni egallagan bo`lsa, 40-yillarda Yevropada birinchi o`rinni , jahonda esa ikkinchi o`rinni egalladi.
1939 yilda Sobiq ittifoqda quvvatni 100 MVt bo`lgan agregat ekspluatatsiyaga kiritildi. 1931 yilda 1940 yillargacha 15,5 mingkm EUL qurildi. 1933 yilda jahonda birinchi marta kuchlanish 220 kV bo`lgan SevirGES-Leningrad oralig`ida 240 km masofada elektr uzatish liniyasi qurildi. 220 kV kuchlanishni paydo bo`lishi bilan yirik energiya birlashmalari rayonlararo energetik tizimlarni birlashishini yarata boshladi.
Ammo 1941-1945 yillardagi Vatan urushi energetikaga sezilarli darajada talofat keltirdi. O`sha paytlarda Sobiq Ittifoqdva 60 dan ortiq elektr stantsiya vayron bo`ldi va shu jumladan Dnepr GES ham vayron bo`ldi. Urushdan so`ng energetikani tez o`sishiga imkoniyatlar yaratildi va elektr energiya ishlab chiqarish 1945yildan 1958 yilgacha 5,4 marta oshdi.
Urushdan so`nggi yillarda asosan GES qurila boshlagan. 1959-1965 yillarda esa IES qurila boshlangan.
1985 yilga kelib Sobiq Ittifoqda elektr stantsiyalarning o`rnatilgan quvvati 315 mln kVt ga yetdi. 35 kV va yuqori kuchlanishli elektr uzatish liniyalarining uzunligi 908,6 ming km ga yetdi.
1962-1965 yillarda yuqori kuchlanish 800kV o`zgarmas tokda (Q-400kV) va Volpesk GES –Donbas kuchlanishi 1150 kV bo`lgan elektr uzatish liniya sanoat tajribasi sifatida yaratildi. Bundan tashqari 1500 kVli o`zgarmas kuchlanishli elektr uzatish liniyasi loyihaqilinishi boshlandi.
O`ta yuqori kuchlanishli liniya Ekibastuzdan energiya uzatish uchun, o`zgarmas kuchlanishli esa Ittifoqni Yevropa qismida tortila boshlandi.o`zgaruvchan kuchlanishli elektr uzatish liniyasi esa Uralda yo`lga qo`yila boshlandi.
O`zbekistonda ham elektr stantsiyalarning asosiy qurilishi 1958-1975 yillarda amalaga oshirilgan.
Sobiq ittifoqda 1980 yillarda atom elektr stantsiyasi 5,6%ni tashkil ettgan bo`lsa, 1985 yilga kelib 10,8% ga yetdi. Sobiq ittifoqda 20 tadan ortiq AES bor bo`lib har bir energiya blokining quvvati 12 mln. kVtdan iborat. Bu elektr stantsiya har yili 3 mln tonna ko`mir va uni tashish uchun 60 ming vagonni tejaydi. Ma'lumotlarga ko`ra 1985 yillarda Sobiq ittifoqda umumiy yoqilg`i miqdorining 62% KES va 38 % IES da ishlatilgan. Shu yilda IES o`rnatilgan quvvati umumiy quvvatni 30%ni , elektr energiya ishlab chiqarish esak 20% ni tashkil etgan.
Atom elektr stantsiyasi 19554 yil birinchi marta Sobiq ittifoqda (quvvati 5 MVt) ishlay boshladi. Atom elektr stansiyalar.
Angliyada 1956 yil, AQShda 1957, Frantsiyada 1958 yil qurilgan. Atom energetikasining afzalligi:

1. 
   yuqori FIK bo`lishi (0,65÷0,75),
   
2. 
   elektr energiyaning tannarxining arzonligi.
   
3. 
   Bloklarining quvvatini kattaligi, Kamchiligi ochish masalasi.
   

Qurishni tan narxi IES ga nisbatan 20-25 barobar qimmatligini kamaytiradi.
-Suyuq radioaktiv chiqindilarni yo`qotish turlari ,
-ta'mirlash ishlarini radioaktiv jihozlarda olib borish,