Murakkab tabiiy-iqlim sharoitlarda yo'l poyini qurish

Yo'lovchi yo'lakchasini kurish, kurilayotgan yo„l trassasiga imkoni boricha yaqin yoki o„ziga joylashish, birinchi navbatta bajarishga mo„ljallangan yo„l o„tadigan joy bo„yicha karor qabul qilishdan avval itttni tashqillashtirish, bir erga joylashgan ishlarda ishchilarni joylashtirish uchun kerak. Yo„lakcha shuningdek kurilayotgan yo„l trassasini belgilash va mustahkamlash uchun xizmat qiladi. Ko„p hollarda kurilayotgan yo„l trassasini yaqinida yo„lovchi yo„lakchasini o„tqazish mumkin bulmaydi. Niuoyatda o„tish kiyin bo„lgan joylarda yo„lovchi yo„lakchasini odatda bunday joyni aylanib o„tkaziladigan pioner yo„lchadan boshlab kuriladi.
Ayrim hollarda yo„lakchani o„tqazish va osidib kolgan mustahkam bo„lmagan toshlarni tushirib yuborish uchun ishchilar arkon bilan bog„lanib, koyaga chikuvchilarni jiuozlaridan foydalanib ishlaydilar.
Itchi o'tit joyini ta'minlat yo„lni uamma uzunligi bo„yicha yoki ayrim hollarda buyil uchun quriladigan yo„l bo„laklarda bajarilishi kerak.
Pioner (birinchi kuriluvchi) yo„l daryo kayirida va suv o„tqazuvchi inshootda (82 rasm) sodda konstruksiyali katnov qismli qilib kuriladi.


82-rasm. Filtrlaydigan ko'tarma ustidagi pioner yo'lni konstruksiyasi
Daryo uzanida suv bosmaydigan kayrni bo„lishi tog„li o„tib bo„lmas masalasini keltirilgan usul bilan echish imkonini beradi. Ammo bunday imkoniyat doimo uchramaydi.
Agar pioner (birinchi kuriluvchi) yo„l koya toshni aylanib o„tish bo„yicha kurilgan bo„lsa, unda trassani eng kiyin bo„lagiga o„tish, shu joy bo„yicha o„tilgan, shaxsiy echim bilan ta‟minlanadi. Boshqa kollarda ishchi proezd: a) yo„lovchi yo„lakchasini kengaytirish bo„yicha koya tog„ ishlari kisobidan, agar yo„l yarim o„ymada o„tsa (82a rasm); b) toshni quruq taklash, agar yo„lni o„tqazishda
tirgovich devor qurish kurilgan bo„lsa va devor ortiga tosh terilsa (82b rasm); v) a
va b bandlarni kombinatsiyasi; g) ishchi proezdni vaqtinchalik estakadaga, yarim balkonga, balkonga ko„chirish bilan ta‟minlaydi.
Ishchi proezdni koya toshlari ishi kisobiga ta‟minlashni maxsus portlatuvchi brigadalar amalga oshiradi, va odatda ikkita buldozer bilan birgalikda. Bu kolda buldozer mashinistdan katta tajriba va dikkat talab qilinadi, chunkiy ingichka polkada ishlaganda buldozerlar unga Gusenitsali g„ildiragini kamma maydoni tayanmaydi, buldozer Gusenitsasini tagiga tushib kolgan tosh divigatelni to„liq ishlashini talab qiladi, Gusenitsa va katok orasiga tushib kolgan toshlar bo„lsa, ular gusenets va katokka kalakit beradi. Koya toshlarda ishlaganda buldozerni Gusenitsasini ag„dargichni ramasini yoniga svarkalangan pulat shitlar bilan to„sish kerak.
Ish sharoitini nihoyatda qiyinligi ko„p incha ikkinchi buldozerni yordamini talab qiladi. Uzaro yordamni kerakli oshadi, kachonki yon qiyalikdan o„lchami katta bo„lgan toshlarni surish uchun ikkita buldozer kerak bo„lsa. Xamma bu
xususiyatlar - ikkitadan kem bo„lmagan buldozerlarni yonma-yon yoki kichik
masofada turib ishlashni
ta‟minlaydigan amaliy koidaga olib keldi. Buldozerlarni portlash ishlari olib boriladigan joydan xovfsiz masofada joylashtiriladi. Buldozerlarni bunday joylashtirishni doimo amalga oshirish mumkin emas, chunkiy ishchi proezdni tayyor polkasida ishlayotgan buldozer bilan kompressorlarjoylashtiriladi. SHunday qilib kompressorlardanburg„ulash ishlarigacha bo„lgan masofani quvur o„tkazgichlar va shlangalar egallaydi, ammo quvur o„tkazgichlarni va shlanglarni uzunligini 150-200 m gacha uzaytirish kerak.
Portlatish ishlarini zaryadli skvajinalar yoki mayda shpur usuli bilan olib boriladi. SHpurlarni motoperforatorlar, skvajinani yuruvchi burg„ulash stanoklar bilan kovlanadi. Keyinchalik portlatilgan jinsni buldozerda tozalab mayda shpurli usul bilan yo„lovchi yo„lakchasini portlatish uning soddaligi, seysmik ta‟sirni minimalligi, asosan har xil tog„li sharoitlarda katta harakatlanuvchanlik va tezlikni ta‟minlovchi burg„ulash jigozlarini engilligi uchun ko„llaniladi. Bu usul bilan ishchi proezdini polkasini qurishda shpurlar turi, burg„ulash, zaryadka, portlptish va portlatilgan jinslarni tozalashni mustahkamlash va belgilash ishlari bilan olib boriladi.
Odatda shpo„rnichuqurligi portlatiladigan qatlamni 1,0-1,1 qismini tashqil qiladi, agar portlatiladigan qatlam yumshok jinsda joylashgan bo„lsa shpo„rnichuqurligini 0,7-0,9 qatlam qalinligicha kamaytiriladi. Bu usulni asosiy kamchiligi - bo„ziladigan jinsni birligiga nisbatan burg„ulash hajmini kattaligidir. Ammo uning eng yaxshi tomoni koya jinslarining mustahkamligini sakdanishidir.
Skvajinali zaryadlarni portlatishni qisqa sekinlashgan portlash usulini ish unumdorligi ko„p bo„lgani uchun koya jinslarini kerakli miqdorda turg„unligini ta‟minlaydi, mayda shpurli portlatishni qo„llash chegaralanadi.
Quruq toshli terish bilan itttchi proezdni ta‟minlashda 7.1, b rasmda punktir bilan odatda engil kovlanadigan yuqori nuraydigan qatlamli koya toshlarni uchli tomoni ko„rsatilgan. Koya toshlarni ichidan terib olinadigan toshlar quruq terish uchun ishlatiladi. Uni shunday terish kerakki, keyinchalik u tirgovich devorni ostini
qurish va o„tuvchi transport karakatiga kalakit bermasin. Toshli devorni tengiga
quruq terish kerakli asosni ishini kladi, ayrim kollarda yo„l poyini grunli qismini tosh bilan almashtiriladi.
Koya jinsli upirilgan murakkab yo„l bo„laklarida va chuqur koyali kanonlarni o„tish joyida ishchi proezdni yarim balkon, balkon va vaqtinchalik estakada bilan ta‟minlanadi. Vaqtinchalik yarim balkonlar kar xil kesimli metallardan, masalan, ikki tavrlardan foydalanib oddiy konstruksiyasini kuriladi. Koya jinsli tor polkalarni balka bilan koplanadi, katnov qismini yogochdan ishlanadi. YArim balkon va balkondan o„tuvchi ishchi proezdni bo„lagini tusinlar, shuningdek xodalar bilan yaxshilab mustakkamlanadi.
Ko„p riklar o„rniga vaqtinchalik estakadalarni doimiy ko„p riklarni qurish ko„p vaqtni oladigan yoki qandaydir sabab bilan ushlanib koladigan joylarda kuriladi. Bu kolatlarda vaqtinchalik, lekin ayrim kollarda quruvchilarda bor bo„lgan materialdan juda baland estakadalar kuriladi. Xamma xollarda daryolardan va suv kovzalaridan, odatda, oqimnm yuqori tomonida doimiy ko„p rik quriladigan joyda vaqtinchalik sun‟iy inshoot kuriladi. Ammo, agar buni qilish mumkin bo„lsa, vaqtinchalik ko„p rikni qurilmaydi, lekin doimiy kichik ko„p rik yoki quvur kuriladi. Ishchi proezdni polkasini qurishni tezlashtirish uchun doimiy ko„p riklar va quvurlar yo„lning yarim kengligi bo„yicha kuriladi.
Yo„l poyining bo„tun kengligi bo„yicha koya tog„ jinslarini kovlash koya tosh ishlarini asosiy hajmini 80 % ni tashqil qiladi. Bu ishlarning texnologiyasi: ko„ndalang kesim turi; maxsus inshootlarning turi va borligi; koya toshlarni mustahkamlik darajasini belgilovchi geologiya va gidrogeologiya sharoiti; portlatish ishlarini texnologiyasi va portlatilgan jinslarni keyinchalik ishlatig
imkoniyati; jinslarni ko„ndalang yoki bo„ylama surish yo„nalish bilan aniklanadi.
Ko„ndalang kesimni asosiy turi yarim o„yma va yarim ko„tarmani tagidan tirgovich devor bilan ushab turuvchi echimli yarim o„yma - yarim ko„tarmadir. SHuningdek ko„p incha ayrim texnik sabablarga asosan ochiladigan juda kichkina o„yma va ko„tarmalar uchrab turadi.
Koya gruntlarida yarim o„ymani kovlash loyihaviy kesimni yuqorigi ustupidan boshlanadi. Avval kengligi 3,5 m bo„lgan ishchi proezdni polkasi qilinadi. Polkani bunday kengligi skvajinani bugulash uchun burg„ulash mashinasini va keyinchalik PM zaryadkalash va tashish uchun kerak bo„ladigan mashinani o„tishini ta‟minlaydi. Skvajinali zaryadlarni portlatish ustup bo„yicha yo„l poyini loyihaviy belgisigacha koya jinslarini yumshatish va otish bilan amalga oshiriladi. Portlatish ishlarini moslashtirilgan tashqilotlarga topshiriladi.
Qatlam qalinligi 3,0-3,5 m bo„lgan koya tog„ jinslari shpur usuli bilan portlatiladi, kata qalinlikda bo„lsa - skvajinali zaryadlar ishlatiladi. Agar bir vaqtni o„zida skvajinalar orasida joylashgan skvajinali va shpurli zaryadlar ishlatilsa portlatish ishlarini samarasi oshadi, ulchovsiz toshlarni soni kamayadi.
Otish uchun mo„ljallangan portlashdan so„ng buldozerni ko„ndalang iga yurib tozalaydigan 10-12 % maydalangan jins koladi.
O„ymalarda koya tog„ jinsini portlatish kerakli darajada mustahkam va samarali bo„lishi uchun otishga chegaralangan usulida olib boriladi. Bunda ishni muddati sezilarli darajada kiskaradi. O„ymadan grunt bir yoki ikkita tomonga yuboriladi,
portlatishdan so„ng tozalanadigan jinsni hajmi umumiy hajmni 15-20 % ni tashqil
qiladi.
Maydalash uchun portlatishda ishlarni xavfsizligi sharoiti bo„yicha ekskavator zaboyi berilgan ekskavator uchun maksimal kesish balandligidan 1-2 m dan ko„p bo„lmasligi kerak.
CHuqurligi 6-8 m dan katta o„yma va yarim o„ymani kovlash balandligi bo„yicha (7.3 rasmga karang) bir nechta yarusda, burg„ulash portlatish ishlari bilan birgalikda, olib boriladi, chunkiy portlatilgan jins bir joyga tuplanib kolishi mumkin. Ekskavator va transport vositasini ish unumdorligini oshirish uchun burg„ulash ishlarini ikki-uch smenada olib boriladi.
Mexanizatsiyalashgan otryadni komplekslashda xar ikki ekskavatorga bita buldozer beriladi, u avvaldan ekskavatorlar uchun maydon va avtomobillar uchun o„tish joyi tayyorlaydi. Har ikkita burg„ulash mashinalariga bir xarakatlanuvchi kompressor stansiyasi xizmat ko„rsatadi. Portlatilgan jinsda uchraydigan o„lchamsiz toshlarni chetga ekskavator bilan surib quyiladi va o„yma va yarim o„ymani yon qiyaligiga taxlanadi. O„lchamsiz toshlarni galdagi portlatishda shpur usuli bilan portlatiladi. Ekskavator va avtomobil-samasvallar uchun o„tish joyini tozalaydigan buldozerlar portlatilgan o„lchamsiz toshlarni ekskavator oldiga suradi.
Yo„lni uzunligi bo„yicha kovlanadigan koya tog„ gruntining hajmini o„zgarishini koya tog„ jinslarini ishlashda xisobga olinadi. Odatda kam ish hajmi jinslarni yuqorigi nuragan qatlamida bajariladi; katta ish hajmi qattiq koya tog„ jinsida olib boriladi. SHuning uchun va murakkab maxsus inshootlarni borligidan bir chiziqli va bir erga yig„ilgan ishlarni almashtirib olib boriladi, bu ayrim xollarda koya tog„ jinslarida o„tadigan xamma yo„l bo„lagini bir erga yig„ilgan ishga ta‟lukli qiladi.
Mashinalar koya tog„ gruntlarida ishlaganda bush gruntni ishlashga karaganda katta kuch sarf qiladilar. SHuning uchun portlatilgan koya tog„ jinslarini qiyalik tagiga surish traktorli buldozerlar yoki cho„michini hajmi 1 m dan ortiq ekskavatorlar bajaradi.
Engil eruvchi tuzlar suv ta‟sirida yo„l poyi gruntini mustahkamligini kamaytiradi, undan tashqari, grunt tarkibidagi suvda erishi mumkin bo„lganidan ortiqcha tuzni ko„p ligi sho„rlangan gruntlarni mos ravishda usha granulometrik tarkibli sho„rlanmagan gruntlarning kulay zichligigachang zichlashishiga qarshiliqqiladi. SHuning uchun uarqandaysho„rlangan grunt yo„l poyi qurish uchun yarokli bulavermaydi. Ulardan foydalanish imkoniyatini laboratoriya toulili natijasida, sho„rlanishni sifatli uarakteri va darajasi bo„yicha gruntlarni tasnifi asosida aniklanadi.
SHo„rlangan gruntlarni asosiy turlariga solonchaklar, solonslar, shuningdek takir gruntlari kiradi. Gruntlarni sho„rlanish darajasi ko„tarmaga surilishi kerak bo„lgan grunt qatlamidagi engil eruvchi (xlorli natriy, sulfat natriysi, korbonat natiriy) tuzlarni miqdorini o„rtacha yegindisini quruq grunt massasiga nisbatini foyizda belgilashi bilan tavsiflanadi. SHo„rlanishni sifatli uarakteri gruntda xlor
CLionining miqdorini SO₄miqdoriga nisbati bilan belgilanadi. Masalan, qabul
kilingan yo„l tasnifi bo„yicha 4-jadvalda ko„rsatilgan gruntlarni sho„rlanishi
ajratiladi. Gruntlar sho„rlanish darajasi bo„yicha tuzlarni sifatli uarakteri va
yo„lgikdim mintaqasiga qarab tavsiflanadi.
4-jadval

Grunt	Tuzlarni m Xloridli va xloridli sh IV zona	assasi bi sulfat- o„rlanish V zona	rligidagi yi Sulfatli, xl va sodali s IV zona	g„indisi, % orid-sulfatli ho„rlanish V zona	Yul poyi qurish uchun yaroqliligi
Kam sho„rlangan	0,3-1,0	-	0,3-0,5	-	YArokli
O„rtacha sho„rlangan	1 -5	5 -8	0,5-2	2 -5	YArokli
Kuchli sho„rlangan Ortiqcha sho„rlangan	5 -8 8	8-10 10	2 -5 5	5 -8 8	Qo„shimcha tadbir bilan yarokli

SHo„rlangan gruntlarni yo„l poyini qurish uchun yarokliligi tumanni iqlim sharoitiga, gruntni sho„rlanish xarakter iva sifatiga bog„liq bo„ladi. Gruntni ko„tarmaga solishda kiyin eriydigan tuzlarni (gips) birlik massadagi qismi 3 % gacha ruhsat beriladi.
SHo„rlanish turi: XloridliSulfat-xloridli Xlorid-sulfatli Sulfatli Sodali.
Sodali sho„rlanish sho„rlangan gruntning yuzasiga mitum materialli koplama kurilganda axamiyatga ega.