Muzrabot pedagogika kolleji maxsus fanlar kafedrasi maktabgacha yoshdagi bolalar
- Mavzu: Idrok. Bolalarda idrokning rivojlanishi
Yüklə 0,94 Mb.
|
|
22- Mavzu: Idrok. Bolalarda idrokning rivojlanishi
Reja: Idrok haqida tushuncha Bolalarda idrokning rivojlanishi Xulosa Idrok to‘g‘risida umumiy tushuncha. Narsalarning alohida- alohida sifatlari (rangi, tovushi, qattiqligi va hokazo) sezgilar tu- fayli miya yarimsharlarida aks ettiriladi. Ammo odamni qurshab olgan voqelikdagi har bir narsa yoki hodisada turlicha sifatlar va xususiyatlarning yaxlit kompleksi mujassamlashgan bo‘ladi. Analizatorlar orqali hosil bo‘ladigan sezgilar narsa va hodisalar- ni to‘g‘riroq aks ettirish uchun miya po‘stlog‘ida bir-biri bilan birikadi va odamda narsa va hodisaning yaxlit obrazi yaratiladi. Ayni chog‘da sezgi organlariga ta’sir etib turgan narsa va hodis alarni ongimizda yaxlit aks ettirilishidan iborat bo‘lgan psixik jarayon idrok deb ataladi. Sezgilarga qaraganda idrok voqelikni aks ettirishning ancha yuksak formasidir. Katta yarimsharlar po‘stlog‘ida vujudga keluvchi murakkab shartli refleks bog‘lanishlari idrokning fiziologik asosi hisobla- nadi. Tashqi qo‘zg‘atuvchilar ta’siri natijasida vujudga keluvchi qo‘zg‘alishlar katta yarimsharlar po‘stlog‘ida sintez qilinadi (birlashtiriladi). Idrok qilishda bir necha analizatorlarning ishi bilan organizmning qator qo‘zg‘atuvchilar kompleksi ta’siriga javoban reaksiyasi bir-biri bilan uyg‘unlashadi. Masalan, biz atirgulni idrok qilar ekanmiz bir vaqtning o‘zida biz uning chiroyli shaklini ham, ajoyib rangini ham ko‘ramiz. Gul ning xushbo‘y atrini hidlab bilamiz, gulbarglarining mayinligini tuyib sezamiz va hokazo. Alohida-alohida bu belgilarning bar- chasi miya po‘stlog‘ida yaxlit kompleks bo‘lib birikadi. Bundan tashqari, biz bu narsaning atirgul ekanligini taniymiz, ya’ni bu yerda xotira jarayonlari ham ishtirok etadi. Gul hidi bizga hu- zur bag‘ishlaydi, bizda yoqimli his uyg‘otadi. Nihoyat idrok ja- rayoni tarkibiga tafakkur ham kiradi: mazkur gul atirgulning qanday navi ekanligi haqida o‘ylaymiz, dastlabki sodda xu- losani chiqaramiz. Idrokda qaysi analizator ustunlik qilishi- ga qarab ko‘rish, eshitish, hid bilish, ta’m-maza, teri-tuyish va kinestetik idrok turlariga ajratiladi. Idrokning ba’zi bir xususiyatlari. Idrok odamning faoliyati bi- lan chambarchas bog‘liq jarayondir. Agar biz biron rasmga mah- liyo bo‘lib uning qarshisida qimirlamay tursak ham, baribir biror aqliy ishni amalga oshiramiz, aks holda hech narsani anglay olmagan bo‘lamiz. Odatda bizning ongli idrok qilishimiz, bilib olishimiz lozim bo‘lgan qandaydir konkret masalani yechish- dan iboratdir. Uni maxsus perseptiv faoliyat ( lotincha perseptio – idrok) deb atash mumkin. Deyarli har qanday obyekt shu obyektni qurshab olgan fon bilan birgalikda idrok qilinadi. Dars boshida o‘qituvchi butun sinfga, partada o‘tirgan ko‘plab bolalarga nazar tashlab turibdi, deb faraz qilaylik. Ammo shunday bir lahza yuz beradiki, o‘qituvchining nigohi ana shu o‘nlab o‘quvchilar orasidan bittasini ajratib olib, kuzatib boradi. Qolgan butun sinf fon vazifasini o‘taydi. Ba’zan obyekt bilan fon o‘zaro o‘rin almashib turishi mumkin (vaza, o‘rdakcha, ayol va hoka- zo). Bunday rasmlar ikkilanuvchi tasvirlar deb ataladi. Analizatorlarimizga keluvchi ko‘pdan ko‘p qo‘zg‘alishlar orasidan qaysi biriga diqqatimizni qaratsak, faqat shunisinigina biz ayni chog‘da idrok qilamiz. Bu hol idrokning tanlab (ajratib) oluvchanlik xossasi deb ataladi. Idrokning yaxl itligi va onglili- gi o‘tmish tajribamizning natijasi hisoblanadi. Agar derazadan olis dagi simyog‘ochlarga qarasak, ular ko‘z to‘r pardasida juda kich rayib aks etadi, oldimizda yotgan qalamdan ham kichikdek. Lekin biz ikkalasini ikki xil idrok qilamiz. Bu idrokimiz ning konstantligidan, ya’ni doimiyligidan dalolat beradi. Bolalarda turmush tajribasi oz bo‘lganligi sababli idrok ning konstantlik xususiyati amaliy faoliyatlari jarayonida yuzaga keladi. Idrok darajalari. Idrokning o‘tmish tajribaga bog‘liqligi appersepsiya (lotincha ap – taalluqli, perceptio – idrok de- makdir) deb ataladi. Turli kasb kishilari bitta narsaning o‘zini turlicha idrok qiladilar. Gulni ko‘zdan kechirayotgan rassom guldagi ranglar ning uyg‘unligiga e’tibor bersa, botanik qaysi sinfga mansubligi nuqtayi nazaridan qaraydi, agronom yem- xashak turi sifatida qaraydi va hokazo. Bizning ongli idrok eti- shimiz persepsiya de yiladi. Narsalarni noto‘g‘ri, buzib idrok qilish illuziya deb ataladi. Bu singari rasmlarni ko‘zdan ke- chirishda xatoga yo‘l qo‘yadilar, chunki bu illuziyalar sezgi- larimiz va idrokimizning xususiyatlariga bog‘liqdir. Ayrim il- luziyalarning nomlarini aytib o‘tamiz: 1) ochiq (yorqin) va bo‘g‘iq rang illuziyasi; 2) kontrastlik illuziyasi; 3) butun xususiyatlarning bo‘laklarga ko‘chishi illuziyasi; 4) narsalar tepa qismining kattalashib ko‘rinishi illuziyasi; 5) chiziqlar yo‘nalishining o‘zgarishi illuziyasi; 6) perspektiva illuziyasi. Idrokning shakllari Tevarak-atrofimizni qurshab olgan moddiy olamdagi bar- cha narsalar fazoda joylashgan bo‘lib, muayyan o‘rin egallaydi, ular dan har birining o‘z katta-kichikligi, hajmi va shakli bor. Ular bizga va boshqa narsalarga nisbatan ma’lum masofa- da turadi. Narsalarning ana shunday fazoviy holatlarini ko‘z o‘ngimizda aks ettirishimiz fazoni idrok qilish deb ataladi. Bundan tashqari moddiy olamdagi narsalar doimo harakatda va o‘zgarishdadir. Bu harakat va o‘zgarishlar ma’lum bir vaqt ichida yuz beradi. Narsal ar harakati va o‘zgarishidagi oldin- ma-ketinlik, tezlik va davo miylikning odam ongida aks ettiri- lishi vaqtni idrok qilish deb ataladi. Obyektlarning fazoda egal- lagan holati o‘zgarishining aks ettirilishi harakatni idrok etish deyiladi. Olam materiyadan iborat, materiya hamisha fazo va vaqt ichi da mavjuddir yoki faylasuflar ta’biri bilan aytganda yashash formalaridir. Bir qancha sezgi organlari va miya katta yarim- sharlari po‘stlog‘ining birgalikda ish bajarishi fazo va vaqtni idrok qilishning fiziologik asosi hisoblanadi. Biz narsalar ning fazoviy xususiyatlarini avvalo ko‘rib idrok qilamiz. Ammo bu xususiyatlarni idrok qilishda yolg‘iz ko‘rishning o‘zi kifoya qil- maydi. Ko‘zimizning to‘r pardasida shar tekis doira sifatida, kub esa kvadrat shaklida aks etadi, bu yo‘sinda aks ettirish orqali mazkur buyumning hajmini idrok etib bo‘lmaydi. Turli- cha masofadagi narsalarni idrok qilishda ham shunga o‘xshash hodisa ro‘y beradi. Ularning ko‘z pardasiga tushuvchi aksi kat- ta-kichikligi jihatidan teng bo‘lishi mumkun. Bu esa ular ning katta-kichikligi hamda ulargacha masofa haqida aniq tasav- vur bera olmaydi. Ko‘rish va muskul-harakat sezgilarining birga qo‘shilishi tufayli biz narsalarning fazoviy holatlari ha- qida to‘g‘ri ma’lumotga ega bo‘lamiz. Masalan, harakat qi- lish sohasida yetarli darajada tajriba orttirmagan go‘dakning to‘g‘ri tasavvur eta olmasligining boisi ham shundadir. Go‘dak o‘zidan ancha olisdagi narsaga qo‘l cho‘zib, uni ushlashga ha- rakat qiladi. Tug‘ma ko‘rlar operatsiyadan keyin ko‘ra oladigan bo‘lgach, ular dastlabki paytda ko‘rish idroki yordamida shar bilan doirani bir-biridan farq qila olmaydilar. Narsalarni qo‘l bilan paypaslab ko‘rgandan keyingina uning fazoviy xususiyat- larini to‘g‘ri aytib bera oladilar. Odamning binokulyar ko‘rishi narsalarning hajmini idrok qilishda katta ahamiyatga ega. Binokulyar ko‘rish (lotincha bi- ni – ikkitadan, okulus – ko‘z, ya’ni ikki ko‘z bilan ko‘rish) da ko‘z to‘r pardasida biz ko‘rayotgan narsaning ikki xil tasvi- ri hosil bo‘ladi: o‘ng ko‘zda narsaning ko‘proq o‘ng tomoni aks etsa, chap ko‘zda chap tomoni aks etadi. Bu tasvirlar ongimiz- da yaxlit bir holat tasviriga keltiriladi, shu tufayli ham biz nar- saning hajmli ekanini bilamiz. Ko‘rishimizning binokulyarligi masofani idrok qili shimizda ham yordam beradi. Narsalarning uzoq-yaqinligini idrok qilishda ikki ko‘zdagi ko‘rish o‘qlarining yo‘nalishi tufayli sodir bo‘luvchi sezgilar katta ahamiyatga ega, ikki ko‘z o‘qining bir narsaga tomon yo‘naltirilishi konvergen- siya (lot. konvergare – yaqinlashish, tutashish) deb ataladi. Ko‘zning bu harakatlari ixtiyorsiz rav ishda yuz beradi. Nar- saning bizdan qanchalik olis yoki yaqinligini bildiradi. Vaqtni idrok qilish bizga voqelikdagi hodisalarning davomiy- ligi, tezligi va ketma-ketligi haqida tasavvur beradi. Tabiatda- gi davr iy harakatlar va bir me’yorda yuz beruvchi o‘zgarishlar, yer ning aylanishi, kunduz va kechaning almashinishi, yil fa- sllari, vaqtni (oy, yil, sutka) aniq o‘lchash imkonini beradi. Vaqtning qisqacha bo‘laklarini (soat, daqiqa, soniya) aniqlash- da biz asbobl ardan (soatdan) foydalanamiz, soatning millari ma’lum vaqt birligida bir xil yo‘lni bosib o‘tadi. Bu yo‘sinda vaqtni o‘lchash vaqtni bilishning obyektiv usulidir, bu tarzda vaqtni o‘lchash bizdan tashqarida, ya’ni obyektiv ravishda sodir bo‘luvchi jarayonlar yordamida amalga oshadi. Biroq vaqtni baholash subyektiv xarakterda ham bo‘ladi, ya’ni ma’lum ba- holanadigan vaqt oralig‘i davomida yuzaga keladigan tasavvur hamda kechinmalar bizning vaqt haqidagi fikrimizni belgilay- di. Agar ana shu vaqt oralig‘i davomida odamda tasavvur ham- da kechinmalar paydo bo‘lsa, vaqt sekin o‘tayotgandek tuyila- di. Agar aksincha, biz ko‘proq taassurotlar olsak, masalan sayr yoki ekskursiya qilsak, nazarimizda vaqt juda tez o‘tib ketgan- dek bo‘ladi.
1. Idrok deb nimaga aytiladi? 2. Idrokning qanday xususiyatlari bor? 3. Idrok darajalarini farqlab bering. 4. Idrok qilishda illuziya hodisasi nima? 4. Fazo va vaqtni idrok qilish deganda nimani tushundingiz? 5. Kuzatuvchanlik nima? Kuzatishda qanday qoidalarga rioya qilish kerak? 6. Nutqni idrok qilish haqida so‘zlab bеring.
23-Mavzu: Maktabgacha yoshdagi bola xotirasining xususiyatlari Reja: 1. Maktabgacha yoshdagi bola xotirasi 2. Maktabgacha yoshdagi bola xotirasining xususiyatlari 3.Xulosa Xotira. Xotira to‘g‘risida tushuncha va uning fiziologik asoslari Xotira – bu tajribamizga aloqador har qanday ma’lumotni eslab qolish, esda saqlash, esga tushirish va unutish bilan bog‘liq murakkab jarayondir. Xotira har qanday tajribamizga aloqador ma’lumotlarning ongimizdagi aksidir. Tevarak-atrofdagi biz idrok qilgan narsa va hodisal ar ongimizda izsiz yo‘qolib ketmaydi, balki miya po‘stlog‘ida obrazlar tarzi da saqlanib qoladi. Keyinchalik narsa va hodisa- larning o‘zi ko‘z oldimizd a bo‘lmagan paytda ham biz bu obrazl arni ongimizda qayta tikl ay olamiz. Odatda biz biror-bir ma’lumotni o‘qiydigan bo‘lsak, uni hech bir o‘zgarishsiz eslab qolishga harakat qilamiz. Lekin ajabla- narlisi shundaki, borgan sari ma’lumot ma’lum o‘zgarishlarga yuz tutib, xotirada dastlabki paytdagisidan boshqacharoq bo‘lib saqlanadi. Ba’zi bir ma’lumotlar xohlasak ham xotiradan o‘chmaydi, boshqasini esa juda qattiq xohlasak ham kerak payt- da yodimizga tushira olmaymiz. Ma’lum bo‘lishicha inson mi- yasi har qanday ma’lumotni saqlab qoladi. Agar shu ma’lumot biror sabab bilan odamga kerak bo‘lmasa yoki o‘zgarmasa, u ongdan tabiiy tarzda yo‘qoladi, lekin har doim ham bizning professional faoliyatimiz manfaatlariga mos ma’lumotlarni es- da saqlash juda zarur va shuning uchun ham ko‘pchilik ataylab xotira tarbiyasi bilan shug‘ullanadi. Inson xotirasining yaxshi bo‘lishi, ya’ni his-kechinmalarimiz, ko‘rgan-kechirganlari- mizning mazmuni to‘laroq miyamizda saqlanishi quyidagi omillarga bog‘liq – esda saqlab qolish bilan bog‘liq harakatlarning yakunlan- ganlik darajasiga; – shaxsning o‘zi shug‘ullanayotgan ishga nechog‘liq qiziqish bildirayotganligi va shu ishga moyilligiga; – shaxsning bevosita faoliyat mazmuni va ahamiyatiga mu- nosabatining qandayligiga; – shaxsning ayni paytdagi kayfiyatiga; – irodaviy kuchi va intilishlariga. O‘tmish tajribalarimizda nimaiki hodisa yuz bergan bo‘lsa, shuni esda olib qolish, esda saqlash va keyinchalik esga tushi- rish yoki unutish xotira deb ataladi. Tashqi va ichki qo‘zg‘atuvchilar ta’sir ko‘rsatishi tufay- li miya ga keluvchi qo‘zg‘alishlar miyada «izlar» qoldiradi, bu izlar-uzoq yillar (ba’zan butun hayot) davomida saqlanib qola- di. Yarimsharlar po‘stlog‘ida qo‘zg‘alishlar uchun go‘yo yo‘l ochiladi, buning natijasida nerv bog‘lanishlari keyinchalik oson va tez vujudga keladi. Agar qo‘zg‘alishlar takrorlanib tursa nerv bog‘lanishlari saqlanadi va jonlanadi, aksincha qo‘zg‘alishlar takrorlanmasa nerv bog‘l anishlari so‘nadi. Nerv bog‘lanishlari so‘nsa ilgari esda qoldiril gan ma’lumotlar unutiladi. Vaqtincha nerv bog‘lanishlarining vujudg a kelishi va saqlanishi xotira- ning fiziologik asosini tashkil etadi. Xotiraning mohiyati narsa va hodisalar o‘rtasida aloqa o‘rnatishd an iborat ekanligini qadim zamonlardayoq greklar tushu nib yetgan edilar. Bunday aloqalar assotsiatsiyalar deb atab kelinadi. Assot siat siyalar uch xil bo‘ladi: Izdoshlik – (yoki ketma-ketlik) assotsiatsiyasi, masalan: biror hodisa esga keltirilgan paytda, shu davrda yuz bergan boshqa faktl ar ham xotirada gavdalanadi. Kontrastlik – shovqin-suronli shaharga kelib qolsam tinch qishloq hayotini eslayman. O‘xshashlik – tanishimni portretini ko‘rsam uni o‘zini ham eslayman. Ilgari idrok qilingan narsa va hodisalar obrazlarining ongimizda qayta gavdalanishiga tasavvur deb ataladi. Tasav- vurlar tufayli ayni paytda ko‘z o‘ngimizda bo‘lmagan lekin il- gari idrok qilgan narsalarni aks ettira olamiz. Tasavvurlar va uning turlari Esda olib qolish va qayta esga tushirish tasavvur obrazlari asosi- da amalga oshiriladi. Odatda mazmun jihatidan ikki xil tasav- vur, ya’ni xotira tasavvuri va xayoliy tasavvur farqlanadi. Xotira tasavvuri ilgari idrok qilingan, ya’ni ilgari o‘z shaxsiy tajribamiz- da bo‘lib o‘tgan, lekin hozir ko‘z o‘ngimizda bo‘lmagan narsalar- ning obrazlarini ongimizda gavdalantirishdan iboratdir. Masalan, bi rinchi marta maktabga borganimizdagi taassurotlarni ongimiz- da qayta tiklashimiz xotira tasavvuri bo‘ladi. Xayoliy tasav- vur xotira tasavvuriga qaraganda murakkab bo‘lib, ongimizda- gi bilimlar imiz, tajribamiz asosida ilgari idrok qilinmagan, shu paytgacha turmush tajribamizda uchratmagan narsalarning obra- zlarini yaratishdan iboratdir. Xayoliy tasavvur ijod qilish jarayo- ni bilan bog‘liq bo‘lgan tasavvurdir. Masalan: matndagi obraz- larning tasvirlanishiga qarab, ular obrazlarining ko‘z oldimizda paydo bo‘lishi xayoliy tasavvurga misol bo‘la oladi. Tasavvurlar narsa va hodisalarni bevosita idrok qilish orqa- li hosil bo‘lishidan tashqari so‘zlar orqali, ya’ni so‘z bilan bi- ron narsani tasvirlab berish orqali ham hosil bo‘lishi mumkin. Tasavvur obrazlarining to‘la va ravshan bo‘lishi birinchi navbat- da idrokning chuqur va to‘laligiga bog‘liqdir. Unchalik e’tibor bermay pala-partish idrok qilgan narsalardan hosil bo‘lgan obrazlar juda xira bo‘ladi. Binobarin, bunday obrazlar tasav- vurda qayta tiklanganda undan ham xira va noaniq bo‘ladi. Bundan tashqari tasavvur obrazlarining sifati odamning ay- ni chog‘dagi ahvoliga, his-tuyg‘ulari va diqqatiga bog‘liq bo‘ladi. Chunonchi, tobi qochib kayfiyati buzilib (ko‘ngli biron narsaga g‘ash bo‘lib), diqqati chalg‘ib turgan paytida odam idrok qilgan narsalarini yaxshi va osonlik bilan tasavvur eta olmaydi. Idrok qilish jarayonida qaysi sezgi a’zosining ustunlik qilishiga qarab tasavvurlar quyidagi turlarga bo‘linadi: ko‘rish tasavvuri, eshi- tish, hid bilish tasavvurlari, ta’m bilish tasavvuri, harakat tasav- vuri va shu kabilar. Odamlarning kasbiga qarab tasavvurlar ning ayrimlari nisbatan kuchli rivojlanadi. Masalan: rassomlarda ko‘rish tasavvuri, kompozitor va sozandalarda eshitish tasavvuri, raqqo salarda harakat tasavvuri nisbatan ustun turadi. Tasavvur- lar yakka va umumiy tasavvurlarga bo‘linadi. Yakka tasavvur 136
deb birorta yakka narsa yoki hodisaning obrazini tasavvur qi- lishga aytiladi. Masalan: tanish bo‘lgan odamlar (o‘rtog‘i, sinf- doshi haqidagi) va shaxsiy narsalari haqidagi (avtoruchkasi, port- feli kabi) tasavvurlar. Umumiy tasavvur deb bir jins, bir tur, bir guruhni tashkil qilgan narsalarning obrazlarini tasavvur etish- ga aytiladi. Masalan: umuman odamni, umuman daraxtni yo- ki umuman o‘simlikni tasavvur qilish. Odamda dastavval yakka tasavvurlar undan keyin esa umumiy tasavvurlar yuzaga keladi. Chunki umumiy tasavvurlar bir qancha bir-biriga o‘xshash nar- sani qayta-qayta idrok qil ish natijasida hosil bo‘ladi. Xotira turlari. O‘zlashtirish va esga tushirish xususiyatlari- ga ko‘ra xotira bir necha turlarga ajratiladi. Masalan: muzeyga uyusht irilgan sayohatni eslar ekanmiz, o‘zimiz ko‘rgan narsa- larning obrazini va o‘zimiz guvohi bo‘lgan hodisalarni fikran ko‘z oldimizda gavdalantiramiz. Bu obraz xotirasidir. Bunda birinchi signal sistemasi katta o‘rin egallaydi. Ekskursiya rah- barining tushuntirishlarini, ular bilan o‘tkazilgan suhbatlarni, eks kursiyaga birga borilgan o‘rtoqlar bilan o‘zaro fikr almashuv- larni eslash chog‘ida biz ma’no xotirasidan yoki so‘z-mantiq xotirasidan foydalanamiz. Bu xotira ikkala signal sistemasi ning o‘zaro bir-biriga ta’sir ko‘rsatishiga taya nadi, bunda ik kinchi signal sistemasi dominantlik (ustunlik, yetakc hilik) rolini o‘ynaydi. Agar biz o‘z do‘stimizning boshi ga tushgan baxtsiz- likni eslasak, bunda biz yana yangidan g‘amginlik yoki hatto musibat hissini kechiramiz, bu esa emotsional xotiraning yoki his-tuyg‘ular bilan aloqador xotiraning ko‘rinishidir. Harakat- lar bilan aloqador motor yoki harakat xotirasi (sportchi, raqqo- sa, suzuvchi va h.k.) deyiladi. Xotira jarayonlari Xotira quyidagi jarayonlardan iboratdir: a) esda olib qolish; b) o‘zlashtirilgan ma’lumotni esda saqlash; d) esga tushirish va tanish; e) unutish. Esda olib qolish va uning turlari. Xotira jarayonlari esda olib qolishdan, ya’ni narsa va hodisalar o‘rtasida aloqa o‘rnatish dan 137 iboratdir. Esda olib qolish bosh miya po‘stlog‘ida yuzaga keladi- gan turli murakkablikdagi assotsiatsiyalarga bog‘liqdir. Xotiramiz- da nimaiki saqlanayotgan bo‘lsa, shularning ko‘pchiligini biz ixti- yorsiz ravishda esda olib qolganmiz. Masalan: ko‘chada ketayot gan paytimizda oldimizga aniq maqsad qo‘ymagan bo‘lsak ham juda ko‘p narsalar ixtiyorsiz tarzda esda saqlanib qoladi. Ko‘pincha beixtiyor idrok qilingan narsa va hodisalar esda saqlanib qoladi. Lekin esda saqlanib qoladigan ma’lumotga hissiyot ta’sir qilishi mumkin. Masalan: bizda bironta hissiyot tug‘diradigan ma’lumot hissiyotimizga hech bir ta’sir qilmaydigan ma’lumotga qaragan- da esimizda ham tezroq, ham mustahkamroq o‘rnashib qoladi. Ammo odamning hayoti va faoliyati undan ixtiyoriy esda olib qolishni talab etadi. Maktabda fan asoslarini o‘rganish, bi- ron-bir kasb bo‘yicha ishga tayyorgarlik ko‘rish odatda ixti- yoriy esda qoldirishni talab etadi. Muayyan bilimlarni egal- lash uchun sistematik va ixtiyoriy ravishda esda qoldirish uqib olish deb ataladi. Uqib olish maktab o‘quvchilari o‘quv ishining muhim qismi hisoblanadi. Ixtiyoriy esda olib qolish deb ko‘zda tu- tilgan maqsadga muvofiq tanlangan ma’lumotlarni ongli ra vishda kuch sarf qilib esda olib qolishga aytiladi. Ixtiyoriy esda olib qo- lish anglab, bilib esda olib qolishdir. Masalan: esda olib qolishga jazm qilish, maqsadga erishish uchun intilish, kerak ma’lumotni tanlash, motivatsiya (nima maqsad bilan esda qoldirish kerakli- gini bilish) – bularning hammasi tafakkur faoliyati bilan bog‘liq bo‘ladi. Ixtiyoriy esda qoldirishda iroda ning ham ahamiyati kat- ta. Masalan: ba’zi paytlarda esda olib qolish ning qiyinchiliklariga duch kelar ekanmiz, bunda albatta iroda ishtirok etadi. Ixtiyoriy esda olib qolishning nerv-fiziologik asos ida birinchi va ikkinchi signallar sistema doirasida yuzaga keladigan shartli ref lekslar, mu- vaqqat aloqalar yotadi. Odatda qiziqish yengillik bilan esda qoldi- rishning eng birinchi shartlaridandir. Bizda qiziqish tug‘dirgan narsa tezroq va mustahkamroq esda qoladi. Esda qoldiriladigan ma’lumotga bo‘lgan qiziqish diqqatimizni o‘ziga jalb etadi, his- tuyg‘ularimizga ta’sir qilib zavql antiradi. Bu esa o‘z navbatida es- da olib qolishni kuchaytiradi. Ayrim kishilar xotirasining zaifli- gi analiz qilinganda esda yaxshi saqlab qololmasliklarining sababi ular diqqatining bo‘shligida, tarqoqligida, ya’ni miya po‘stidagi tegishli qo‘zg‘alish manbalar ining zaifligida ekanligi aniqlangan. Ma’lumotni idrok qilishda sezgi organlari qanchalik ko‘p ishtirok etsa, ma’lumot shunchalik tez va puxta esda qoladi. Ma’lumotni idrok qilishda sеzgi organlari qanchalik ko‘p ishtirok etsa, ma’lumot shunchalik tеz va puxta esda qoladi. Bu haqda mashhur rus pеdagoglaridan K.D. Ushinskiyning quyi- dagi gaplari juda ham o‘rinlidir. «Bolaning esida biror narsa- ning mahkam o‘rnashib qolishini xohlovchi pеdagog, bola sеzgi organlarining mumkin qadar ko‘prog‘ini – ko‘zi, qulog‘i, tovush organi, muskul sеzgisi va hatto, iloji bo‘lsa, hidlash va ta’m bil ish organlarini esda tutib qolish jarayonida qatnashti- rishga harakat qilishi kеrak», K.D. Ushinskiyning bu fikri al- laqachon amalda isbot qilingan. Ma’lumotni takrorlash ham albatta ixtiyoriy esda olib qo- lishga ijobiy ta’sir qiladi. O‘tkazilgan tekshirishlardan ma’lum bo‘lishicha, asosan uch xil yo‘l bilan takrorlash mavjud: – surunkasiga takrorlash; – qismlarga bo‘lib takrorlash; – bir yo‘la, surunkasiga, undan so‘ng yana qismlarga bo‘lib takrorlash. Bu psixologiyada kombinatsiya usuli deb yuritiladi. Esda olib qolinishi lozim bo‘lgan ma’lumotlarni taqsimlash- da kishining tafakkuri va diqqati faol qatnashadi. Binobarin, ma’lumotlarni taqsimlash va rejalashtirish jarayonining o‘ziyoq esda olib qol ishning sifatiga ijobiy ta’sir qiladi. Ma’nosiga tushunib, ya’ni mantiqiy (logik) tarzda esda olib qolish samarali va qulay usuldir. Ma’nosiga to‘la tushunib es- da olib qolingan ma’lumot odamning xotirasida mustahkam joy- lashib qoladi. Chunki, ma’nosiga tushunib esda olib qolinadi- gan narsa va hodisalarning umumiy va muhim belgilari, ular o‘rtasidagi sababiy hamda natija bog‘lanishlarni anglash demak- dir. Shuning uchun, ma’nosiga to‘la tushunib esda olib qolin- gan ma’lumot odamning ongida bor bilimlariga qo‘shilib keta- di. Og‘zaki ma’lumotlarni ma’nosiga tushunib esda olib qolish ayniqsa muhimdir. Ma’nosiga tushunib esda olib qolishning sa- marali bo‘lishiga sabab shundaki, ma’nosiga tushunib esda olib qol ish jarayonida odamning ixtiyoriy diqqati, tafakkuri va iroda- 139 si faol ishtirok qiladi. Faqat takrorlash bilan esda olib qolish me- xanik esda olib qolish deb ataladi, bunda ko‘pgina hollarda odam o‘zlashtirilishi lozim ma’lumotni tushunmagan holda takrorlay- veradi. Bu yo‘sindagi takrorlash oqibatida o‘quvchi qiyin, noaniq ma’lumotni quruq yodlab oladi, xolos. Quruq yodlash yo‘li bi- lan esda qoldirishda odatda odam ko‘p qiynalishiga to‘g‘ri keladi, kishidan ko‘p vaqt sarflash talab etiladi, o‘zlashtirilgan materi- al tez unutiladi. Bolalarda turmush tajribalarining ozligi va nerv sistemalarining nihoyat darajada pastligi, ya’ni juda plastikligi tufayli ular so‘zlar bilan bog‘liq har turli ma’lumotlarni mexanik tarzda esda olib qolishga intiladilar. Ayrim paytlarda mexanik es- da qoldirish usulidan ham foydalanishga to‘g‘ri keladi. Chunon- chi, bir necha marta takrorlash yo‘li bilan biz telefon nomerini yoki tanishimizning manzilini, shuningdek chet tili so‘zlarini, qiyin terminlarni va shu kabilarni esda olib qolamiz. Lekin bun- da ham odam esda olib qolmochi bo‘lgan narsani ilgaridan o‘ziga tanish narsa bilan bog‘lamog‘i, oqilona o‘zlashtirmog‘i lozimdir, zotan ma’nosiga tushunib esda olib qolish mexanik esda olib qo- lishga qaraganda ancha puxtaroq bo‘ladi. Esda saqlab turish. Biz nimani esda olib qolgan bo‘lsak, shundan nisbatan ozroq qismigina xotirada uzoq vaqt da- vomida, ba’zan bir umrga saqlanib qoladi. O‘zlashtirilgan ma’lumotlar mustahkamlanmasligi tufayli asta-sekin unu- tilib boradi. Shu sababdan o‘zlashtirilgan materialni xotirada saqlash uchun uni takrorlab turish kerak. Esga tushirish va uning turlari. Esga tushirish odatda tanish- dan boshlanadi. Tanish bu ilgari idrok qilingan narsa va hodisa- larni qayta idrok qilishda esga tushishidir. Tanish – yarim-yor- ti va to‘liq tanish bo‘lishi mumkin. Yarim-yorti tanishda ilgari idrok qilgan narsamiz g‘ira-shira esimizga tushadi. To‘liq ta- nishda esa idrok qilingan narsaga oid ilgari hosil bo‘lgan tasav- vur va fikrlar ongimizda tiklanadi. Bunday holda biz bu narsani qayerda va qachon ko‘rganimizni ham eslay olamiz. Chunon- chi, bayram kuni qayerda nima qilganimizni, kim bilan gap- lashib kulganlarimizni juda yaxshi eslay olamiz. Esga tushirish, ya’ni eslash narsaning o‘zini shu paytda idrok qilmay turib es- ga olishdir. Esga tushirish jarayoni tanish jarayoni bilan uzviy bog‘liqdir. Esga tushirish ham ixtiyoriy va ixtiyorsiz bo‘lishi mumkin. Ixtiyorsiz esga tushirish deganda biz o‘z oldimizga ma’lum bir maqsad qo‘ymasdan va irodaviy kuch sarf qilmas- dan esga tushi rishni tushunamiz. Bunday esga tushirish jarayoni yuqorida ko‘rib o‘tilgan assotsiatsiyalar ishtirokida sodir bo‘ladi. Ixtiyoriy esga tushirish deganda biz biron maqsad bilan esga olish kerak bo‘lgan ma’lumotlarni tanlab, harakat qilib, maxsus ravishda esga tushirishni tushunamiz. Ixtiyoriy esga tushirish bilib, anglab esga tushirishdir. Ixtiyoriy esga tushurishda eslab topish usullari dan foydalanamiz. Masalan: telefon raqamini es- lash, birovning ismini eslash va hokazo. Odatda biz ixtiyoriy es- ga tushirish jarayonlaridan juda keng foydalanamiz. Unutish ham xotira jarayonlaridan biridir. Unutish batamom va qisman unutish kabi ikki turga bo‘linadi. Unutishning bir qancha sabablari mavjud. Birinchidan, unutish esda olib qolin- gan ma’lumotlarning amalda tatbiq qilinishi yoki qilinmasligiga bog‘liqdir. Ikkinchidan, unutish esda olib qolingan ma’lumotga nisbatan qiziqishning naqadar barqarorligiga bog‘liqdir. Masa- lan: bizni nihoyatda qiziqtirgan biron kitobning mazmuni, bi- ron kinoning mazmuni yoki juda yoqqan biron kuyning ohangi hech qachon esdan chiqmaydi. Nihoyat uchinchidan, unutish ma’lum darajada nerv sistemasining ahvoliga ham bog‘liqdir. Xotira sifatlari va xotiradagi individual farqlar Xotira sifatlari xotirani qo‘llash, ya’ni muayyan vaqt ichi- da odam esda qoldiradigan narsalar yoki faktlar miqdori- ga, esga tushirishning aniqligiga, esda olib qolish tezligiga, o‘zlashtirilgan ma’lumotning qanchalik uzoq esda saqlani- shi, xotiraning tay yorligi, ya’ni talab etilgan narsani tezda es- ga tushira olish qobiliyati nazarda tutiladi. Xotiraning ana shu ko‘rsatib o‘tilgan xususiyatlari kimdaki yetarli rivojlangan bo‘lsa, shu odamning xotirasi yaxshi xotira hisoblanadi. Xoti- ra xususiyatlari shaxsiy fazilat sifatida odam qobiliyatlarin- ing rivojlanishiga, faoliyatiga ta’sir ko‘rsatadi. Narsalarni oson esda olib qoluvchi kishiga qaraganda, xotirasi u qadar yax- shi rivojlanmagan odamning vaqti ham, kuchi ham ko‘p sarf bo‘ladi. Ko‘pgina kasb-hunarlar uchun yaxshi xotira kerak. Xotiradagi individual farqlar: – materiallarni tez va puxta esda qoldiruvchi, sekin unutuv- chi kishilar; – materialni tez, ammo bo‘sh o‘zlashtiruvchi, tez unutib qo‘yuvchi kishilar; – materialni sekin esda qoldiruvchi, ammo o‘zlashtirgan materialni xotirasida uzoq vaqt esda saqlovchilar; – mate rialni sust o‘zlashtiruvchi va tez unutuvchi kishilar.
1. Xotira nima? Odam hayotida xotiraning qanday ahami- yati bor? 2. Xotiraning nerv-fiziologik asosini nima tashkil etadi? 3. Xotira va xayoliy tasavvurlarning farqi nimada? 4. Ixtiyoriy va ixtiyorsiz esda olib qolishning farqi nimada? 5. Xotira sifatiga ko‘ra odamlar qanday tiplarga ajratiladi?
Mavzuga oid bo’lgan krassvord yaratish. 24- Mavzu: Tafakkur. Bolalarda tafakkurning rivojlanishi Reja:
1.Tafakkur haqida tushuncha 2. Bolalarda tafakkurning rivojlanishi Tafakkur haqida tushuncha Tashqarida ob-havo qanday ekanligini bilish uchun men uy- dan hovliga chiqishim va sovuq yoki issiqligini bevosita yu- zim, qo‘llarim terisi, butun tanam bilan sezishim mumkin. Bu tevarak-atrof olamni sezgilar hamda idrok orqali to‘g‘ridan to‘g‘ri, bevosita bilish yo‘lidir. Ammo biz ob-havo masalasini uydan tashqariga chiqmay turib ham yecha olamiz. Chunon- chi, hovli, tomda osig‘liq turgan termometrga derazadan qarash orqali biz tashqari ancha sovuq ekanligini, daraxt shoxl arining tebranayotganligini ko‘rib, shamol esayotganligini bilamiz. Bu xildagi bilishni be vosita bilish yo‘li deb ataladi, chunki bu yer- da bilim to‘g‘ridan to‘g‘ri (bevosita) yo‘l bilan emas, balki vosi- tali ravishda (bavosita), ayrim hodisalarni (termometr nayidagi simobning balandligini, daraxt shoxlarining shamolda tebrani- shini) kuzatish hamda bu hodisalar bilan ob-havo o‘rtasidagi aloqani tushunish orqali hosil bo‘ladi. Astronom olim planetaning o‘zini hali ko‘rmasdan turib, uning qayerda bo‘lishi lozimligini matematik hisoblashlar orqali aniqlab bergan. Haqiqatdan ham oradan bir necha yil- lar o‘tgach olimlar juda kuchli teleskop yordamida bu plane- tani ko‘rganlar. Pluton planetasining kashf etilishi tarixi xud- di shunday bo‘lgan. Yana bir misolni ko‘raylik: qaynoq suvni shisha stakanga so- lishim zarur bo‘lib qoldi, deb faraz qilaylik. Bunda stakan yo- rilib ketmasligi uchun men avvaliga suvni stakanga asta-sekin quya boshlayman. Qaynoq suv solingan paytda stakan yorilib ketishini ilgari o‘zim ko‘p marta ko‘rganman va shu sabab- dan ham hozir qilgan ishim nima bilan tugashini oldindan bi- la olmayman. Bu sifatni (issiqqa chidamliligini) men hamisha shisha stakanlarga xos deb umumlashtirdim. Ammo umum- lashtirish uchun «qaynoql ik», «mayda bo‘laklarga parcha- lanish» yoki «sovuqlik», «o‘z holatini saqlab qolish» kabi sifat- larni avvalo ajratib olish, mavhumlashtirish zarur, bu xildagi ishlarni amalga oshirmasdan turib umumlashtirib bo‘lmaydi. Ana shu yo‘sinda mavhumlashtirish (abstraktlashdan) keyingi- na biz predmetning ajratib olingan xususiyatlarini ma’lum gu- ruhdagi buyumlarga tatbiq etamiz, ya’ni umumlashtiramiz. Tafakkur – bu atrof-muhitdagi voqelikni nutq yordami bilan bavosita, umumlashgan holda aks ettiruvchi psixik jarayon ham- da ijtimoiy-sababiy bog‘lanishlarni anglangan, yangilik ochishga va bashorat qilishga yo‘naltirilgan aqliy faoliyatdir. Tafakkurning nerv-fiziologik asoslari. Katta yarimshar- lar po‘stlog‘ida hosil bo‘luvchi muvaqqat nerv bog‘lanishlari (shartli ref lekslar) tafakkurning fiziologik asosi hisoblanadi. Bu shartli refl ekslar real voqelikni aks ettiruvchi ikkinchi sig- nallar (so‘zlar, fikrlar) ta’sirida maydonga keladi, ammo ular albatta birinchi signallar sistemasiga (sezgilar, idrok, tasav- vurlarga) asoslangan holda maydonga keladi. I.P. Pavlovning yozishicha: «Nutq organlaridan bosh miya po‘stiga o‘tuvchi maxsus kinestezik qo‘zg‘alishlar, ikkinchi signallardir, signal- larning signalidir. Ular voqelikdan, mavhumlashishdan iborat bo‘lib, umumlashtirishni taqozo qiladi, binobar in ular biz- ning ortiqcha maxsus insoniy, yuksak tafakkurimizdir...». Ik- kinchi signal bog‘lanishlari narsa va hodisalar o‘rtasidagi tur- licha munosabatlarni aks ettiruvchi ancha murakkab sistema bo‘lib, ular shunisi bilan sezgilardan, idrok va xotiradan farq qiladi. Tafakkur jarayonida har ikkala signal sistemasi bir-biri bilan chambarchas bog‘lanib ketadi. Ikkinchi signal sistemasi teva- rak-atrofdagi olamni yaxshiroq bilib olish imkonini beradi, ana shu signal sistemasi vositasida «odamning yuksak darajada mos- lashuvi» ham yuzaga keladi (I.P. Pavlov). Ammo ikkinchi sig- nal sistemasi birinchisiga tayanadi. Odam uchun muayyan real ma’nosini yo‘qotgan, odam ularni qandaydir konkret buyum- lar va hodisalar bilan bog‘lay olmaydigan so‘zlar voqeylikning signallari bo‘la olmay qoladi. Tafakkur har ikkala signal sis- temasi ishtirok etgan, lekin ikkinchi signal sistemasi yetakchi o‘rin egallagan taqdirdagina normal ishlaydi, chunki so‘z o‘z mazmuniga ko‘ra juda boy signal bo‘lib, mavhumlik va umum- lashtirish jarayonlari bilan bog‘lanib ketgan. Tafakkur nutq bilan bog‘liqdir. Tafakkur tufayi biz fakt va ho disalarni faqat bilibgina qolmay, balki ular mavjudligining sababl arini ham tushuna olamiz. Tafakkur bizga bo‘lg‘usi vo- qealarni oldindan ko‘ra olish imkonini beradi: bulutni ko‘rib biz yomg‘ir yog‘adi deb hulosa chiqaramiz. Inson tafakkurini qanday shaklda rivojlantirilmasin, uni nutqsiz to‘liq rivojlan- tirib bo‘lmaydi. Har qanday fikr nutq bilan chambarchas bog‘- liq holda paydo bo‘ladi va rivojlanadi. Agar bilish jarayoni faqatgina sezgilar va idrok orqali hosil qiluvchi bilimlar bilan chegaralanib qolgudek bo‘lsa, odam o‘zi uchun zarur ma’lumotlarni juda kam miqdorda qo‘lga kiritgan bo‘lur edi. Biz o‘tmishda bo‘lib o‘tgan hodisalarni idrok qila olmasligimiz tufayli ham tarixda bizga qadar yuz bergan vo- qea-hodisalarni bila olmagan bo‘lur edik. Tafakkur turlari Hayot mobaynida o‘qiganlarimiz, ma’lum shart-sharoit- larda konkret dalillar va nazariy bilimlar asosida mushohada qilgan bilim va g‘oyalarimiz asosida yuritgan fikrlash jarayo- ni nazariy tafakkurdir. Undan farqli amaliy tafakkur bevosi- ta hayotda bo‘lgan va harakatlarimiz mobaynida hosil bo‘lgan fikrlarimizga asoslanadigan tafakkurimizdir. Ko‘rgazmali harakat tafakkurining xususiy ati shundaki, u ham odam- ning real predmetlar bilan ish qilayotgan paytdagi fikrlash jarayonini nazarda tutadi. Ko‘rgazmali-obrazli tafakkur esa ko‘rgan-kechirgan narsalar va hodisalarning konkret obraz- lari ko‘z oldimizda gavdalangan chog‘da ularning mohiyatini umumlashtirib, bilvosita aks ettirishimizdir. Mantiqiy tafakkur – bu mavhum tafakkur bo‘lib, so‘zlar, so‘zda ifodalangan bilim, g‘oya va tushunchalarga tayangan holda bev osita idrokimiz doirasida bo‘lmagan narsalar yu- zasidan chiqargan hukmlarimiz, mulohazalarimiz bu tafakkur- ga misol bo‘la oladi. Masalan, olam, uning noyob va murakkab hodisalarini falsafiy o‘rganish faqat mavhum, abstrakt tafak- kur yordamida mumkun bo‘ladi. Fikrlashimizning yana bir tu- ri reproduktiv bo‘lib, uning mohiyati ko‘rgan-bilgan narsamiz- ni aynan qanday bo‘lsa, shundayligicha, o‘zgarishsiz qaytarish va shu asosda fikrlashga asoslanadi. Undan farqli produktiv yo- ki ijodiy tafakkur – fikrlash elementlariga yangil ik, noyoblik, qaytarilmaslik qo‘shilgandagi tafakkurni nazar da tutadi. Shun- ga bog‘liq konvergent fikrlash masalaning yechimi faqat bitta bo‘lgandagi fikrlashni nazarda tutsa, divergent tafakkur fikr- ning shunday turiki, u shaxsga bir muammo yoki masala yu- zasidan birdaniga bir nechta yechimlar paydo bo‘lishini taqo- zo etadi. Aynan ana shunday ijodiy tafakkur divergent shaklda bo‘lsa, u ijodiy parvoz, yangiliklarni kashf etishga asos bo‘ladi. Fikrning kashf etish, yangilik yaratishga qaratilgan faoliya- ti ba’zan uning krefaollik sifati bilan bog‘lab tushuntiriladi. Krefaollik shunday xislatki, u go‘yoki yo‘q joyda bor qiladi, ya’ni oddiygina, jo‘ngina narsalarga boshqacha, birovlarnikiga o‘xshamagan yondashuvlarni talab qiladi. Masalan, uchta so‘z berilgan «qalam», «ko‘l», «ayiq». Uchalasini qo‘shib yangi jum- lalar tuzish kerak. Tafakkur shakllari. Psixologiyada nutq fikr yuritish faoliyati- ning vositasi hisoblanadi. Odatda, nutq tafakkur jarayonida hukmlar, xulosa chiqarish va tushunchalar shaklida ifodalab kelinadi. Shuning uchun hukm, xulosa va tushunchalar tafak- kur shakllari deb ataladi. Hukmlar. Harsa va hodisalarning belgi va xususiyatlari ha- qida tasdiqlab yoki inkor qilib aytilgan fikr hukm deb atala- di. Narsa va hodisalarda, voqelikda haqiqatdan o‘zaro bog‘liq belgilar, alomatlar, hukmlarda bog‘liq ravishda ko‘rsatib beril- sa yoki voqelikda bir-biridan ajratilgan narsa hukmlarda ajra- tib ko‘rsatilsa – bu chin hukm deb ataladi. Masalan, «Metal- lar qizdirilganda kengayadi» degani chin hukmdir, bu hukmda u yoki bu holat faqat tasdiqlanib aytilayapti. Moddiy olam- da haqiqatdan bog‘liq bo‘lmagan narsa hukmda bog‘liq qilib ko‘rsatilsa, bunday hukm xato (yolg‘on) hukm deyiladi. Chun- ki bu hukmda aks ettirilgan sifatlar (belgi va alomatlar) bu narsalarga aslo muvofiq kelmaydi. «Yer Quyosh atrofida aylan- maydi» degan misol ham chin bo‘lmagan hukmlar doirasiga kiradi. Hukmlar quyidagi turlarga bo‘linishi mumkin: – tasdiqlovchi yoki inkor qiluvchi hukm; – yakka, juziy, xususiy va umumiy hukmlar; – shartli, ayiruvchi va qat’iy hukmlar; – taxminiy hukmlar. Xulosa chiqarish. Psixologiyada xulosa chiqarish jarayoni- da foydalanilgan tayyor hukmlar asoslar deyiladi. Ularni tah- lil qilib chiqarilgan yangi hukmni esa xulosa deb atash qabul qil ingan. Xulosa chiqarish shunday tafakkur shaklidirki, bu shakl vositasi bilan biz ikki yoki undan ortiq hukmlardan yangi hukm hosil qil amiz. Masalan: «Barcha sayyoralar harakatlana- di». Oy – sayyora. Demak, Oy harakatlanadi. Xulosa chiqarish uch turga bo‘linadi: induktiv, deduktiv va analogik. Induktiv xulosa chiqarish, bu xulosa chiqarishning shunday mantiqiy usulidirki, bunda bir nechta yakka yoki ayrim hukm- lardan umumiy hukmga o‘tiladi yoki ayrim fakt va hodisalarni o‘rganish asosida umumiy qonun va qoidalar yaratiladi. Masa- lan: «Temir elektr tokini o‘tkazadi». Deduktiv xulosa chiqarishda umumiy xulosalardan yakka yoki juziy xulosa keltirib chiqarila- di. Analogik xulosa chiqarishda ikki predmetning ba’zi bir bel- gilari o‘xshashligiga qarab bu predmetlarning boshqa belgilari ham o‘xshashligi to‘g‘risida xulosa chiqarishimizdir. Analogiya chin, taxminiy yoki yolg‘on bo‘lishi mumkin. Tushunchalar. Narsa va hodisalarning muhim belgilari- ni, bog‘lanishlarini, mohiyatini hukmlar orqali fikran keng va chuqur aks ettirishdan iborat fikr yuritish shakli tushuncha deyi- ladi. Tu shunchalar mohiyati jihatidan konkret va abstrakt tushun- chalarga ajratiladi. Alohida olingan bir butun narsaga aloqa- dor tu shuncha konkret tushuncha deyiladi. Masalan: stol, divan, traktor. Moddiy olamdagi narsalardan fikran ajratib olingan ba’zi sifat, holatlarga, shuningdek narsalar o‘rtasidagi ichki munosa- batlarga, qonuniyatlarga qaratilgan tushunchalar abstrakt tushun- cha deb ataladi. Masalan: oqlik, uzunlik, kenglik. Tushun chalar uch turga bo‘linadi; yakka, umumiy, to‘planma tushunchalar. Yakka tus hunchalar yakka narsa va hodisa haqidagi tushuncha- lardir. Bunday tushunchalarga Alisher Navoiy, general Sobir Ra- himov, Toshkent kabi tushunchalarni misol qilsa bo‘ladi. Yakka tushunchalarning xususiyati shuki, bu tushunchalarda hamisha aniq obraz mavjud bo‘ladi. Umumiy tushunchalarda bir jihsda ko‘p narsa va hodisalar gavdalantiriladi. Masalan: yulduz, ta- laba, o‘spirin. To‘planma tushunchalar bir jinsdagi narsa va ho- disalar toplami haqida yaxlit fikr yuritishdir. Masalan: paxtazor, kutubxona, yig‘ilish. Demak, tushunchalarning mohiyati hukm- larda yoritiladi, mavjud hukmlar asosida xulosa chiqariladi, yan- gi hukm hosil qilinadi, topilgan yangi belgilar tushunchalarni yanada boyitadi, yangi tushunchalar, atamalar ijod qilinaveradi. Tafakkur sifatlari. Tafakkur boshqa bilish jarayonlari kabi o‘zining individual xususiyatlariga ega bo‘lib, fikr yuritish faoliyat- ining shakllari, vositalari va operatsiyalarining kishilarda turlicha namoyon bo‘lishida o‘z ifodasini topadi. Tafakkurning mazmun- dorligi deganda, inson ongida tevarak-atrofdagi moddiy voqelik to‘g‘risidagi mulohazalar, tushunchalar qanday miqdorda joy ol- ganligi nazarda tutiladi. Tafakkurning chuqurligi deganda, nar- sa va hodisalarning asosiy qonuniyatlari, sifatlari, bog‘lanishlari tafakkurimizda to‘liq aks etganligi tushuniladi. Tafakkurning kengligi o‘zining mazmundorligi, chuqurligi kabi sifatlari bi- lan muntazam aloqada bo‘ladi. Fikr doirasi keng, bilim saviya- si yuqori, serg‘oya ijodiy izlanishdagi kishilarni aql-zakovatli, bi- limdon, tafakkuri keng kishilar deyish mumkin. Tafakkur ning mustaqilligi deganda, kishining hech kimning ko‘rsatmasisiz, ko‘magisiz, o‘zining aqliy izlanishi tufayli turli yo‘l, usul va vosita- lar topib, mustaqil ravishda hal qilishdan iborat aqliy qobiliya tini tushunish kerak. Tafakkurning mustaqilligi aqlning sertashab- busligi, pishiqligi va tanqidiyligida namoyon bo‘ladi. Aqlning sertashabbusligi deganda, insonning o‘z oldiga yangi muammo, aniq maqsad va konkret vazifalar qo‘yishini, yechimini qidirish- da usul va vositalarni shaxsan o‘zi izlashi, aqliy zo‘r berib intili- shi nazarda tutiladi. Aqlning pishiqligi vazifalarni tez yechishda, yecish paytida yangi usul va vositalarni tez izlab topishda ifoda- lanadi. Tafakkurning tanqidiyligi insonning, o‘z-o‘zini baho- lash kabi yakka xususiyatlariga bog‘liq ravishda namoyon bo‘ladi. Agar tanqidiylik oqilona, muhim belgilarga, muammo mohiyati- ning to‘g‘ri ochilishiga asoslanib amalga oshirilsa bunday tan- qidiylik obyektiv tanqi diylik deb ataladi. Subyektiv tanqidiylik ziddiyatlarga olib keladi. Fikrni operativ jihatdan, tezkorlik bi- lan o‘zlashtirishdan va to‘g‘ri yo‘nalishga yo‘naltirib yuborishdan ibor at tafakkur sifati uning ixchamligi deyiladi. Tafakkurning tezl igi qo‘yilgan savolga to‘liq javob olingan vaqt bilan belgilana- di. U qator omillarga, zarur ma’lumotni tez yodga tushira olish- ga, muvaqqat bog‘lanishlarning tezligiga, turli hislarning mav- judligiga, diqqatiga, bilim saviyasiga, ko‘nikma va malakalariga ham bog‘liq bo‘ladi. Tafakkur operatsiyalari 1. Analiz – shunday bir tafakkur operatsiyasidirki, uning yor- dami bilan biz narsa va hodisalarni fikran yoki ularning xususi- yatlarini amaliy tahlil qilamiz. Butun bir narsani shu tarzda qismlarga bo‘lish usuli analiz deb ataladi. Allomalarning aytishi- cha, maymunning yong‘oq chaqishining o‘ziyoq boshlang‘ich oddiy analizdir. Tabiat va jamiyatdagi bilim va tajribalarni in- sonning o‘zlashtirib olishi analizdan boshlanadi. Ma’ruza va dars jarayonlarida tafakkurning analiz qilish operatsiyasi muhim o‘rin tutadi. Matnni gaplarga, gaplarni so‘zlarga, bo‘ginlarga, tovush- larga ajratish singari aqliy faoliyatlar bajariladi. Muammoli top- shiriq va masalalarni yechish ham analizdan boshlanadi. 2. Sintez – shunday bir tafakkur operatsiyasidirki, biz nar- sa va hodisalarning analizga bo‘lingan, ajratilgan ayrim qism- larini, bo‘laklarini sintez yordami bilan fikran yoki amaliy ra vishda birlashtirib butun holiga keltiramiz. Sintez element- larining narsa va hodisalarning qismlari va bo‘laklarini bir bu- tun holga keltirishdan iborat aqliy faoliyatdir. Maktabga tay- yorlov guruhida bolalar o‘z harf xaltasidagi kesilgan harflardan foydalanib bo‘g‘in, bo‘g‘inlardan so‘z, so‘zlardan gap tuzadilar. 3. Taqqoslash. Insonning ijtimoiy faoliyatida, bilimlar- ni o‘zl ashtirishida, voqelikni to‘laroq aks ettirishida bir-biri- ga o‘xshash jihatlarning farqini, shuningdek, bir-biridan ajralib turadigan, ammo ular o‘rtasidagi o‘xshashlikni topishdan ibo- rat fikr yurit ish operatsiyasi katta ahamiyatga ega. Taqqoslash shunday bir tafakkur operat siyasidirki, uning vositasida obyek- tiv dunyodagi narsa va hodisalarning bir-biriga o‘xshashligi va bir-biridan farqi aniqlanadi. Taqqoslab fikr yuritish sezgilari- miz va idrokimizda hali gavdalanmagan o‘xshashlik va tafo- vutni topish zaruri yati vujudga kelgan paytda namoyon bo‘ladi. Taqqoslash ikki yo‘l bilan amalga oshiriladi: amaliy (konkret narsalarni bevosita solishtirish) va nazariy (tasavvur qilinayot- gan obrazlar va narsalarni ongda fikran taqqoslash). Inson te- varak-atrofdagi barcha narsa va hodisalarni bevosita aks etti- rish, qo‘l bilan paypaslash imkoniyatiga ega emas. Shu bois to‘planadigan bilimlarning aksa riyati fikr yuritish orqali, man- tiq yordamida anglashiladi. Ular o‘rtasidagi o‘xshashlik va farql ar nazariy taqqoslash asosida ajratiladi. 4. Abstraksiya. Bu narsa va hodisalarning qonun va qonuni- yatlarining ayrim belgisi, sifati, alomati yoki xususiyatlarini fikran ulardan ayirib olib, mustaqil fikr obyektiga aylantirish- dan iborat fikr yuritish operatsiyasidir. Masalan, bilish jara- yonida tabiat, jamiyat va ayrim insonlarga xos bo‘lgan go‘zallik belgisini ayirib olib, ularning go‘zalligi to‘g‘risida emas, balki umuman go‘zallik, ya’ni estetik kategoriya mazmunidagi tu- shuncha yuzasidan mulohaza yuritiladi. Abstraksiyalash, shun- day tafakkur operatsiyasidirki, bu operatsiya yordamida avval moddiy dunyodagi narsa va hodisalarning muhim xususiyat- larini farqlab olamiz, so‘ngra ulardagi muhim bo‘lmagan, ik- kinchi darajali belgilarini fikran ajratib olamiz. Abstraksi- ya analiz natijasida vujudga keladi. Fan va texnika rivoji avj olgan hozirgi davrda kishilarga uzatilayotgan axborotlarning ma’lum qismi abstrakt holda inson ma’naviy mulkiga aylan- moqda. Lekin abstrakt holatdagi axborotlar qiyinchilik bi- lan o‘zlashtiriladi. Shunga qaramay abstakt holatdagi bilimlar ko‘lami kundan kun ortib bormoqda. Chunki yangi kashfiyot- lar, ixtirolar zamiridan kelib chiquvchi qonuniyatlar, murak- kab bog‘lanishlarning barchasi abstrakt atamasida o‘z ifodasi- ni topmoqda. 5. Umumlashtirish. Psixologiyada umumlashtirish ning keng qo‘llaniladigan ikki turi: tushunchali umumlashtirish va his- siy-konkret umumlashtirish yuzasidan ko‘proq fikr yuri- tiladi. Tus hunchali umumlashtirishda predmetlar muhim belgi asosida umumlashtiriladi. Hissiy-konkret umumlashti- rishda esa predmetlar topshiriq talabiga ko‘ra tashqi belgi bi- lan umumlashtiriladi. Umumlashtirish deganda psixologiyada narsa va hodisalardagi xossa, belgi, xususiyatlarni topish va shu umumiyl ik asosida ular ni birlashtirish tushuniladi Masa- lan: temir, oltin va boshqalarda mavjud bo‘lgan o‘xshashlik va umumiy belgilarni yagona tus huncha ostuda to‘plab, uni me- tall degan ibora bilan nomlashi miz mumkin. Umumlashtirish abstraksiya operatsiyasidan ajralgan holda sodir bo‘lmaydi. 6. Konkretlashtirish – hodisalarning ichki bog‘lanishi va munosabatidan qat’i nazar, bir tomonlama ta’kidlashdan ibo- rat fikr yuritish operatsiyasidir. Odam eng murakkab qonun hamda tu shunchalarni konkretlik darajasiga aylantirishga ha- rakat qiladi. Masalan, inson «qiymat» tushunchasini «odam- ning qadr-qimmati», «tovarning qiymati» shaklida konkret- lashtiradi va hokazo. 7. Tasniflash. Insonning bilish faoliyatida muhim o‘rin tutuv chi flkr yuritish operatsiyalaridan biri hisoblanadi. Bir tur- kum narsalar ichida bir-biriga o‘xshashlarini boshqa turkum- dagilardan farq qilishiga qarab, narsalarni turkumlarga ajratish tizimi tasnifl ash deb alaladi. Bunga D.I. Mendeleyevning «Ele- mentlarning davriy tizimi» jadvali tasniflash uchun yorqin mi- soldir. Masalan, kutubxonadagi kitoblar mazmuniga, shakliga, noyobligiga ko‘ra teriladi. O‘quvchilarning alifbe tartibi bilan tuzilgan ro‘yxati, jinsiy belgilari, ulgurishlari va qiziqishlarini nazarda tutib turkumlarga ajratish ham tasnifga misol bo‘ladi. 8. Sistemalashtirish. Fikr obyektiv hisoblangan narsa va hodis alarni zamon (vaqt), makon (fazo) va mantiqiy jihatdan ma’lum tartibda joylashtirishdan iborat fikr yuritish operatsi- yasidir. U bilimlarni o‘zlashtirishda, ko‘nikma va malakalar- ni tartibga sol ishda muhim o‘rin tutadi. Sistemalashtirish yordamida narsa va hodisalar, faktlar, fikrlar va obyektlar ma- konda, vaqtda egallagan o‘rniga qarab mantiqiy joylashtiriladi. Nazorat savollari: 1. Tafakkur deb nimaga aytiladi? 2. Tafakkurning nerv-fiziologik asosini nima tashkil etadi? 3. Tafakkur turlari qanday? 4. Xulosa chiqarishning qanday turlari bor? 5. Tafakkur sifatlari deganda nimani tushunasiz? 6. Analiz, sintez, taqqoslash operatsiyalari haqida nimalar- ni bilasiz? 7. Tasniflash va sistemalashtirishning farqi nimada? 8. Muammoli vaziyat nima? Yüklə 0,94 Mb. Dostları ilə paylaş:
|