Мясняви Иранын Исламдан сонракы епосудур Мящяммяд Яли Ислами Нядушян
Yüklə 1,65 Mb.
|
|
ЯДЯБИЙЙАТ: 1. Сирри-ней. Доктор Ябдцлщцсейн Зярринкуб. Тещран, 1378. ъ. 1, с. 458-460. 2. Айати-Мяснявийе-мяняви. Низамяддин Нури Кутянаи. Тещран. 1380. с. 5-8. 3. Сейри дяр-Диване-Шямс. Яли Дяшти. Тещран. 1372. с. 8-11. 4. Ещйа улум вяд-дин. Ябу Щамид Гязали. Мисир чапы. ъ. 3. с. 55-56; ъ. 4, с. 412-418. 5. Сирри-ней. с. 496. 6. Мисбащцл-щидайя вя мифтащцл-кифайя. Иззяддин Мащмуд Кашини. Тещран. 1372. с. 426-428. 7. Яварифцл-мяариф. Шищабяддин Юмяр Сцщрявярди. Мисир. 3-ъц баб. 285. 8. А.Д.Книш. Учение Ибн Араби в поздней мусульманской традиции. Суфизм а контексте мусульманской культуры. М. 1989. с. 12. 9. Ибн Яряби-чещрейи-бяръястейи-ирфани-Ислами. Доктор Мощсин Ъащанэири. Тещран. 1378. с. 153. 10. Мяфатищцл-иъаз фи шярщи-Эцлшяни-раз. Шямсяддин Мящяммяд Лащиъи. Тещран. 1371. с. 114. 11. Фцтущатцл-мяккиййя. Мцщйиддин Ибн Яряби. Гащиря. 1392. ъ. 2. с. 218. 12. Мянагибцл-арифин. Шямсяддин Ящмяд Яфлаки. Тещран. 1378 (Анкар чапы ясасында). ъ. 1, с. 216. 13. Гозидейе-гязяллийате-Шямс. Доктор Рза Шяфии Кядкяни. Тещран. 1382. 14. Мювлана Ъялаляддин Мящяммяд Бялхи (Руми). Мяснявийе-Мяняви. Николсонун дцзялиш етдийи мятн. Тещран-1384.
(Резюме)
В тончайщих образно-символических изображениях раскрыта взаимосвязь единства божественной субстанции и множественности проявлений имен и атрибутов Абсолюта, где зарождается идея о горманическом прекрасном мироустройстве и бессмертие.
(summary) In this work main aspects of Calaladdin Rumi’s – prominen moslem East poet-mystic perception have been analyzed; Where the combination intellectualizm and Holy Koranian monotheism; Spiritual illumination and esoterical-intuitively knowledge, artistical-aestetic perseption and mystic symbolizm are observed. In the most delicate figaratively-symbolic port-rayals’, the light have been thrown to the correlation of the unity of essence and the plurality of manifestation of names and attributes of the Absolute, there is conceived idea about spiritual comprehension of the truth and immortality. Əhli- beyt maarifi, təqiyyə və Mövlana Cəlaləddin Rumi Musarza Heydərzadə Sufi əqidəsində “Mövlana” (“ağamız”) nisbəsi ən`ənəvi olaraq Peyğəmbərin (s) vəsisi, canişini və elm şəhərinin qapısı Əli ibn Əbitalibə aiddir. Amma, həqiqət də öz varlığını tarixi reallığın qanunları əsasında yaşatmaq zorundadır. İmam Məhəmməd Baqir (ə) buyurur: “Rəsulullahın (s) buyurduğuna görə: “Bizdən (Əhli-beyt İmamlarından) xüruc (qiyam) edən və sakit olan hər bir şəxs elm və agahlıq üzündən sakit olmuşdur.”(3,184). Tarix rasixi elm sahibi olan Əhli-beyt imamlarının hikmət və əxlaqının bərəkəti ilə çoxlarının, o cümlədən Kərbəlada İmam Hüseynə (ə) qarşı duran Əməvi sərkərdəsi Hürr Dilavərin və Abbasilərin fe`lilə imam kimi məşhur edilmiş Hənəfi, Maliki, Şafei və Hənbəlinin İmam Cəfər Sadiqlə (ə) görüşdən sonra məzhəblərindən dönərək, şiə övlüyalarına çevrilməsi barədə XII əsrin təzkirəçi sufi şairi Şeyx Əttarın “Təzkirətül-övlüya” əsərində(4,13) qeyd olunmuş məlumatlara şahidlik edir. Abbasilərin hakimiyyəti dövrlərində VI şiə İmamı Cəfər Sadiqin (ə) və məzhəbi ardıcıllarının da “rafizi” və “sapqın şiələr” kimi tarixi gerçəklik olan təqiblərindən sonra (4,14-30; 6,80-106). VII şiə İmamı Musayi Kazımın (ə): “Təqiyyə etməyən bizdən deyil!”-deyə, Abbasilərin sünnə dövlətində vəzirlik edən xüsusi nayibi Əli İbn Yəqti təqiyyə etməklə şəriətin əsaslarını qorumağa vəzifələndirməsi sufi mənaqiblərində ifadəsini tapmışdır. VIII şiə İmamı Əli ibn Musa ər-Rzaya görə: “Şiə odur ki, ayaq izləri bizim ayaq izləimizin üstünə düşə!” Abbasi xilafəti dövründə təqiyyə və sufizm əsasında Əhli-beyt imamlarını izləyənlər sırasında “Uyun əl-əxbar”, “Adab əl-katib”, “Kitab əş-şe`r və şüəra” əsərlərinin müəllifi, Azərbaycan şairləri haqqında da məlumat verən Əbu Məhəmməd Abdullah ibn Müslüm ibn Qüteybə əl-Mərvazi əd-Dinəvəri (828-889), İbn Kuleveyhi Qumi, Şeyx Səduq, İbn Vəlid Qumi Əbu Qalib Zirari, İbn Cüneyd İskafi, Əbu Əli Süli Bəsri, Əbu Abdullah Səfvani, şiə dünyasının parlaq simalarından olan, “Müqni”, “Fəraizüs-Şeyriyyə” və “Vücuhu icazil-Quran” əsərlərinin müəllifi, Cəfəri məzhəbin mərceyi təqlidi, Seyyid Mürtəzanın ustadı, IX şiə İmamı Mühəmməd Təqinin (ə) hərəminin ayaq tərəfində dəfn edilmiş, “İbn Müəllim” kimi məşhur olmuş Bağdadlı Şeyx Müfid Məhəmməd ibn Mühəmməd ibn Nöman (336h.q.=967m) və b. göstərmək olar. İflasa uğramaqda olan son Abbasi xəlifələrinin sufi Şeyxi Məhəmməd Həmid Qəzalini ələ alıb, ona “sufi imamlığı” ilhaq etməklə “ortodoksal islam” nəzəriyyəsi əsasında “dini vəhdət” adı altında sufizmi batil bir yola ürcah etmək istəklərinin Əhli-beytin xəlvəti təriqət məktəbi tərəfindən boşa çıxarıldığı erkən orta əsrlərin mürəkkəb fəlsəfi çəkişmələrini təhqiq edənlərə məlumdur. Orta Asiya türk tayfalarının Amudəryadan İran körfəzinə və Əfqanıstandan Aralıq dənizinədək əraziləri işğal etməklə hüzur tapan dövlətçiliyi ilə müxtəlif cərəyanlara bölünmüş ərəb və Qərb xaçpərəst dövlətlərinin çarpışması ilə müşaiyyət olunan orta əsrlərdə xəlvəti təqiyyə məktəbinin yetişdirmələri olaraq “Nəhcül Bəlağə” mətnini yığıb kitab halına salan Seyyid Mürtəza Ələmül-hüda və Seyyid Rəzi qardaşları kimi yeni məktəb baniləri, astronomik cədvəllərə dəqiq düzəliş verən, Günəşin və ayın azimut cədvəllərni tərtibə salan İbn Yunis Əli ibn Əbdürrəhman (950-1009) kimi ədəbiyyatla da məşğul olmuş Qahirə astronomu, Tusdan Nəcəfə köçmüş və 1067-ci ildə vəfat etmiş Əbu Cəfər Nəsirəddin Məhəmməd bin Məhəmməd bin Həsən Əbi Bəkr kimi fiqh və üsul alimləri, Əbul Fətih Kəraciki, Əbu Yalə Cəfər kimi zəmanə filosofları, İmam Əlinin beynəlmiləlçilik prinsipləri əsasında “Kitab ət-təcatib əl-uməm” kitabının müəllifi, filosof Əbu Əli Əhməd ibn Misqəveyh (?-1030), “Üsuli Kafi” müəllifi Şeyx Kuleyni, Şeyx Səduq, Əllam əl-Məclisi, Fərabinin yetişdirməsi, Bəhmnyarın isə müəllimi məşhur Əbu Əli Hüseyn ibn Abdullah İbni Sina (980-1037) kimi çoxsahəli biliklərə malik alimlər Əhli-beyt maarifinin dünyəviləşməsində böyük xidmət göstərmişlər. Bu zaman Xəlvəti Sufizmin “Əd-də`vət əl-cədid”(“yeni çağırış”) təlimi ilə batilə yuvarlanmış İsmaililərin Fatimi xəlifəsi Müstənsirin (1036-1094) böyük oğlu Nizarin Misir şiələri tərəfindən dəstəklənən Nizarilər 1090-cı ildə İranın Elbrus dağ silsiləsində yerləşən Ələmut qalasını ələ keçirən Həsən ibn əs-Səbbahın təsis etdiyi cənnət vəd edən şəhidliklə “mənən xumarlanmış” fədai dərvişlərin “Həşşaşiyun” cəmiyyətində birləşdilər. Qəzalinin dini-mistik dünyagörüşünə qarşı çıxdığı üçün Xilafət ruhaniləri tərəfindən zəhərləndirilən və əsərləri yandırılan İbn Bəcca Əbu Bəkr Məhəmməd İbn Yəhya (Avenpas) (1070-1139) kimi filosoflarla yanaşı, Qəznəvilərin sarayında xidmət edən, “Ağıl eşq diyarında kordur... İblis ağlına görə dərgahdan qovulmuşdur.”-deyən və Xaqani kimi əvvəl İbn Sinanı “ağılsız” sayan, sonra isə xəlvəti şiə maarifi ilə Xaqani kimi islah olunub Xorasana köçmüş Nişaburlu fars-tacik sufi şairi Əbdülməcid Məcdud bin Adəm Sənai (1070-1140) də bu zamanların mürəkkəb ideoloji dartışmalara məruz qalanlardandır. Səlib yürüşləri yürüdən Qərbi Avropalılar Cəbəl Ənsariyyədə Məsiyaf dağ silsiləsindəki qalaları və Ələmut qalasını alan, onları və Şərq feodallarını dəhşətə gətirən həşşaşi başçılarını “dağlar başçısı” adlandıraraq, səlcuq işğallarından fasilə təmin edən amil kimi onlara rəğbətli idilər.(4,79). Tezliklə Hələb şəhərində öz “Təbliğat evi”ni yaradan və fədai dərvişləri vasitəsiylə yerli hökmdarı onun bir neçə qvardiya başçısını, sonra da Dəməşqdəki Səlcuq hərbi rəisini öldürən “həşşaşilərin 1114-cü ildə Səbbahın xüsusi nümayəndəsi kimi Hələbdəki başçsı, iranlı zərgəri, köməkçiləri və bu təşkilatın 200-ə qədər üzvü ölümə məhkum edildi. Bu iş həşşaşilərin Suriyanın başqa məntəqələrinə və hətta deyilənlərə görə firənglərin, yə`ni avropalı səlbçilərin malikanələrində özlərinə sığınacaq tapması ilə nəticələndi” (4,78) Beləliklə, Əhli-beytin Cə`fəri məzhəbinin şiə maarifi ərəb xilafətinin Rum-İran- Azərbaycan-Şirvan-Qafqaz sərhədlərini aşaraq xəlvəti əsaslarla Orta Asiyanın Monqol-Çingiz xanlıqlarına, Mavərünnəhr və Xarəzm əmirliklərinə və Şərqin başqa ölkələrinə yayıldığı kimi tədricən Avropa ölkələrində də intişar tapmağa başladı. Böyük mənəvi və təriqəti əqidəyə malik ilk üç Ələmut Fatimi xəlifələri 12-ci “gizli imam”ın nümayəndəsi və iradəsinin icraçısı kimi tanındığı halda 1162-1166-cı illərdə Ələmutda xəlifəlik edən Şeyx II Həsən ibn Məhəmməd özünü “Allah tərəfindən təyin edilən” hökmdar elan etdi. 1164-cü ildə təriqətin əqidə sərhədlərini bidətçiliklə pozaraq, “dünyanın axıra çatmasını” və “ölülərin dirilməsini” e`lan etdiyi üçün il yarım sonra bir nəfər şiə feodal hakimi tərəfindən qətlə yetirildi. (4,71-81). Amma, həşşaşilərin “neoislamizm” yayan və 12 İmamiyyəni qəbul etməyən, yalnız 7 imamlığa mötəqid, yenidən fəallaşdığı sonrakı İsmailiyyə təriqətinin batil dövlətçiliyinin süqutu üçün xəlvətiliyin gərgin əmək sərf edən nümayəndələri kimi “Nüzhət əl-əlba fi təbəqat əl- üdəba” əsərinin müəllifi, Bağdad “Nizamiyyə”sinin müdərrisi Xətib Təbrizi, Kəmal əd-din Əbu-l-Bərəkət Əbd ər-Rəhman ibn əl-Ənbari (1119-1181), “Əl-fütühat əl-Məkkiyə”, “Füsus əl-hikəm”, “Muhazarat əl-əbrar və müsamərat əl-əxyar”, və “Təfsir əl-Quran” əsərlərinin müəllifi, ərəb şairi və Sufi filosofu İbn əl-Ərabi Mühiyyəddin Mühəmməd ibn Əli (28.7.1165-1240), Mosul Əmiri Zeynəddin mədrəsəsinin müəllimi, öz atası Yunis ibn Məhəmməddən təhsil almış Mosullu filosof-riyaziyyatçı Əbhəri Əsirəddin, Şeyx Şihabəddin Məqtul, Siracəddin Urməvi, İbn Yunis Kəmaləddin Musa (3.3.1156-17.2.1242), İbn Yünisin tələbəsi Xacə Nəsirəddin Tusi (1201-1274) və s kimi çoxsahəli biliyə malik filosoflar şiə maarifinin qaynaqlarına əsaslanaraq böyük ictihad göstərmişlər. Xəlvətiliyin Orta Asiyada Çingizxan dövlətində əl tapdığı gizli təbliğatına rəğmən İsmaililərin Ələmut qalasında həbs etdiyi Nəsirəddin Tusinin Hülakü xan tərəfindən azad edilərək hökümətində vəzir kimi etimadına uyğun əcəm-türk dövlətlərində Nizamülmülk, Şərufəddin və s dövlət xadimlərinin himayəsi şiə maarifinin xəlvətdən zahirə çıxmasına şərait yaratdı. Xəlvəti şeyx və sufi xəlifələrin Orta Asiya, Xarəzm və Azərbaycanda tədrici “atabəy” liyi ilə şiə meyilli dövlətlərin yaranması ən`ənəsinə başlandı. Təqiyyənin ekstremal şəraitdə fəaliyyət göstərən cərəyanlarından biri də “Mövləvilik”dir desək, yanılmarıq. Bu məqsədlə “Mövlaviyə” təriqətinin spesifikliyini araşdırmaq üçün indiyə qədər qeyd olunmuş arayış məzmunlu məlumatların bəzi cəhətlərini incəliklərinə qədər nəzərdən keçirtməklə məsələyə bir qədər aydınlıq gətirmək istərdik. Belə ki, bu təriqətin məşhurluğu XIII əsrin əvvəllərində Əfqanıstanın Bəlx şəhərində dünyaya gəlmiş “Mövlana” ləqəbli Cəlaləddin Məhəmməd Ruminin (06/Rəbiüləvvəl-604/h=30.09-1207/m) atası “Mövlayi Bozorg” (Əslində “Böyük ağa” mənasına gələn bu nisbə ata və ana tərəfdən şəcərəsi Peyğəmbərin(s) qızı Fatimənin(s.ə) və İmam Əlinin (ə) İmam övladı İmam Hüseynə (ə) yetişən təba-təba (nur-ələn- nur) seyyidlərə şamildir-M.H.)) Şeyx Bəhaəddin Vələd ibn Hüseynin adı ilə bağlıdır. Öz zamanında bəzi cəhətlərinə görə sünnə məzhəb şeyx kimi tanınmasını bir çox cəhətlərinə görə təqiyyə, ya da təqiyyə qaydası ilə islah halı hesab etmək olar. Amma istənilən halda Mövlana Ruminin həqiqətən təqiyyədən keçən böyük bir Əhli-beyt şeyxi və şairi olması mübaliğəsizdir. Zəmanəsində “Sultanül-üləma” (“Alimlərin Sultan”) kimi şöhrət tapmış məşhur alim və arif Bəhaəddin Məhəmməd Vəlid ibn Hüseynin ata tərəfindən nəsəbnaməsinin hz.Əbubəkrə (r.a) yetişməsi barədə bir çox əsərlərdə məlumat verilirsə də, bu nəsəbə oğlu Ruminin əsərlərində və onun da mənəvi irsinin layiqli davamçısı olan oğlu Sultan Vələdin 1291-ci ildə qələmə aldığı “İbtidanamə” əsərində işarə olunmur. (2,12-13). Ruminin nəsəbnaməsini ana tərəfdən zikr etməyə daha çox üstünlük verənlərin yazdığına görə: “Mövlananın ana tərəfdən nənəsi Hənəfi fəqihlərinin tanınmışlarından olan Şəmsül-əimmə (şiə əqidəsinə görə “İmamət günəşi” -M.H) Mühəmməd Serahsiyə (?-1097), ata nənəsi isə Xarəzmşahlara mənsubdur.”(2,13). Prof.Dr. Adnan Karaismailoğlunun yazdığına görə, “Mövlayi-Bozorg ləqəbi ilə məşhur Bəhaəddin Vələd ibn Hüseynin “atasının adı mənbələrdə zikr olunmayan” (bəlkə də seyyidə olduğu üçün-M.H) xanımı” Mömünə Xatundan iki oğlu və bir qızı dünyayə gəlmişdir. Böyük oğlunun adı Alaəddin Məhəmməd, kiçiyinin adı Cəlaləddin Məhəmməd (Rumi), qızının adı isə Fatimə (Bu ad Peyğəmbərin(s) pak nəslinin anası olan yeganə qızının adı kimi şiə və sufi aləmində xüsusi ikram olunandır-M.H) olmuşdur.”(2,13). Ruminin vəfat etdiyi 1353-cü ildə “Mənaqibül-arifin” əsərini tamamlayan müridi Əhməd Əflakinin yazdığına görə: “Bəziləri, “Rumi uşaq ikən atasının Seyyidi-Sirdan (Sirli-Seyyid-M.H.) ləqəbli Şeyx Bürhanəddin Mühəqqiqi-Tirmizini ona tərbiyyəçi-ata tutmasını və Seyyidin də xudavəndigarı (Rumini-M.H) lələ və ya atabəy kimi çiynində daşıdığını və gəzdirdiyini söylərlər”(2,17). Ruminin doğulduğu, uşaqlıq və ilk gəncliyini yaşadığı “Bəlxin 1198-ci ildə Gurluların, 1206-cı ildə isə Monqol təhlükəsinə məruz qaldığı və Xarəzmşahların əlinə keçməsi ərəfəsində atası Bəhaəddin Vələdin ailəsi ilə birlikdə buralardan köçməsi... Bəlxdən ayrılarkən qızı Fatimənin evli olduğu üçün orada qalması” aşkar qeyd olunsa da; “bu köçün səbəbləri (Əhli-beyt maarifinin fədakar davamçısı,məşhur alim)Fəxrəddin Razini (?-1209) tənqid etdiyi və Xarəzmşah Məhəmmədin (?-1220) isə onun fikirlərini dəstəklədiyini öz “Maarif” əsərində qeyd etdiyinə və müxalif mövqeyinə rəğmən Xarəzmşahın qəzəbinə düçar olması ilə mənəvi, maddi və fiziki təsirlərə tuş gəlməsindən ehtiyatlandığına nisbət verilə bilər.”(2,15) kimi qeyd olunur. Həccə getmək niyyəti ilə Bəlxi tərk edən Bəhaəddinin yol boyu xəlvəti şiə özəklərinin yerləşdiyi Nişabur və Bağdad şəhərlərinə baş çəkməsi, Həcc ziyarətindən dönərkən Şamdan adlayıb, Əhməd Əflakiyə görə “4 il qaldıqları Ərzincana, oradan 7-il qaldıqları Qaramana, orada 17 yaşlı Mövlananı karvan üzvlərindən olan Səmərqəndli Lələ Şərəfəddinin qızı Gövhər xanımla evləndirməsi (bu izdivacdan 1226-da Sultan Vələd ləqəbli Bəhaəddin Məhəmməd və 1227-də Sultan Çələbi ləqəbli Alaəddin Məhəmməd adlı iki oğlu olmuşdur. Gövhər xanımın vəfatından sonra evləndiyi Konyalı Kimya Xatundan da Müzafərəddin Əmir Alim adlı bir oğlu və Məleykə Xatun adlı bir qızı olmuşdur), Əhməd oğlu Firudin Sipehsalara görə isə Səlcuq Sultanı Əlaəddinin təkidi (çox ehtimal ki, ərazidə geniş yayılmış və hesablaşılması lazım gələn siyasi duruma çevrilən dərviş hərəkatını “İmam Qəzalinin “ortodoksal islam” nəzəriyyəsi misalında nəzarətdə saxlamaq üçün-M.H) dəvəti ilə Ərzincan yaxınlıqdakı Ağşəhərə gəlib qışı orada qaldıqdan sonra Səlcuq paytaxtı Koniyaya getməsi” (2,15-16) düşündürücü hadisələrdəndir. Rum ölkəsinin Anadolu civarının Konya şəhərində məskunlaşaraq sünni şeyxi kimi təkyə və ya sə`ma yaratdığı mənbələrdə bəyan edilən Bəhaəddin Vələdin 1231-ci ildə ölümündən sonra “24 yaşlı Ruminin atasının təkyəsində Şeyx seçilməsindən 1 il keçmiş, uşaqlıq atabəyi Seyyid-Sirdan Şeyxin Konyada peyda olması ilə ona mürşid kimi 9 ilə qədər bağlanması, həmçinin məsləhəti əsasında həşşaşi-şiə marifinin özəkləri olan Şam və Hələbə gedib “Hələviyyə mədrəsəsi”ndə Mövlana Kəmaləddin bin Adim (?-1262) kimi sufiyanə təriqət şeyxlərindən lüğət, ərəbiyyat, fiqh, təfsir, hədis, mə`dulat (təqdir, deyilməmiş sözə dəlalət edən mə`na, gizlin, batini əsrar) və mənqulat (deyilmiş, zahiri məntiq) elmlərini 4 və ya 7 il təhsil alıb, qayıdarkən Qeysəriyyədə olan mürşidini təkrar ziyarət edərək, nəzarətində çillə doldurması və 1241-ci ildə vəfat edən ustadını ziyarətə getməsi”(2,17-18) onun bir şiə Şeyxi kimi güclü təqiyyə etdiyinə dəlalət edir Deməli, Sirrli-Seyyid vasitəsiylə xəlvəti təqiyyə mərkəzi və ya Məhəmməd Xarəzmşah arasında əlaqə saxlayan Ruminin arif bir şeyx olan atasının da təriqət sirrinin faş olmaması və dübarə təqiyyə ilə rəqib dövlətlər arasında kəşfiyyat məqsədli sığınacaq tapa bilməsi üçün Bəlxi “qorxudan tərk etməsi”nin də təqiyyə olması mümkündür. Bu olaylar arasında C.Ruminin dövrünün Əhli-beyt maarifinin böyük hamisi və batil sufi cərəyanlarının islahçısı olan məşhur xəlvətiyyə şeyxi Şəms Təbrizi ilə görüşündən sonra qal (söz-söhbət) aləmindən hal (ruhaniyyət) aləminə inziva etməsi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Xəlvəti və ya təqiyyəvi sufizmdəki ən`ənəyə rəğmən: “Hər ke ra əsrari-həqq amuxtənd, Möhr kərdənü dəhanəş duxtənd”, (“Həqq sirrini kimə ki, öyrədərlər, Möhürləyib də, ağzını da tikərlər”)(7,37)- məntiqi nəzərə alınarsa, böyük ariflik məqamı olan Ruminin həyat hekayəsində 26-cəmadüəl-axır-642= 29-noyabr-1244 cü il tarixdə Konyada birinci dəfə peyda olan Mövlana Şəms-əd-Din Mühəmməd Şəms (Günəş) Təbrizinin məxsusi bir yeri vardır. Mövlana Ruminin oğlu Sultan Vələdin sözləri ilə deyilərsə: “Gözlənilmədən Şəmsəddin gəlib ona çatdı; nurunun işığında da kölgə yox olub getdi;... Bir zaman bərabər qaldılar; bir müddət rahat və hüzura daldılar;... Eşq dünyasının ardından dəfsiz, sazsız eşq səsi ərişdi. Məşuq hallarını anlatdı ona; beləcə də sirri ucalardan da ucalara çatdı. Dedi ki: “Sən batinə (görünməyən Tanrıya) əsir olmusan. Amma bunu bil ki, mən, batinin də batiniyəm!” Mövlananın tələbə və müridlərində qısqanclıq yarandı: “Bu adam kimdi ki, Şeyximizi, çayın bir saman çöpünü qırıb apardığı kimi qırıb bizdən apardı.” Arzuları əvvəlki şəraitə dönməkdi: “Şəms buradan getsəydi, padişahımız yalnızca bizə qalardı. Əvvəllər olduğu kimi ehsanına çatardıq, dodaqsız, damaqsız şəkərlərini yeyərdik.”(2,18-19). Bu gileylənmələr səbəbiylə Şəms 21 şəvval 643/h= 10 mart 1246/m-da Konyadan ayrılır. Bu ayrılıq Mövlanaya son dərəcə təsir edir. Himayə gözləyən müridlər gördükləri işdən peşiman olub, fəryad edirlər: “Lütf et! Bilgisizliklə günah işlətdik, amma tövbələrimizi qəbul et”...Şeyx bu vəziyyətlərini görüncə, aralarını düzəltdi; o inciklikdən əl çəkdi” (2,20). Mövlana oğlu Sultan Vələdi Şəmsi tapıb gətirmək üçün Şama göndərir. 15 aydan sonra-1246 cı ildə geri dönürlər. Əflakiyə görə Mövlananın xanımı “Kimiya Xatunun ölümündən 7 gün sonra, şaban-644\h =dekabr-1246/m-cı ildə Şəms təkrar Şama gedir.” Əflakinin məlumatından anlaşıldığına görə görünür Şəms yenidən geri dönmüş, lakin bu bərabərlik uzun çəkməmişdir: “İkinci səfərində tam 6 ay mədrəsənin hücrəsində Mövlana ilə söhbət etdilər... Şəmsəddinin qeyb olub gizləndiyi tarix 645/1247-ci ilin cümə axşamı (?!) günüdür.”(2,20). Mənbələrdə Mövlananın oğlu Əlaəddin də qatıldığı və çox ehtimal ki, Əhli-beyt maarifinin intişarından ehtiyatlanan Səlcuqi hakimiyyətin himayə etdiyi bir qrupun Şəmsi öldürdüyü tərəddüdlə rəvayət olunsa da, qeybə çəkilmə ərəfəsində Şəmsin Mövlananın həmin vaxt 22 yaşlarında olan digər oğlu Sultan Vələdə belə söylədiyi qeyd olunur: “Bu səfər elə getmək istəyirəm ki, heç kimsə məndən bir nişan belə tapmayacaq; Beləcə bir çox illər keçəcək də, yenə kimsə izimin tozunu belə görməyəcək...”(2,20-21). Konyadakıların könüllərindəki kədər keçib getsin deyə, Şəms beləcə hamının gözündən itib getdi. Arxasıyca da onu tapmaq eşqiylə Mövlana da Şama gedir və boş qayıdır. Bir neçə ildən sonra yenə Şəmsin eşqiylə Şama üz çevirən Mövlana onu bir ildən artıq arasa da, axtarışlardan üzüntülü qayıdır və Konyalı Zərgər Şeyx Səlahəddini özünə naib və xəlifə seçir. Mövlana Səlahəddinin dediyinə görə: “Şeyxin coşqunluğu onunla (Şəmsin qeybi ilə) yatışdı; bütün o zəhmət, dedi-qodu fərəhliyə çevrildi.”(2,21) Mövlana ömrünün son 10 ilini “Məsnəvilər”inin də yazılmasına səbəb olan Çələbi Hüsaməddinlə və naib seçdiyi Şeyx Səlahəddinlə bir yerdə söhbətlə keçirdir. Bu müddətdə oğlu Şultan Vələdi Şeyx Səlahəddinin qızı Fatimə ilə evləndirir və 5 cəmadüəlaxir-672/h=17/XII-1253/m tarixində 66 yaşında vəfat edir. Oğlu Sultan Vələd isə atasının mənəvi irsinin layiqli davamçısı kimi 1312-ci ildə dünyadan köçmüşdür. (2,21). Mövlananın ruhiyyəsinə əsər qoyan “mədlul”un (gizli sirr) mahiyyətini dərk etmək ariflərə və eşq əhlinə məxsus bir nemətdir. Amma onun “Çobannamə” və ya “Neynamə”si ilə tanış olanlar əsrarının “məqal”ını (zahiri mənas) dərk etməkdə çətinlik çəkməzlər. Belə ki,“Kullu sirrun cavəzül isneyni şa” (Hər bir sirr ikinci bir həmraz istəyir) (5,289)-deyən Rumi, yadigar qoyduğu “Neynamə”sində İmam Əlinin (ə) “Cəlal”, “Cəmal” və “Kəmal” adı üç əsrarlı təfsir kitablarını “təlvin donu geyindirilmiş füsusun ayəsi” adlandırmaqla özünün və Mövlası Şəms Təbrizinin təqiyyə ilə “möhürlənmiş ağzı”nın sirrini zəmanəsindən sonrakı mə`na qəvvasları üçün faş etmişdir. AMEA M.Füzuli adına ƏYİ TƏŞ-nin müdiri f.e.d. professor Azadə Musayevanın gərgin tədqiqatlarının nəticəsi olan “Dədə Ömər Rövşəni əlyazmaları üzərində araşdırmalar” kitabının Rumi “Neynamə”sindən tərcümə kimi təqdimat tapan bölməsində oxuyuruq:
Ki, “beş yüz əlli toqquz bab” olur ol. Anın “bir cild edərlər altı babın” Nə dənlü cild olur bir gör kitabın?! Edən üç vəch ilə Qur`anı təfsir, Olan təfsir ilə hər qəlbə təf sir.... Dedi əvvəlki tə`vilə “Cəlal” ol, Deyib ikinci tə`vilə “Cəmal” ol. Təmam edüb “Cəlal” ilə “Cəmal”i, Dedi üçüncü tə`vilə “Kəmal”i... “Vilayət məndə xətm oldu!”-deyəndür, Nəbatü qənd ilə şəkkər yeyəndür!” (5,321). “Vilayət məndə xətm olundu!”-kəlamının Peyğəmbərin (s) vəsiyyətinə əsasən öz canişinliyinə işarə edən müttəqilərin Əmiri İmam Əliyə (ə) aidliyi məlum ikən “Mövlayi Bozorg”un oğlu Mövlayi Ruminin başçılıq etdiyi “Mövləviyyə” dərviş ordeninin zəmanənin tələbi ilə təqiyyə əsasında təmamən Əhli-beyt marifinin xəlvəti tədris bazası kimi çıxış etdiyi qənaəti hasil olur. Ruminin atasının “Hənəfi məzhəb şeyx”liyi isə tarixdə sünnü hakimiyyətinin gizlətməsinə baxmayaraq, Şeyx Əttarın qeyd etdiyi kimi Hənəfinin ömrünün sonlarında peşiman olub şiəliyi qəbul etməklə şiə övlüyalığına ehtiram əlaməti kimi də qəbul oluna bilər. “Mollayi-Rumi” “Mövlana” və ya “Həzrəti-Pir” kimi məşhurlaşmış C.Ruminin “Mövlana xanəgahı”nda (2,14) Petpuşevskiyə görə:“Hündür papaq (“külah”) qoymaq, musiqi sədaları altında oynayaraq ucadan (cəhri) zikr etmək mövləvi dərvişləri üçün xarakterik idi. Mövləvilər xristian və yəhudi dinindən olan şəxslərə yaxşı münasibət bəsləyirdilər” (ASE,VII,79). Halbuki, klassik sünnə fiqhinin ehkamına görə İslamda musiqi və rəqsi hərəkət qadağan və haramdır. Amma tarix təqiyyəyə əsaslanan sufi-dərviş adabından qaynaqlanan “Mövlaviliyi” zahiri əlamətlərinə rəğmən “sünni təriqətli dərviş ordeni” kimi təqdim etmişdir.(ASE, VII,79). Təbii ki, ciddi təqiyyə əsasında Avropaya, əcəmə, xüsusən də Orta Asiyaya yeridilmiş sufi xəlifələrinin İslama qədərki monoteist dinlərin təsiri altında olan əhali arasında maariflənmənin əlaqələndirici məntəqələrindən biri kimi çıxış edən “Mövlana xangahı”nda Petruşevskinin təsvir etdiyi kimi müvafiq “beynəlmiləl” əhal-ruhiyyli məclislərin tə`sis olunması həmin zamanlarda fövqəldövlət titulu uğrunda mübarizə aparan Səlcuq Sultanlığı üçündə məqbul idi. Amma, hər hansı bir gizli və ya aşkar cərəyan kimi Əhli-beyt maarifinin təlim bazası üçün nəzərdə tutulmuş “Mövləvi məclisləri”nin də müəyyən müddətdən sonra hakim zümrə tərəfindən “təhlükəli amil” kimi qiymətləndirilməsi və ya bir sıra ideoloji təsirlərə məruz qalmaqla təqiyyə əhəmiyyətini itirməsi və ya yanlış bir cərəyan xarakteri alması da təbiidir. Bu mürəkkəb ictimai-siyasi-ideoloji çarpışmalar əhatəsində mövcud olmuş “Mövləvi məclisləri”nin batini əsrarını və mahiyyətini tarixi gerçəkliyin siyasi rənglərindən və təqiyyədən təsəvvürü olmayan ümumi (mühəqqiq və tədqiqatçı olmayan) kütləyə aşılamaq isə əlbətdə asan başa gələn iş deyil. Belə ki, Mövlananın Konyadakı məqbərəsi yanındakı “Mövlana xangahı”nda sonralar ciddi ictihad edərək Əflaki, Sultan Vələd və b. kimi bir çox şair və musiqiçilər yetişmişdir (ASE, VII,79). Əhli-beyt maarifi ilə Şərqin mənəvi-əxlaqi bazasında mühüm bir cərəyan kimi çıxış etsə də, XIV-XV əsrlərdə Azərbaycan ərazisində yoxsullar və sənətkarlar arasında daha geniş yayılmaqda olan Mövləvilik Osmanlı hökumətinin və Qərb dövlətlərinin xəfiyyə orqanlarının təsiri ilə “ifrat panteist dünyagörüş xarakteri aldığı üçün” Mövləvi dərvişləri Səfəvi hökümdarı I Təhmasib tərəfindən ölkədən qovulmuşdur (ASE, VII,79). Amma, lkin məqsəd və əsil təqiyyə məzmunlu mahiyyətinə görə “Mövlana təkyəsi” və ya “Mövlana məclisləri” kimi tarixə düşmüş bu irfan məktəbinin məşhur şeyxi Mövlana Rumi və “Rumi xangahı” bəşəriyyətin həyatında oynadığı rol və kəsb etdiyi müqəddəs əhəmiyyət müqabilində İslam dini, ərəb, fars və türk dilli ədəbiyyat var olduqca var olacaq, məşhurluğunu saxlayacaq və bəşəri öz humanizmi ilə mərifətləndirəcəkdir. ƏDƏBIYYAT: 1.Seyyid Cəfər Şəhidi, İslam tarixi və təhlillər,Tərcüməçi, Arif Əliyev,İSBN 964-92642-4-8, Məhdiyyə nəşriyyat., 2000,s.305. 2. Mevlana Cəlaləddin-i Rumi, Konya Valiliyi İI Kültür və Turizm Müdürlüyü Yayınları, Yayın N%139, 2006, s.64. 3. Əlizadə M, Əhli-beytin matəmində, Bahar, 2001, s.236. 4. Y.A.Belyayev,Müsəlman təriqətləri, Bakı,1991, s 102. 5.Musayeva A., “Dədə Ömər Rövşəni əlyazmaları üzərində araşdırmalar”, Bakı, 2003, s-475. 6.İbrahimov.A, Müsəlman hüququnda dövlət məsələləri, Bakı,1998, s-120. 7.Ustad Şəhid Mürtəza Mütəhhəri, Məsum imamların həyatına bir baxış, Qum, 1995. Mövlana Cəlaləddin Bəlxinin yaradıcılığı və rus tədqiqatçıları Şərqin təsəvvüf tarixində öz əsərləri və irfani həyatı ilə böyük maraq doğurmuş şairlərdən biri olan Mövlana Cəlaləddin Bəlxi h.604-cü il, rəbiül-əvvəl ayının 6-da (=m.1207-ci ilin 30 sentyabrı) indiki Əfqanıstanın Bəlx şəhərində dünyaya göz açmışdır. Mövlana Cəlaləddin Bəlxinin atası Məhəmməd İbn Hüseyn əl Xatibi Əl-Bəlxi (1148-1231) daha çox Bəhaəddin Vələd kimi tanınmışdır. Dövrünün müsəlman ilahiyyətçiləri içərisində ən tanınmışlarından biri olan və müsəlman mistiklərinin nümayəndələrinə, sufilərə rəğbət bəslədiyini heç vaxt gizlətməyən Bəhaəddin Vələd özünü məşhur sufi mütəfəkkiri Əhməd Əl-Qəzalinin mənəvi ardıcılı hesab edirdi. Həmin dövrdə səltənət Xarəzmşah Məhəmmədin əlində idi və Xarəzmşah Məhəmmədlə yaxşı münasibətlərdə olmayan Bəhaəddin Vələd ailəsi ilə birgə müqəddəs Məkkəni ziyarət etmək məqsədi ilə 618/1221-cü ildə (bəzi mənbələrdə 610/1213) Bəlxi tərk edir. Səfər zamanı Bəhaəddin Vələd Nişaburda məşhur sufi şairi Şeyx Fəridəddin Əttar ilə görüşür. Şeyx Əttar o zaman 6 (və ya 14) yaşında olan Mövlananın zehninə, istedadına heyran qalaraq, onun çox yaxın zamanda kimliyini sübut edəcəyindən əmin olduğunu bildirir və öz “Əsrarnamə” (Sirlər kitabı) məsnəvisinin bir nüsxəsini kiçik Cəlaləddinə bağışlayır. Məkkədən qayıdan Bəhaəddin Vələd öz yolunu Kiçik Asiya və Rum ölkəsindən salır. Həmin dövrdə burada Səlcuq Sultanı Əlayəddin Keyqubad hökmranlıq edirdi. O, Bəhaəddin Vələdi və ailəsin çox böyük hörmətlə qarşılayır, onların orda yaşaması üçün hər cür şərait yaradır. Həmin vaxtlar isə Bəlx şəhəri, Xarəzm və o cümlədən onun ətrafı, İranın böyük bir hissəsi monqollar tərəfindən işğal edilmiş və dağıdılmışdı. Bu səbəbdən də Bəhaəddin Vələd vətəninə qayıda bilmir, bir qədər Larəndədə yaşayır sonra isə Konyaya köçür. Mövlana Cəlaləddin atasından, müxtəlif şeyx və ustadlardan elm və bilik alaraq, dövrünün bir çox elmlərinə yiyələnmiş, ədəbiyyat, fəlsəfə, İslam tarixi, fiqh, hədis və Quranın təfsirində böyük bilik nümayiş etdirmişdir. Bu dahi sufi mütəfəkkirin poetik yaradıcılığı və fəlsəfi-dini baxışları Yaxın və Orta Şərqin ədəbi baxışları sistemində dərin iz buraxmışdır. Hələ yaşadığı dövrdə canlı əfsanəyə çevrilən, müqəddəslərdən biri elan edilən Mövlana Cəlaləddin ömrünün xeyli hissəsini Rum adlanan Kiçik Asiyada keçirmişdir. Bu səbəbdən də onun ədəbi təxəllüslərindən biri də “Rumi”dir. Mövlana Cəlaləddin Malanya, Sivas, Ağ şəhər, Larenda və s. şəhərlərdə olmuşdur. Bəhaəddin Vələd vəfat etdikdən sonra o, mədrəsədə atasının yerini tutur və bununla da yerli dini simaların sırasına daxil olur. 24 yaşlı Cəlaləddinin nüfuzu surətlə artmağa başlayır və çox keçmir ki, öz elmi və biliyi ilə şöhrət qazanır. Mövlananın həyatı sufi şairi Şəmsəddin Təbrizi ilə tanışlıqdan sonra tamamilə dəyişir. O, Şəmsəddin Təbrizini mənəvi müəllimi, özünü isə onun dinləyicisi və şagirdi elan edir. A.Şükürov və R.Eminlinin “Mövlana Cəlaləddin Rumi. Mənəviyyat məsnəviləri” adlı kitabından aldığımız məlumata görə, 1244-cü ilin 26 noyabrında şair Şəmsəddin Təbrizi Dəməşqdən Konyaya gəlir və şəhər alverçilərinin qaldığı karvansarada qalmalı olur. Müəyyən vaxt keçdikdən sonra o, küçəyə çıxaraq darvazanın qarşısında əyləşir. Bu zaman şəhərin qazisi Mövlana Cəlaləddin oradan keçirmiş. Müridləri və şagirdləri tərəfindən müşaiyət olunan Mövlana Şəmsəddin Təbriziyə çatarkən o ayağa qalxır və soruşur: “Mənə de! Allahın qullarından kim, - Məhəmməd peyğəmbər (ə.s.) yaxud da, Bistamdan olan Bəyazid böyükdür?” Cavabında eşidir ki, “əlbəttə ki, Hz. Məhəmməd (ə.s.) böyükdür. Çünki Qurani–Kərimdə Məhəmmədin (ə.s.) sonuncu peyğəmbər olması haqqında fikirlər vardır”. Bu cavabın müqabilində Şəmsəddin Təbrizi yenidən belə bir sualla müraciət edir: “Bəs o zaman peyğəmbərlərin bu sözünü necə başa düşək ki, buyurmuşlar: “Ey Allahım! Biz sənin haqqında biləcəyimiz qədər bilmirik”. Bəyazid isə belə demişdir: “Mən məşhuram, mən məşhuram! Gör mən nə qədər qüdrətliyəm!”. Bu sözlərdən sarsılan Mövlana bu qeyri-adi insanı öz evinə dəvət edir və həmin vaxtdan başlayaraq onun xarici aləm ilə əlaqəsi kəsilir. 16 ay Şəmslə söhbətlər aparır, səbrli dinləyici kimi onun dediklərinə qulaq kəsilir. Şəms Təbrizi onun üçün məhəbbət mücəmməsi, odlu alovlu dostluq, mənəvi yaxınlıq rəmzi idi. (4, 5) Mövlana Şəmsəddin Təbrizi ilə tanışlıqdan sonra mədrəsədə məşğələləri buraxır, şagirdləri və ailə üzvləri ilə çox nadir hallarda görüşür və bu da olduqca böyük narazılıqlara səbəb olurdu. Konyada bu hadisə böyüklər və alimlər tərəfindən yaxşı qarşılanmadı. Əvvəlcə sakit pıçıltılar, sonra isə Şəmsəddin Təbrizinin əleyhinə açıq-aşkar hədələr başlandı. Müridlərin sakitləşməyəcəyini hiss edən Şəmsəddin Təbrizi 11 mart 1246-cı ildə gizlicə Konyadan çıxaraq Dəməşqə gedir. Əhvalı pozulmuş Cəlaləddin yeganə inandığı oğlu Sultan Vələdi Şəmsəddin Təbrizinin arxasınca Dəməşqə göndərir və ona məktub yazaraq acizanə surətdə geri qayıtmasını xahiş edir. Sultan Vələd Şəmsəddin Təbrizini tapır və onlar birgə Konyaya qayıdırlar. Mövlana Cəlaləddin Şəmsəddin Təbrizinin geri qayıtmasına çox sevinməsinə baxmayaraq, şagirdlərin onu düşməncəsinə qarşılaması və fiziki hədələrin davam etməsi birdəfəlik yox olmasına səbəb olur. Bu hadisə 1247-ci ilin dekabrında baş vermişdir. Mənbələrə görə Mövlana bir neçə dəfə Şama (bəzi mənbələrə görə Dəməşqə) getsə də orada onu tapa bilmir. Ümumiyyətlə, Şəmsəddin Təbrizinin şəxsiyyəti ətrafında çoxlu sirlər dolaşır. Bir çox tədqiqatçılar onun Cəlaləddinin həyatında böyük dəyişikliklər yaradan insan olduğunu nəzərə alaraq, bu yoxolmanı maraqlı əfsanə səviyyəsinə qaldırmışlar. O, hər bir ritual və kult prinsiplərinə, mənəvi saflığa çağırmış, xalqla ünsiyyəti zəruri hesab etmişdir. Sufi Şəms teologiyanın və sxolostik fəlsəfənin üzərinə amansız hücuma keçmiş, dini fərqləri qəbul etməmiş, müxtəlif dinə etiqad edənləri sülhə çağırmış və belə hesab etmişdir ki, hər bir dinin mahiyyəti ritualların keçirilməsində deyil, dinə inanmaqdadır. (5, 4) Şəmsəddin Təbrizi Mövlana Cəlaləddin üçün yeni bir aləmin qapısını açır. Onunla görüşdən sonra Mövlananın daxili və mənəvi aləmində böyük bir dönüş və inqlab baş verir. Şəmsəddin Təbrizinin müəmmalı şəkildə yoxa çıxması onun halsızlığı və məyusluğunu günü-gündən artırır. Hətta bir sıra rəvayətə görə Mövlananın vəziyyəti elə ağırlaşır ki, ailəsi onun tezliklə dəli olacağını düşünür. O, divanə bir aşiqə çevrilir, saf insani hisslərlə mistik mövzuda şerlər yazmağa başlayır. Mövlana Cəlaləddin Bəlxinin istedadının ayrılmaz cizgilərindən biri onun musiqi qabiliyyəti, ritmi qeyri-adi şəkildə duyma bacarığı olmuşdur. Şəmsəddin Təbrizi qeyb olduqdan sonra Mövlana tez-tez yığıncaqlar keçirir, yazdığı qəzəlləri musiqi sədaları altında ritual səviyyəsində oxunmasını, rəqslər edilməsini təşkil edirdi. O, 672-ci il, Cəmadi-ül-əvvəl ayının 5-də (=1273-cü il, 17 dekabr) dünyasını dəyişmiş, vəsiyyətinə görə Konyada atası ilə bir məqbərədə dəfn edilmişdir. Mövlana Cəlaləddin Bəlxi özündən əvvəlki sufizm cərəyanlarını, böyük sufi mütəfəkkirlərini yaxşı öyrənmiş və onların yaradıcılığından bəhrələnmişdir. O, Sənai və Əttarın, Əl-Mütənabi və Əl-Həllacın, Bəyazid Bistaminin, Əl-Qəzalinin əsərlərini və mistik görüşlərini dərindən bilirdi. Mövlana şeirlərinin birində, iki beytlə Sənai və Əttarın yaradıcılığını nə dərəcədə yüksək qiymətləndirdiyini belə ifadə edir: هفت شهر عشق را عطار گشت ما هنوز اندر خم یک کوچه ایم غطار روح بود و سناعی دو چشم او ما از پی سناعی و عطار آمدیم (Əttar eşqin yeddi şəhərini gəzdi. Biz hələ bir küçənin döngəsində qalmışıq; Əttar ruh idi, Sənai onun iki gözü. Biz Sənai və Əttarın ardınca gəlmişik). (2, 83) Mövlana öz yaradıcılığında dünyəvi və ideal, real və mistik cəhətləri birləşdirməyə çalışmış və özünün xüsusi fəlsəfi baxışlar sistemini yaratmışdır. O eyni zamanda müxtəlif xalqların folkloruna müraciət etmişdir və əsərlərində dialektik janra üstünlük vermişdir. Mövlananın əsərlərindəki təmsil və hekayələrin əksəriyyətinin mənbəyi şərq ədəbiyyatının qiymətsiz nümunələridir. Amma ən çox o, Şeyx Fəridəddin Əttarın yaradıcılığına müraciət eymiş, öz “Məsnəvi-ye Mənəvi”sində Şeyx Əttarın “Əsrarnamə” və “Müsibətnamə” əsərlərindəki hekayətlərdən bəhrələnmişdir. Mövlananın qəzəlləri həm forma, həm də məzmun etibarıilə özündən qabaqkı sufiyanə qəzəllərdən fərqlənir, oynaqlığı, sadəliyi, dəlicəsinə eşqin ehtiraslılığı, şövqü, həvəsi, fəryadları və nalələri ilə seçilir. “Divani Kəbir” təsəvvüf qəzəlləri və rübailəri birləşdirən böyük mənzum əsərdir. Mənbələrdə bu kitabdakı qəzəllərdə Şəmsəddin Təbrizinin adını tez-tez çəkdiyinə görə həmin əsəri “Divani Şəmsi Təbrizi” və ya “Qəzəliyyat-e Şəmsi Təbrizi” adlandırırlar. Y.Rüstəmovun “Mövlana Cəlaləddin Rumi. Sufilik fəlsəfəsi” kitabındakı qeyddə bildirilir ki, “Divani Kəbir”də beytlərin sayı 44834-dür, həmin saya 1765 rübaini, yəni 3530 beyt də əlavə edilsə, beytlərin ümumi sayı 48364 olur. Ümumiyyətlə əsərdəki beytlərin ümumi sayı müxtəlif cür göstərilir. Mövlananın Şəmslə başladığı söhbətlərdən sonra coşğun duyğularla öz ruhi halətlərini bəyan etdiyi, qəzəl, qəsidə, tərcibənd, müstəzad, rübailəri və divan ədəbiyyatının digər nəzm ilə söylənmiş mənzumələri yığılaraq bir divan şəklinə salınmışdır və ilk dəfə əsər Ə.Gölpınarlı tərəfindən tərcümə edilmişdir. “Fihi-ma fihi” (Onun içindəki içindəkidir) Mövlananın xüsusi ev məclislərində, mədrəsədə, təkkədə və digər yerlərdə etdiyi söhbətlərin və oxuduğu moizələrin birbaşa oğlu Sultan Vələd və ya başqa yaxın müridlər tərəfindən toplanılaraq kitab halına salınan bir əsərdir ki, yalnız Cəlaləddinin vəfatından sonra tərtib edilmişdir. Əsərin əsas mövzusunu təşkil edən hissələrin yanında, fəsillər verilmişdir və bu fəsillərdə dahi sufi şairinin ətrafına yığışan insanların verdiyi suallar və mütəffəkkirlərin cavabları yer tutur. “Fihi-ma fihi” əsərinin bəzi hissələri Mövlananın yaxın dostu, Səlcuqilər dövlətinin vəziri və sonra başçısı, elm və maarifə böyük maraq göstərən Müinəddin Süleyman Pərvanəyə xitabən söylənmişdir. Türk dilinə isə Ə. Gölpınarlı və M.Ambarçıoğlu tərəfindən tərcümə edilmişdir. (4, 59) “Məcalesi-Səbəə” əsəri Cəlaləddin Bəlxinin etdiyi vəzlərdən yeddisində söylədiyi sözlərin bir tələbə və ya müridi tərəfindən yazılması nəticəsində meydana gəlmişdir. Burada dini-əxlaqi, xüsusən sufi mövzular əsas yer tutur. Tanrının qüdrəti, ululuğu tərif edilir, Qurandan ayələr, hədislərdən misallar gətirilir və bəzi hekayələr, şerlər söylənilir. “Fihi-ma fihi” əsəri kimi bu əsər də Cəlaləddin Bəlxin vəfatından sonra tərtib edilmiş, müxtəlif dillərə tərcümə olunmuşdur. “Məktubat” əsəri Cəlaləddin Bəlxin yaşadığı dövrdə Səlcuq dövlətinin rəhbərlərinə, başda sultan olmaqla vəzirlərə, əmirlərə, dostlarına hər hansı mövzu ətrafında, müxtəlif şəxslərə yazdığı 145 məktubdan ibarətdir ki, şairin vəfatından sonra müxtəlif mənbələr və qaynaqlar arasından seçilib toplanmışdır. Burada ayələr, hədislər, öyüd-nəsihətlər verilir. Cəlaləddin Bəlxi son şah əsəri olan “Məsnəvi-ye mənəvi”ni 1285-1270-ci illərdə yazmış, ömrünün 12 ilini bu əsərin yaradılmasına həsr etmişdir. Altı cilddən, iki misralı eyni qafiyəli beytlərdən ibarət olan bu əsər Hüsaməddin Çələbinin dövründə yazılmış, Şərqin böyük şairi Əbdürrəhman Cami onu “Fars dilində Quran” adlandırmışdır. Mövlana bu əsərdə özünün dini-fəlsəfi görüşlərinin şərhini vermiş, bütün zəmanələr və dövrlər üçün qəbul edilən bir əsər ortaya çıxarmışdır. O bu əsərdə Şərq əfsanə, təmsil və rəvayətlərindən geniş istifadə etmişdir. Məsnəvilərin əksəriyyəti dini rəvayətlərdir və bu rəvayətlər “Qurani-Kərim” dən götürülmüşdür. Məlumata görə, Cəlaləddin Bəlxi “Məsnəvi-ye mənəvi”nin ilk on səkkiz beytini özü yazmış, qalan hissələrini Hüsaməddin Çələbiyə söyləyərək yazdırmışdır. Mənbələrə əsasən, birinci cild təqribən 656-cı ildə yazılmışdır, ikinci cildə isə 662-ci ilin rəcəb ayının 15-də başlandığı bildirilir. Y.Rüstəmovun “Mövlana Cəlaləddin Rumi. Sufilik fəlsəfəsi” adlı kitabında verilən məlumata görə 26 beytdən ibarət olan bu əsər tamamlanmamış və yalnız orijinalın dilində 500-dən çox əlyazma bizim vaxta qədər gəlib çatmışdır. O, əsərinə şərq ədəbiyyatında bir janr olan “Məsnəvi” adını vermiş və bütün cildlərdə bunu yeri gəldikcə qeyd etmişdir. Cəlaləddin Bəlxinin əsərindən əvvəl və sonra onlarla “Məsnəvi” yazılmışdır, ancaq heç biri bu əsər kimi geniş yayılmamışdır. Ümumiyyətlə “Məsnəvi-ye mənəvi” əsəri yazıldığı tarixdən etibarən böyük bir şöhrət qazanmış, Mövləvilər olmaqla, bütün təsəvvüf və ədəbiyyat aşiqləri tərəfindən sevilmişdir. Bir sözlə bu əsər sufi poeziyasının zirvəsi hesab olunur. Mövlana Cəlaləddin Bəlxi və onun əsərləri haqqında müxtəlif tədqiqatçılar, çoxsaylı şərhlər yazmışlar, “Məsnəvi-ye mənəvi” əsərini müxtəlif dillərə tərcümə etmişlər. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi Şərq ölkələrində Mövlana hamının tanıdığı və sevdiyi sufi şairidir. Pakistan şairi Məhəmməd İqbal (1873-1938) Cəlaləddin Bəlxini öz müəllimi hesab etmişdir. Qərb dünyası XIX yüzilliyin əvvələrindən Mövlana Cəlaləddini tanımağa başlamışdır. A.Y.Arberri, Y.Burgel, E.Meyeroviç, A.Şimmel kimi tədqiqatçılar Mövlana yaradıcılığını araşdırmışlar. Avsrtiyada tarixçi Yozef fon Hammer Mövlananın bəzi şerlərini almancaya çevirmişdir. Fridrix Pikkert “Divani Kəbir”dən seçmələri mənzum olaraq, Q.Rozen “Məsnəvi-ye mənəvi”ni yenə mənzum şəkildə almancaya tərcümə etmişdir. İngilis şərqşünası R.Nikolson “Məsnəvi-ye mənəvi”ni ingilis dilinə tərcümə etmişdir, A.Arberri isə davam etdirmişdir. İngilis şərqşünası R.Nikolson göstərir ki, Bəlxi şair və mistikdir, o filosof deyil, onun sistemi yoxdur, “lakin elə estetik atmosfer yaradır ki, analiz ondan qaçır”. Əlbəttdə, R.Nikolsonun bu fikri ilə axıra qədər razılaşmaq olmaz. Doğrudur, Cəlaləddin Bəlxinin öz fəlsəfi sistemi yoxdur. Lakin təsəvvüf fəlsəfəsi var və Mövlana da həmin fəlsəfənin böyük təmsilçisidir. Dahi şair və mütəffəkkir kimi onun fikir dünyası təhlil edilməlidir. (4, 6) Türkiyədə F.Göprülü, H.Yücel, Ə.Atəş, A.Karaxan, G.Evliyaoğlu, Z.Yılgen, A.Kabaklı, M.Öndər, A.Gölpınarlı, Ə.Yeniterz, gürcü alimi E.Cavelidze, tacik alimi H.Adilov və İranda Bədiüzzaman Füruzanfər, Əbdülhüseyn Zərrinkub, Azərbaycanda isə M.F.Axundov, R.Sultanov, H.Məmmədzadə, A.Şükürov, R. Eminli, Y.Rüstəmov və başqaları Mövlana haqqında müxtəlif tədqiqatlar aparmışlar. Rusiyada da Cəlaləddin Bəlxi haqqında bir çox tədqiqatlar aparılmışdır. A.Krımski, İ.P.Petruşevski, U.E.Bertels, V.A.Qordlevski, R.Fiş, O.F. Akimuşkin, İ.Selvinski, E.Dunaevski, A.Starikov, L.Yakovlev, U.K.Çittik, N.Qrebnev, D.Samoylov, və başqaları. V.Derjavinin “Руми. Притчи” (“Rumi. Hekayələr”) adlı kitabı 1957-ci ildə nəşr edilib. Bu kitabın müqəddiməsində N.Osmanov yazır: Sənai, Əttar, Bəlxi kimi böyük sufilərin, şairlərin ədəbiyyat tarixindəki rolunu yalnız sufizm ilə məhdudlaşdırmaq lazım deyil. Onlar öz şerlərində hökmdarların zülm və qəddarlığını ehtirasla tənqid edir, zəngin insanların acgözlüyünı, tamahkarlığını, dini riyakarlığı və ikiüzlülüyü pisləyir insanları dostluğa və qardaşlığa çağırırlar. V.Derjavinin “Руми. Притчи” (“Rumi. Hekayələr”) adlı kitabında qeyd olunur ki, fars dilində əvəzlik və fel qrammatik nöqteyi-nəzərdən bir-birindən fərqlənmədiyi üçün, Mövlananın bir çox qəzəlində onun Allaha, və ya öz sevgilisinə müraciət etdiyini müəyyən etmək çox çətindir. Ancaq yeganə bir qəzəlində onun Allaha müraciət etdiyi açıq-aydın görsənir ki, bu da qəzələ ərəb dilində əlavə edilmiş qrammatik baxımdan fərqlənən bir beytdir. Kiçik Asiyada müxtəlif millətlərdən və dindən olan insanlar sülh şəklində yaşayırdılar, bu isə Cəlaləddin Bəlxinin yaradıcılığına böyük təsir göstərmişdir. Onun əsərlərində dini ziddiyət mövzusu nəzərə çarpmır, əksinə o bütün dinlərə böyük hörmətlə yanaşır. Mövlana “Məsnəvi-ye mənəvi”dəki hekayətlərin mənbəyini farsların, taciklərin, türklərin, ərəblərin, yunanların, məşhur hind məcmuəsi olan “Kəlilə və Dimnə” və bir çox xalqların folklorundan götürmüşdür. Onun yaradıcılıq fantaziyasının təfərrüatı fabulalarla məhdudlaşır. “Yolçu və ayı”, “Aslan, canavar və tülkü” adlı təmsillərin süjeti rus oxucularına Lafontenin və Krılovun yaradıcılığından tanışdır. Cəlaləddin Bəlxinin hekayə və təmsillərinin bir çoxunda monqolların hücumundan sonrakı ağır vəziyyət təsvir olunmuşdur. Məsələn, “Джуха и мальчик” hekayəsində atası vəfat etmiş oğlan ağlayaraq məzarı bu cür təsvir edir. (7, 11) می برندت خانه تنگ و زحیر نی در او قالی و نه در وی حصیر نی چراغی در شب و نه روز نان نی در او بوی طعام و نه نشان نی درش معمور و نی در بام راه نی یکی همسایه کاو باشد پناه Там никогда не светит белый свет, Там ни ковра и ни подстилки нет! Там не кипит похлебка над огнем, Ни лампы ночью там, ни хлеба днем! Там ни двора, ни кровли, ни дверей, Там ни соседей добрых, ни друзей! (Tərc. V.Derjavinindir) Mövlananin rus dilinə ən yaxşı tərcümə olunmuş əsərləri orijinalın dilini bilməyən insanlar tərəfindən tərcümə edilmişdir. Məsələn, Naum Qrebnev və David Samoylov tərəfindən edilmiş tərcümə. Amerkalı şair Kolman Barksın “The Essential Rumi” kitabını Sergey Seçiv rus dilinə tərcümə etmiş və “Суть Руми” adlandırmışdır. Sergey Seçiv Detroydda yaşayan amerkalı rusdur hansı ki, 6 ilini bu işə həsr edərək iri həcimli ədəbi əsər ortaya çıxarmış və nəticədə Mövlananin bütün bədii irsinin zənginliyindən və müxtəlifliliyindən məlumat verən bu kitabda rus oxucuları ilk dəfə olaraq son dərəcə dolğun bir antologiyaya sahib olmuşlar. ƏDƏBIYYAT: 1. Azadə R. Mövlana Cəlaləddin Rumi. Bakı, 2005. 2. Məmmədzadə H. Mirzə Fətəli Axundov və Şərq. Bakı, 1971. 3. Rüstəmov Y. Mövlana Cəlaləddin Rumi. Sufilik fəlsəfəsi. Bakı, 2002 . 4. Rüstəmov Y. Mövlana Cəlaləddin Rumi. Sufilik fəlsəfəsi. Bakı, 2006 . 5. Şükürov A, Eminli R. Mövlana Cəlaləddin Rumi. Mənəviyyat məsnəviləri. (I kitab). Bakı, 2002. 6. Бертельс Е.Э. Избранные труды. Суфизм и суфийская литература. Москва, 1965. 7. Державин В. Руми. Притчи. Москва, 1957. 8. Державин В. Руми. Притчи. Москва, 1969. 9. Фиш Р. Джалаледдин Руми. Москва, 1972. 10. Фиш Р. Джалаледдин Руми. Москва, 1985. 11. مثنوی معنوی. مولانا محمد جلال الدین Yüklə 1,65 Mb. Dostları ilə paylaş:
|