Мясняви Иранын Исламдан сонракы епосудур Мящяммяд Яли Ислами Нядушян



Yüklə 1,65 Mb.
səhifə8/11
tarix06.05.2017
ölçüsü1,65 Mb.
#16997
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   11

Шащин Фазил Фярзялибяйли




АМЕА Ядябиййат Институтунун елми ишляр цзря директор мцавини олан алим вя шаир достум Мящяррям Гасымлынын (Орхан Пашанын) йазы масасынын цстцндя цстц рянэли бир миниатцрля бязянмиш китаб эюрдцм: «Венесийалылар Шащ I Тящмасибин сарайында». Доьрусу, тарих елмляри доктору, профессор, АМЕА-нын мцхбир цзвц Огтай Яфяндийевин – щяля 1970-ъи илдя мяним елми рящбярим олмуш (мян еля инди дя ону юз елми рящбярим сайырам) бу шяргшцнас тарихчинин чохдан бяри еля бир китаб цзяриндя ишлядийини билирдим, лакин китабын чап олунмасындан хябярсиз идим. Бяли, 577 ил бундан габаг Азярбайъана эялмиш ики сяфир вя Шащ Тящмасиб. Венесийа вя Азярбайъан, щюкмя табе елчиляр вя щеч кимя табе олмайан щюкмдар. Микеле Мембре вя Винченсо Алессандри. Бу ики сяфирин сяфярнамяляри вя Огтай Яфяндийевин гялями.

Китабы (1) эюрдцйцм эцнцн ертяси Огтай мцяллимин йанына эедиб, ону тябрик етдим. Ялини йазы масасынын сол тяряфиндяки китаб шкафына узадыб дярщал мяним мараьымы тямин етди. Диггятля охуйаъаьыма сюз вердим. Вя бир нечя эцн кечди. Сюзцмцн цстцндя дурдум, няинки охудум, щятта китабда сяфярнамяляри эедян ики мцяллифин биринъисинин – Микеле Мембренин ясяриня ряй дя йаздым (иншаллащ икинъисиня дя йазарам).

Китаб вя юн сюз. Еля илк сящифядя Азярбайъанын Гярби Авропа юлкяляри иля дипломатик ялагяляри тарихинин юйрянилмясинин мцасир дюврдя хцсуси ящямиййят кясб етдийини вурьулайан Огтай мцяллим, бу фикринин ардынъа дцзэцн гейд едирди ки, XVI ясрин яввялляриндя йениъя йаранан Авропа капиталист сянайеси мануфактура малларынын сатышы цчцн эялирли базарларыны вя щямчинин уъуз хаммал мянбяляринин яля кечирилмяси зярурятини доьурду (1, с.3). (Нефтимиз мяэяр бу эцн уъуз хаммал мянбяйи дейилми?). Бундан башга «щямин дюврдя Авропа дювлятляринин игтисади мараглары онлар цчцн аз ящямиййят кясб етмяйян щярби-сийаси вя стратежи ниййятляри иля цст-цстя дцшцрдц» (1, с.3). Тамамиля доьрудур. Шяргин сийаси щадисялярля долу олан бир дюврц. Язямятли Османлы империйасы вя мющтяшямляшян Сяфяви дювляти. Башга сюзля десяк, Азярбайъан-Тцркийя зиддиййятляри. Профессор Йагуб Мащмудлу демишкян, о заман «Азярбайъанла Османлы империйасы арасында кяскин тиъарят вя сийаси зиддиййятляр варды» (2, с.57). Беля ки, «сяфяви-османлы мцнасибятляринин даим мцщарибя щяддиндя олмасы Гярби Авропанын мцстямлякячи дювлятляринин… мющкямлянмяси цчцн ялверишли шяраит йарадырды» (2, с.184). Бяли, сяфявиляр вя османлылар. Арада ися бир сыра Гярб дювлятляри вя Венесийа. Сяфявиляр дювлятинин тяряфини тутан, лакин ейни заманда османлыларла да мяхфи ялагя сахламаьа чалышан Венесийа Республикасы. Венесийанын икили сийасяти варды вя бу республика щям сяфявиляр, щям дя османлыларла эизлин данышыглар апарырды (1.с.5-6). Бир-бирляри арасында бцтцн XVI яср бойу вахташыры давам едян 6 саваш (1514, 1534, 1535, 1548, 1554, 1578) вя нятиъядя гаршылыглы зяифлямя. Гярбин Шяргя гаршы «Зяифлят вя гцввятлян!» сийасяти. «Бунунла да Гярб дювлятляринин стратежи сийасяти баш тутду» (2, с.235-236). «… яэяр мцхтялиф Гярб дювлятляринин тящрики иля Османлы империйасы вя мцхтялиф Азярбайъан дювлятляри арасында XV-XVI ясрлярдя тез-тез баш вермиш ганлы мцнагишя вя ихтилафлар олмасайды, щямчинин бу дювлятляр арасында гаршылыглы мцнасибятляр дцзэцн истигамятя йюнялдилсяйди, бялкя дя дцнйанын бу эцнкц хяритяси башга эюрцнцш алмыш оларды» (3, с.210).

1539-ъу ил март айынын 1-дя Сяфяви сарайына йолланан Венесийа сяфири Микеле Мембре бир нечя айдан сонра нящайят Азярбайъанын ъянубуна эедиб чатды вя Шащ Тящмасиб тяряфиндян гябул едилди. «Онун гаршысында гойулан вязифя Сяфяви шащыны Османлы султанына гаршы щярби ямялиййатлара тяшвиг етмяк иди» (1, с.5).

Кипрдя йашайан вя Венесийа тябяяси олан Микеле Мембре бу сяфяринядяк дяфялярля Тцркийя вя Сурийада олмуш, Кипр щакими Бернардо Бенедеттинин ишэцзар тапшырыгларыны йериня йетирмишди (1, с.22). О, тцрк дилини кифайят дяряъядя билирди (1, с.22-23) вя Венесийа дожунун мяктубуну Шащ Тящмасибя чатдырмалыйды.

Орта ясрлярин щямин дюврцндя истяр гуру, истярся дя су йолларыйла сяфяря чыхмаг чох тящлцкялийди. Дожун мяктубунун йолда гулдурларын ялиня дцшмяк ещтималыны нязяря алан М.Мембре мяктубу эедяъяйи эяминин щяр ики тяряфиндяки йешиклярдя олан псалтырлар китабынын (Библийанын бир щиссяси – Ш.Ф.) ичярисиня гойараг йола дцшдц (1, с.24).

Гейд олунмалыдыр ки, венесийалы бу сяфир тяърцбяли вя ещтийатлы бир шяхс олмушдур. Ясярдя охуйуруг: «Суфийя (Шащ Тящмасибя – Ш.Ф.) олан мяктубун щарада олдуьуну билмяк гейри-мцмкцн иди… Кимсянин мяним сяйащятимдян хябяри олмамасы цчцн гощумларыма Критя тахыл сатмаьа эедяъяйими сюйлядим. Беляликля… тахыл алдым, пулумун бир щиссясини тцрк гийафясиня эирмяк цчцн палтарлара хярълядим, галаныны ися юзцмля эютцрдцм.. Бу дюврдя Крит адасында дящшятли аълыг олдуьундан щамы мяним орайа тахыл сатмаг цчцн эетдийимя инанды» (1, с.25). Будур сяфир М.Мембренин илкин нязяря чарпан ещтийаткарлыьынын илк нцмуняси.

Критя эялиб чатан, дярщал оранын «бюйцк щерсогунун» йанына эедиб юз сяфяриндян щали едян вя щерсогдан ещтирам эюрян М.Мембре ону тярк едян кими юзцнцн защири эюрцнцшцнц дяйишир, «тцрк торпагларында мяскунлашан йунанлар кими саггалы гырхылмыш, башында йунан папаьы вя кюйняйи ъорабларынадяк олан гийафясини бир нюв тцркляшдирир» (1, с.25-26).

М.Мембре сонра «щям зийарят, щям тиъарят» шцарына риайят едяряк Критдя сатмаг цчцн алдыьы тахылы «чюрякбиширянляря мцвафиг газанъла сатараг» пулуну ялдя едир (1, с.26).

Венесийа елчисинин мягсядя йетишмякдян ютрц сонракы щийляэярлийи онун нювбяти конспиратив аддымыдыр. О, Хиоса эедян бир бригантина (йцк эямиси – Ш.Ф.) тапыр, онун сащибиня эуйа «Ъанин Калофронун оьлу афиналы Эеорг олдуьуну билдирир» (1, с.26).

Щюрмятли охуъу, XVI ясрдя Азярбайъана сяфяр етмяйин чятинлийинин шащиди олдунузму? Бизим «ниййятин щара-мянзилин ора» кими зярбцлмясялимизи ялиндя мящарятля дяставцз едян М.Мембре артыг афиналы Эеорг Калофро олур. Елчинин йаздыьына эюря, щягигятян дя 20 ил бундан яввял бу адда бир оьлан олмуш, щансы сябябдянся евлярини тярк етмиш вя бир даща онун барясиндя хябяр-ятяр ешидилмямишди. Бяли, ещтийатлы М.Мембре щямин Эеоргун «бцтцн гощумларыны, евлярини вя ня лазымса щяр шейи дяриндян юйряняряк» юзцнц щямин иткин адам кими гялямя верир (1, с.27). Сяфярнамядя охуйуруг: «Онун (Эеоргун – Ш.Ф.) 10 йашы оланда евдян эетдийини вя о вахтдан 20 ил кечдийини нязяря алараг, бу мяним щал-щазырдакы йашым олан 30-а уйьун эялирди» (1, с.28).

Мян М.Мембренин бу ъцмлясини охудугдан сонра онун кими дирибаш бир шяхсин юзцнцн бцтцн ниййят вя мягсядляриня чата биляъяйиня инандым. Еля юзц дя етираф едир ки, ещтийатлылыьы цчцн «бюйцк Танрынын мярщямяти сайясиндя щямишя тящлцкядян узаг» олмушдур (1, с.28). О, сонра ися сяфяринин эедишаты барядя беля йазыр: «Беляликля, мян Хиос шящяриндя тяхминян 10 эцн галдым вя бу заман бюйцк сяйля Анадолунун Вурулла (Измир йахынлыьындакы Урла шящяри – О.Я.) шящяриндян эялян христиан таъирляри иля достлуг ялагяляри гурмаьа чалышдым. Мян чох вахт бу таъирляри юз щесабыма мейханайа апардыьыма эюря, онлар мянимля йолдаш олмаьа щазыр идиляр. Биз Критдя тцрклярдян гянимят кими тутулмуш малларын ичярисиндян 14 кися хына алдыг. Крит ящалиси хынаны Хиоса йоллайыр вя ону орада сатырлар. Беляликля, биз бир гайыг тапдыг вя ону хына иля йцкляйяряк, тцрк таъирляри иля бирликдя Анадолу торпаьына, Чешмя адланан йеря эялдик» (1, с.28).

Еля бу ъцмлядян сонра сяфярнамянин «Анадолу, Крым, Эцръцстан» адланан II фясли башлайыр. «1539-ъу илин апрел айы иди» сюзляри иля юз щекайятиня башлайан М.Мембре эялиб чыхдыьы Чешмядя «карвансара» адланан гонаг евинин олдуьуну вя щямин карвансаранын солундакы тяпянин цстцндя ичярисиндя 50 няфярдян ибарят йеничяринин (тцрклярин ясир эютцрдцкляри авропалы эянълярдян тяшкил олунмуш гошун нювц – Ш.Ф.) олдуьу даш бир галадан хябяр верир. Чешмяни тярк едян М.Мембре тезликля Маниса вилайятиня эялиб чатыр (1, с.29).

Сонра … Сонра ися, Султан Мустафа! Мяшщур османлы щюкмдары Султан Сцлейманын оьлу (бюйцк оьлу!) Султан Мустафа. «Гарайаныз, уъабойлу вя саггалсыз» Султан Мустафа. «Онун быь йери йениъя гаралмаьа башламышды» йазан венесийалы елчи бу шащзадяни ъцмя эцнляринин бириндя мясъидя эиряндя эюрмцшдц. «Ону юндя эедян, йахшы эейимли, тяхминян 35-40 атлы мцшайият едирди, юзц ися аь саггаллы ляляси вя йа гяййуму иля эедирди. Ондан габагда щяр бири чох узун вя эен аь кюйняк эейинмиш 9 няфяр пийада эедирди. Онларын щяр бири башларында лялякляр, 50-60 охла йай эяздирирди. Беля ки, сипащи адланан атлылар мясъидин дарвазасына йетишдикдя кечид йарадараг щяр ики тяряфдян дцзцлдцляр. Сонра Султан Мустафа ляляси вя нюкярляри иля бирликдя мясъидя дахил олду. О кечяркян щяр ики тяряфиндя дуран сипащиляр «Аллащ, Аллащ. Дювляти-Хандиэар юмрцнц зийаде елясин» йяни, «Аллащ атасынын юмрцнц узун елясин» (онун атасына Хандиэар дейирдиляр) дейя гышгырырдылар. Онлар Султан Мустафа кечянядяк баш яйирдиляр. О, ибадятини битирдикдян сонра айаьа галхды вя ящатясиндя оланларла евиня йолланды» (1, с.29).

Венесийалы елчи олдугъа айыг-сайыг адамдыр. Венесийалы елчи щяр шейя диггят йетиряндир. Венесийалы елчинин эюзцндян щеч ня йайынмыр. Венесийалы елчи щятта Султан Сцлейманын евинин дя тясвирини верир: «Онун еви щяр тяряфи торпаг диварларла ящатя олунмуш баьын ичярисиндя йерляшир. Баьын шимал-гярбиндя гапычылар, йяни эюзятчилярин олдуьу бюйцк дарваза йерляшир. Дарваза иля цзбяцз ат йарышлары цчцн мейдан дейилян бюйцк сащя вар. Бу мейданын ортасында башында зярля юртцлмцш мисдян алма олан чох узун вя щцндцр аьаъ диряк вар. Онлар ат чапан заман бязян щямин алмайа ох атырлар» (1, с.29-30).

Диггят йетирдинизми? «щцндцр аьаъ диряк». Доьрусу, мян мянбялярдя «щцндцр аьаъ диряк» барядя мялумата тясадцф етмишдим, лакин о щцндцр аьаъ диряйин «гапаг» адландыьыыны, гапаьын цстцндяки алмайа ися ох атылдыьыны вя мящз беля охатма йарышынын «гапагяндази» адландыьыны билмирдим. «Гапагяндази» йарышынын мащиййятини алим Огтай Яфяндийевин васитясиля Микеле Мембредян юйряндим.

Инди гайыдаг йеня алверя. Шярикляри олан таъирлярля бирликдя Критдя мянфяятля тахыл сатан, еля орадаъа «тцрклярдян гянимят кими тутулмуш малларын ичярисиндян 14 кися хына» алан, малыны Хиосдан чыхарыб Манисайа эятирян, Султан Мустафайа мяхсус бу шящярдя хына пайыны сата билмяйян Венесийалы елчи юз шярикляриндян айрылыр. Лакин, тябии ки, хына пайындан пул да ялдя едир вя йазыр: «Шяриклярим мяним майамы, эялир кими ися кичик бир халча вя 50 аспра (бу пул ващиди османлыларда ахча адланыр вя 4 ахча I дирщям мябляьиндядир – О.Я.) вердиляр» (1, с.30).

Беляликля, М.Мембре Манисада да газанъ ялдля етмяйи баъарыр, лакин османлыларын Гаращисар адланан шящяриндя зийана дцшцр вя Манисада тиъарят мягсядиля алдыьы памбыьыны дяйяр-дяймязя сатыр. «Гулдурлара эюря йолларын тящлцкяли олдуьу вя щеч кимин мяндян шцбщялянмямяси цчцн Маниса шящяриндя 8 тай тямизлянмиш памбыг алмаг гярарына эялдим, чцнки эетмяк истядийим шящярдя памбыг йохдур вя таъирляр орайа адятян Манисадан памбыг эятирирляр… Памбыьы алдыгдан сонра ону гатырлара йцклядим, гатырчылар вя диэярляри иля бирликдя 8 эцня Гаращисар шящяриня чатдыг … Мян памбыг кисялярими памбыг вя диэяр маллар юлчян бюйцк аьаъ тярязинин олдуьу карвансарада гойдум. Юзцм ися биткилярин сатылдыьы Песекан адланан карвансарада галдым. Дюрд-беш эцндян сонра бу памбыьы 6 дукат зийанына сатдым» (1, с.30).

Сонра М.Мембре «даь ятяйиндя йерляшян» Гаращисар шящяриндян, щямин даьын зирвясиндяки даш галадан, бу шящярдя ахчанын дяйяринин «чох ашаьы» олмасындан, ешшяк алмаьындан, нящайят Анкарайа йолланмаьындан данышыр. «Биз Сиврищисар адланан шящяри кечяряк, ятрафында чохлу баьларын олдуьу бюйцк Анкара шящяриня дахил олдуг» (1, с.30-31).

М.Мембре Анкаранын тясвирини вердикдян сонра, орадакы монастырда бир франсызын, онун ятрафындаса башга яънябилярин «мярмяр гябирляри олдуьуну билдирир» (1, с.31). «Сонра мян Чанкыры адланан шящяря эетмяк цчцн диэяр тцрк таъирляринин мцшайияти иля Анкара шящярини тярк етдим. Алдыьым 25 топ камлот (йун парча нювц – Ш.Ф.) вя мохери (тцклц парча – Ш.Ф.) гатырчыларын биринин гатырына йцкляйиб, юзцм ися ешшякдя эетдим. Биз беш эцн йол эетдик вя Чанкыры шящяриня дахил олдуг. Дейилян шящяр кичик иди вя баьлары иля бирликдя дцзян йердя йерляширди» (1, с.31) йазан елчи артыг Яъям дийарына (Азярбайъана – Ш.Ф.) кечмяйя щазырдыр, лакин ортайа бир янэял чыхыр. Мембре «Яъям сярщяди олан Ярзинъан истигамятиндян эялян карвандан юйрянир ки, «Яъямин ичяриляриня карван кечирмяйя иъазя верилмир. «Еляъя дя, османлылар Яъямин бу йерляриндян эялянлярин малларыны гаъаг мал кими мцсадиря едирляр, щям таъирляр, щям дя заваллы гярибляр о сярщяддя эюрцнян кими онлардан зяманят истяйирляр. Бу зяманяти веря билмяйянляри щябсханайа салырлар, беляликля, бу торпагларда бюйцк гарышыглыг щюкм сцрцр. Онлар щямчинин Синйорун (Венесийа кралынын – Ш.Ф.) иъазяси олмадан Яъямя эетмяк истяйянляря бяйан етмишдиляр ки, тутулса, бойну вурулаъаг, онун мцлкиййяти ися вуранын ихтийарына кечяъяк. Бу сюзляри ешитдикдян сонра бу йолла эетмяйин гейри-мцмкцн олдуьу гярарына эялдим. Лакин бюйцк Танры мяним цчцн ян тящлцкясиз Гара дяниз йолуну ачды» (1, с.31).

Чанкырыдан Намиссойа (индики Самсун – О.Я.) эялян М.Мембре бу шящярин чох кичик олдуьуну, евлярин йарысынын аьаъ евляр олдуьуну, онун гярб тяряфиндя «йунан христианларына мяхсус аьаъ дцканлар вя шяраб сатылан мейханаларын олдуьуну» билдирир (1, с.31-32).

Елчи Намиссода Кяфя шящяриня эетмяйя щазырлашан вя дянизчиляри йунанлар олан памбыгла йцклянмиш бир эями тапыр, Анкарада алдыьы камлоту эямийя йцкляйир, ешшяйини ися сатыр вя ийун айында Кяфя истигамятиня йолланыр. 18 эцн дянизля йол эетдикдян сонра Кяфяйя эялиб чатан венесийалы орада юз камлотуну башга бир эямийя йкцкляйяряк, нящайят Мингрелийа (Эцръцстанын бир щиссяси – Ш.Ф.) краллыьына эялиб чатыр. Мингрелийанын крал Дадиана («Дадиан» шяхс ады дейил, титулдур вя Мингрелийа шащзадяляри бу титулла танынмышлар – О.Я.) мянсуб Анаклийа адлы бир бюлэясиня эялиб чатан М.Мембре орада дузун тапылмадыьыны, эюн, гойун дяриси вя диэяр малларын баща олдуьуну юйрянир. «Мингрелийанын бу яразисиня чохлу сары, мум, кятан сап вя Зяйямдян кянар ипяйи (Гарабаьда истещсал олунан ипяк парча нювц – О.Я.) эятирилир вя онлар (мингрелийалылар – Ш.Ф.) еляъя дя чохлу гул сатырлар» йазан елчи о ъамаатын олдугъа йохсул эейиндиклярини, яйинляринин гыса памбыг палтары, айагларынынса йалын олдуьуну сюйляйир, лакин буну да гейд етмяйи унутмур ки, Мингрелийа ясилзадяляри чох узун палтар, тямиз гойун дярисиндян чякмя эейир, башларына бойанмыш кечядян папаг гойурлар, щямчинин саггал сахламырлар вя онларын иберийалылар (эцръцляр – Ш.Ф.) кими узун быьлары вар (1, с.33).

Беля етнографик мялумат верян елчи сонра Иберийанын Башы Ачыг (азярбайъанъа «башы баьлы олмайан» мянасындадыр вя гызылбашлар пайтахты Кутаиси олан Имеретийа чарларыны беля адландырырдылар – О.Я.) кралына мяхсус Кутаиси шящяриня чатдыьыны сюйляйир. «Бу шящярдя парчанын щяр беш топундан бирини верэи кими верирляр. Бу шящярин сиккяляри тцрк аспралары кими иди вя «тянэя» («тинэя» – Ш.Ф.) адланырды. Дейиляня эюря крал «азнавур» адланан 7 мин атлы сахлайа биляр… Азнавурлар бизим чохумуздан иридир вя онларын узун гара быьлары вар, саггаларыны гырхырлар… Силащлары гылынъ, низя, галхан, ох, йай, дямир топпуз, зирещли эейим, жилет, йарымдябилгя, дямир ялъяк иди» (1, с.34-35).

Кутаисидян Горийя эялян венесийалы елчи бу ярази кралынын Луарсаб олдуьуну дейяряк, орада да дузун олмадыьыны вя Суфинин торпагларындан эятирилдийини билдирир. Сонра крал Луарсабын Тифлис адланан шящяриня эялян елчи оранын чох бюйцк олдуьуну, лакин бюйцк щиссясинин иберийалыларын юз араларында апардыглары чохсайлы мцщарибяляр нятиъясиндя даьылдыьыны демяйи дя унутмур (1, с.35).

М.Мембре сяфярнамясинин III фясли «Азярбайъан. Шащ I Тящмасибин дцшярэяси» адланыр. «Ертяси эцн биз …. Суфинин Иберийа иля щямсярщяд олан илк шящяри Лорийя йола дцшдцк, Бурадан (Тифлисдян – О.Я.) биз ъянуб-шяргя вя йа ъянуба доьру чохлу гулдурларын, даьларын вя мешялярля юртцлц тяпялярин олдуьу йолла 7 эцн йол эетдик. Крал Луарсаб щяр ил Суфийя 1000 дукат хяраъ верир. Лори шящяри даш галадыр вя шималында гярбиндян шяргя чай ахыр… Лори галасына чатан кими, мян юзцмц галанын ряиси Шащ Яли Султан Чяпнинин (Чяпяни олмалыдыр – Ш.Ф.) оьлу Мящяммяд Хялифяйя тягдим етдим вя мцщцм нятиъяляр веря биляъяк эюрцш цчцн мяни щюкмдары Суфийя мцмкцн гядяр тез эюндярмяси цчцн йардым етмясини риъа етдим. Бу сюзляри ешидян кими галабяйи дярщал 7 няфярин мяни Суфинин сарайына мцшайият етмясини ямр етди вя атым чох йорьун олдуьундан мяни апара билмядийи цчцн башга ат верди» (1, с.36).

Беликля атыны йени атла явяз едян сяфир эеъя галабяйинин гонаьы олур: «О эеъя галабяйи мяни чох бюйцк шяряф вя хейирхащлыгла гонаг етди вя ертяси эцн сящяр мяни йухарыда дедикляримля йола салды. Биз бцтцн йолу мешялярля юртцлц чох уъа даьларла тяхминян 3 эцн эедяряк, диэяр бир йола чыхдыг вя тяхминян 2 эцн тяпялярин арасындакы йолла эетдик. Сонра биз даща 4 эцн дцзянликлярля сяфяр етдик. Бу сяфяр заманы Нахчыван адлы шящярдян дя кечдик. Бу заман Иряванда (Равана) Султан Мянтяша цчцн Нахчыванда бир нечя ев инша едилирди. Бу шящярдян чохлу баьлары олан, Мярянд адланан кичик бир шящяря эялдик» (1, с.36).

Венесийалы елчи тяряфиндян адлары чякилян гызылбаш ямирляри бизя танышдыр. Шащ Яли Султан Чяпяни, Мящяммяд Хялифя, Мянтяша Султан – Шащ Тящмасибя чох йахын яйанлар олмушлар.

М.Мембре нящайят Мярянддя юз мягсядиня чатыр вя Азярбайъан Сяфяви дювлятинин икинъи шащы I Тящмасибля эюрцшцр: «Щямин вахт шащы Мярянд шящяриндян тяхминян ики лиг аралы юз ордусу, йяни гошуну иля бирликдя чямянликдя чадыр гурдуьу йердя тапдыг. Мяни мцшайият едян шяхсляр Лоринин щакими Мящяммяд Хялифянин атасы Шащ Яли Султанын мянзилиня апардылар. Мяни эюръяк Яли Султан чох шад вя мямнун олду. О, дярщал ат белиня галхды, эялишими Шащ Тящмасиб Суфийя билдирмяк цчцн сарайа йолланды. Суфи бу хябяри ешитдикдя чох мямнун олду вя Шащ Яли Султана мяни 3 эцн сахламаьы, сонра ялащязрят Синйорлуьун мяктубу иля бирликдя она тягдим етмяйи вя юз адятляриня уйьун олараг гонагпярвярлик эюстярмяйи тапшырды. Бу щадися 1539-ъу илин август айында баш вермишди» (1, с.37).

М.Мембренин Сяфяви щюкмдарынын Мярянддяки ордусуна йетишдийи вахт орайа Анадолунун Ярзинъан яйалятиндян «Яли тцркманларынын тяхминян 800 аиляси вя мал-щейванлары иля бирликдя» эялиб чатдыьы мялум олур (1, с.37). Йягин ки, сяфир «Яли тцркманлары» дедикдя о вахтларда Османлы дювлятиндя йашайан Ялайиляри (Ялиаллащиляри) нязярдя тутур: «Беляликля, Суфинин сарайынын гаршысында силащлы вя низяли 600 бу ъцр тцркман атлысы дайанмышды. Онлар даиряви шякилдя чапараг, щамысы бирликдя «Аллащ, Аллащ» гышгырырдылар. Бу мян «Суфинин сарайына чатан эцнцн сящяриси баш вермишди. Дедийим кими, Яли тцркманлары шащ чадырдан чыханадяк «Аллащ, Аллащ» дейя гышгырдылар. Сонра о, бюйцкляриня топлашмаг ямрини верди вя онлар бир-бир эялиб шащын айагларындан юпдцляр. Беляликля, щамысы эялди. Шащ онларын щяр бириня «таъ» адланан папаг вя палтарлыг парчалар верди. Сонра тцркманлар шаща щяр бири юз имканына эюря чохлу щейван бязиляри атлар, бязиляри гоч, бязиляри ися дявяляр щядиййя етдиляр. Сонра шащ онлара торпагларынын цч тяряфиня – бир щиссясинин Хорасан яйалятиня, бир щиссясинин Ширван, диэяр бир гисминин ися Ираг яйалятиня эетмялярини ямр етди» (1, с.37).

Кючцрмя сийасяти! Кючцб эялянляр цчцн кючцрмя сийасяти! Шащ Тящмасиб эялянляри эери гайтара билмязди, еля буна эюря дя онлары цч йеря тяйин етди.

Мярянддя Шащ Тящмасиби мцшайият едянлярин чадырлары М.Мембренин «эюзяйары» саймасына эюря 5000 ядяд, сцварилярся 14000 няфяр оларды. «Онун о гядяр аты вя гатыры вар иди ки, саймаг гейри-мцмкцн иди. Бцтцн дцзянлик щейванла долуйду» (1, с.37-38).

Нящайят йухарыда гейд олунан 3 эцн ютдц вя Сяфяви щюкмдары Венесийа сяфирини гябул етди. «Шащ Яли Султан мяни Суфийя тягдим етди вя мян дя Ялащязрят Синйорлуьун мяктубуну Суфийя вердим… Сонра Шащ Тящмасиб Суфи бураны тярк едиб, ордусу иля бирликдя Мараьа истигамятиндя йола дцшдц» (1, с.38).

Венесийа дювлятинин бу Кипрли елчисинин шащын сяййар сарайы барядя вердийи мялумат фарс вя османлы дилляриндяки китабларда олмадыьындан биз щямин мялуматы еля йазылдыьы кими дя охуъулара тягдим етмяк ниййятиня дцшдцк. М.Мембре йазыр:

«Суфи сарайынын адят вя яняняляри щаггында даща мцфяссял мялумат цчцн демялийям ки, бурада диварла дюврялянмиш щяйят кими, бармаг йоьунлуьунда кяндирля ящатя олунмуш, ики эиришли даиря йарадылмышдыр. Бу диряклярин башында кяндирин кечдийи дямир щалга вар. Диряйин ашаьысында ися йеря бяркидилмиш дямир уълуг вар. Бу дирякляр йарым род (тяхминян 5 метря бярабяр олан узунлуг ващиди – О.Я.) узунлуьунда иди. Беляликля онун сарайы бу ъцр гурулушда иди. Бу кяндирин ичярисиндя онун чадырлары йерляширди. Бу кяндирдяки эиришдян кечяркян юн щиссядя вя онунла цзбяцз онун диванхана адланан рясми йери йерляширди. Бу йер 3 чадырдан ибарятдир. Бири диэяринин архасында йерляшян чадырлардан икинъиси чох бюйцкдцр. Онун ичярисиндя таьтаван формасында зярли аьаъ парчаларындан дцзялдилмиш вя цзяри ал-гырмызы парча иля юртцлмцш «отаг» адланан йер вар. Парчанын цзяриндя ипякля тикилмиш йарпагвари нахышлар вар. Йеря йун щашийяли гырымызы кечя сярилмишди вя бу кечянин цстцня чохлу щейван вя аьаъ йарпагларынын тясвири олан зяриф ипяк халчалар салынмышды. Сарайын цчцнъц чадырында о, щава сойуг олмайанда йатыр. Цчцнъц чадырдан сонра онун узун отаг формасында олан мцхтялиф чубуглу парчалардан ибарят шяхси отаьы йерляширди. Беляликля, онун сарайы бу ъцрдцр» (1, с.38).

Венесийа сяфиринин ня гядяр диггятли олдуьуну эюрдцнцзмц? Ола билсин ки, сяййар шащ сарайыны дяфялярля эюрмцш фарс вя тцркдилли мцшащидячилярдян ютрц еля тясвир лцзумсуз эюрцнмцшдцр, лакин хариъи юлкядян эялмиш гярб мцшащидячиси цчцн, йягин ки, мараг кясб етмиш, нятиъядя онун гейдляриндян биз дя мялуматланмышыг.

М.Мембренин сонракы мцшащидяси: «Гябул цчцн нязярдя тутулмуш биринъи чадырда о, вассаллары иля бирликдя яйляшир. Бириниъи, чадырын дюрд тяряфиндя бир ъярэядя султанлардан ян шющрятли оланлар отурурлар. Бу султанларын архасында азаъыг мясафядя диэяр даща ашаьы мянсябли султанлар, бу султанлардан да архада ъярэя-ъярэя сцвариляр олан горчиляр (шащ гвардийасы ясэярляри – Ш.Ф.) яйляширляр. Бу гайда иля диванхана йердя яйляшян адамларла там ящатя олунурду. Бунлардан ян шющрятлиляри эцнцн шцаларындан горунмаг цчцн «сайебан» адланан бюйцк чятир тутурдулар. Диэярляри ися шащ отаьына эедянядяк бцтцн эцнц йердя яйляширдиляр. Онун ящатясиндя, чадырын байырында, ялляриндя бармаг йоьунлуьунда, 2 дирсяк вя даща узун, эцмцшц уълуьу вя азаъыг зярли вя йа рянэлянмиш дястяйи олан чубуг тутан вя йасавул адланан гапычылар дайанырды» (1, с.39).

Дягиг тясвирлярдир, дейилми? Сяфирин сонракы мцшащидяляри дя мараглыдыр вя бир сыра истилащларын мяналарыны дягигликля ачыр: «Бунларын (йасавулларын-Ш.Ф.) арасында шаща даща йахын дайанан мяним таныдыьым 6-7 йасавул вар ки, эиришин аьзында дурур вя шащ кимляся сющбят етмяк истядикдя, онлар щямин адамы чаьырмаьа эедирляр. Буна эюря дя бу 6-7 няфяр «мцсащиб» адланырлар, йяни шащын досту вя севимлиси» (1, с.39).

Инди эюряк шащын достлары вя севимлиляри олан щямин мцсащибляр кимлярдир. М.Мембре йазыр: «Бунлар ашаьыдакылардыр: Гара Хялифя Шамлу адланан шяхс гара саггаллы, гарайаныздыр. О, йахшы ат чапыр вя ъясур адамдыр. Шащ она бюйцк ряьбят бясляйир. Гара Хялифянин шащын гардашы Бящрам Мирзянин гуллуьунда олан 2 гардашы вар. Гара Хялифянин чалмасы цзяриндя ох эяздирян гардашынын бири Бящрам Мирзянин йасагиси, диэяри ися онун горчисидир. Гара Хялифянин бири Тябриздян, диэяри ися Ширвандан олан ики арвады вар. Тябриздян олан арвадындан ики оьлу, горчи вя йасавул оьлуна яря эетмиш бир гызы вар» (1, с.39). Бяли, Гара Хялифя бир йана, бу да онун арвадлары, оьланлары вя «яря эетмиш бир гызы». Беля адамдыр М.Мембре. Щеч ня йайынмыр бу кишинин эюзцндян. Сонра йенидян «арвад» мясяляси эялир, бу дяфя – Ширванлы арвад: «Ширванлы арвадындан бир йашлы оьлу вар» (1, с.39). Инди ися йеня арвад. Бу дяфяки арвад ися яри тяряфиндян бошанмышдыр: «Гара Хялифянин яввялляр диэяр арвады да вармыш, лакин ондан айрылмышдыр» (1, с.39-40).

Инди ися йеня сарайын тясвири: «Беляликля, онун (шащын-Ш.Ф.) евинин щяйятиндя гапыдан эирдикдя гябул отаьы, архасында мятбях йерляшир. Мятбяхдян сонра карвансарайа битишик дивар, солда ися атлар цчцн тювляляр йерляшир, щяйят кичикдир, онун кичик баьы да вар. Диэяр тяряфдя ися эцнорталар йатдыьы отаг йерляшир» (1, с.40).

М.Мембренин сонракы мцшащидяляриндян: «Дедийим кими, йасавуллар, диванханада дайанырлар. Бу чадырлардан 30-35 аддым архада онун йатдыьы отаглар йерляшир. Щамамдан башга бу отагларын щамысы эцнбязли олараг бир-бириня охшардыр. Бу эцнбязин цстцнц бязян аь, бязян дя гырмызымтыл кечяйля юртцрляр. Эиришин аьзында тяхминян 5 няфяр йашлы кишилярдян ибарят гапычылар дайанырлар. Гярбя доьру ичярисиндя ряссамлар олан вя йухарыда тясвир етдийим кими, ал-гырымызы юртцклц диэяр эцнбяз йерляшир. Шащын сарайынын чюлцндяки мятбяхдян башга чадырлар тяъщиз едилир. Онлардан сонра ян севимли яйанларын гардашлары Бящрам Мирзя вя Сам Мирзянин, Цскц сейидляринин вя диэярляринин чадырлары йерляшир. Эюз ишлядикъя узанан бу чадырлар кцчялярля низамлы шякилдя дцзцлмцшдцр» (1, с.40).

Мян бунлары охудугъа бир даща эюрдцм ки, шащ сарайыны беля тяфяррцатла анъаг гярб сяййащлары тясвир едя билярляр, о ки, галды юз тарихчиляримизя, сарай, чадыр вя эцнбязлярин тясвири онлар цчцн чох да бюйцк ящямиййят дашымамышдыр вя буна, ялбяття, чох ади йанашмышлар.

Сяфяви шащынын сарайы, диванхана, йасавул, мцсащиб, йасаги /йасагчы-Ш.Ф./, мющрдар, пярпанячи вя с. барядяки гейдляриндян сонра М.Мембре бир даща юзцнцн шащла эюрцшцня гайыдыр вя бу дяфя щямин эюрцшц тяфсилатла верир. Ясярдя охуйуруг: «Юз щекайятимя гайыдараг, гейд етмялийям ки, гайыдаркян шащ тяряфиндян тяйин олунан цч эцн кечян кими Шащ Яли Султан мяни юз щцзуруна апарды. Щямин вахт о, ичярисинин щамысы аьаъ йарпаглары формасында кясиляряк бязядилмиш вя дюшямяси чох гиймятли халчаларла дюшянмиш, эюзял чадырлары олан диванханада иди. Шащ Хорасанын чох гиймятли кечяси олан тякйанямяд цзяриндя отурмушду, онун йанында гыны шир дяриси шяклиндя бязядилмиш гылынъ, каман вя 4-5 ох варды. Онун бир тяряфиндя вассаллары, диэяр тяряфиндя, яэяр йанылмырамса, гардашы Бящрам Мирзя, Цскц сейидляри, Гази Ъащан, Эюкчя Султан, Шащгулу Хялифя вя Горчибашы яйляшмишдиляр. Диэярляри ися йадымда дейил. Йасавуллардан Таъиатан Мансур /?/, Гара Хялифя, Сцлейман Чяляби орада иди» (1, с.41). Елчи бу гейдлярдян сонра адларыны садаладыьы шяхслярин бязиляри щаггында даща эениш мялумат вермяйи мцнасиб биляряк йазыр: «Таъиатан Мансур гыса саггаллы, эцълц адамдыр. Онун тяхминян 36 йашы олар. Бурада Кюпяк гыран адлы бир йасавул да варды. О, чох эцълц, гыса бойлу, гыса саггаллы вя йекягарын иди. Диэяр бир йасавул Кечял Шащверди адланыр. Йасавулларын башчысы чалсаггаллы, эцълц Фяррухзад бяйдир. Гыса, гара саггалы олан Нарынъы Султан адланан бир киши арыг вя гарайаныздыр. О, кцрддцр, нарынъы либаслар эейинир, йахшы охумаьы вя чалмаьы баъарыр. Онун Бящрам Мирзянин хидмятиндя олан Шащ Хцррям адлы 19 йашлы бир оьлу вар. Шащ инди ону юзцня пярванячи эютцрмцшдцр, щаггында данышылан Нарынъы Султан йасавулдур» (1, с.41). Бу йердя М.Мембре юзцнц йеня гадынлар барядя данышмамагдан сахлайа билмир: «Онун оьлу вя гызы олан баъысы вар. Онун баъысынын Шащ Гулу бяй адланан 20 йашлы оьлу Бящрам Мирзянин пярванячисидир. Нарынъы Султанын баъысынын яри Иряванда олан Мянтяша Султандыр, баъысы ися Нарынъы Султанын йанында йашайыр» (1, с.41). Венесийалы елчи гадынлар барядяки бу гейдиндян сонра йенидян «нарынъы рянэя» гайыдыб йазыр: «Нарынъы Султан бцтцн эейимлярини, чадырларыны, дявялярини, гылынъларыны, дяйяняклярини, йаздыьы каьыза гядяр щяр шейи нарынъы рянэя бойатмышдыр» (1, с.41). Шащ Тящмасибин йанындакылардан ашаьыдакылар да М.Мембренин гяляминя дцшцр: «Диэяр бири Шащ Тящмасибин горчи-мцсащиби олан Щцсейн бяйдир. Бурада узун, аь саггаллы Шащгулу да вар. Онун еви Цскц сейидляринин евиня тяряфдир вя о Гара Хялифянин гайынатасыдыр. Диэяр йасавуллара эялдикдя, мян онларын адларыны йадыма сала билмядим. Бунлардан бири дя Тябриз шящяринин даруьяси Шащверди бяй иди» (5, с.40-41).

Нящайят елчи юзцнцн Шащ Тящмасибля эюрцшцнцн тясвириня башлайараг йазыр: «Беляликля, йухарыда гейд етдийим кими, Султан Шащ Яли Чяпнинин мцшайияти иля шащын сарайына дахил олдум вя она лазыми гайдада тязим етдим. Мян яйляшмяк ишаряси алдым вя щамы артыг яйляшмишди. О, отурмаг иъазяси веряндян бир ан сонра мяндян ня мягсядля эялдийими сорушду. Мян билдирдим ки, Ялащязрят Синйорлуг сидг црякля вя достъасына онун гануни Император олдуьуну там сямимиййятля таныйараг, достлуг мцнасибяти гурмаг арзусундадыр. Бу мягсядля (йяни Ялащязрят Синйорлуг –Ш.Ф.) мяни мцяййян тялимат вя тапшырыгла вя онун сяадяти наминя, дцшмянляри османлыларын ися дармадаьын олунмасына йюнялмиш мялуматларын мцфяссял шякилдя тясвир олундуьу мяктубу Сизя чатдырмаг цчцн Сизин щцзурунуза эюндярмишдир» (5, с.39).

Венесийа сяфиринин Шащ Тящмасибя дедийи бу фикря диггят йетирин, щюрмятли охуъулар: «Мян билдирдим ки, Ялащязрят Синйорлуг сидг црякля вя достъасына онун гануни Император олдуьуну там сямимиййятля таныйараг…» Демяли, Венесийа Республикасы артыг Шащ Тящмасиби гануни император кими таныйыр. Бяс башга дювлятляр? Мясяля бундадыр ки, бцтцн орта ясрляр бойу щям Шярг, щям дя Гярб дювлятляриндя кимин падшащ (щюкмдар) олмасы хцсусунда щцгуги статуслу бир гайда мювъуд иди: Шащ йалныз шащ оьлу ола биляр! Еля буна эюря дя, Сяфявиляр шащлыьынын ясасыны гоймуш Шащ Исмайыл Сяфявинин шащлыьы онун щакимиййятдя олдуьу 23 ил ярзиндя башга дювлятляр тяряфиндян танынмады, чцнки о ъаван шащ щансы бир шащынса дейил, щакимиййятя эцъ вя тязйиг йолу иля эялмяк истяйян дюйцшкян бир шейхин оьлу иди. Мящз еля буна эюря дя, эянъ сяфяви щюкмдарына эюндярилян мяктубларда о, шащ дейил, Шейхоьлу, Ярдябилоьлу, Кака Исмайыл Мирзя, Исмайыл Даруья вя с. мцраъиятлярля дамьаланырды. Мясялян, Османлы щюкмдары I Султан Байазид ону «Ямир Исмайыл», юзбяк Мящяммяд хан Шейбани «Исмайыл Даруья», алман императору V Карл «Иран шащы Кака Исмайыл Суфи», Султан Сялим Йавуз «Ямир Исмайыл, Исмайыл бащадыр» адландырыр. Султан Сялим сяфяви шащына цнванладыьы мяктубларында юзцнц тез-тез «султан оьлу султан» адландырмыш, щакимиййятин османлылара «талейин яли иля» йазылдыьыны, шащяншащлыг ишляриня даир щюкмлярин верилмясинин» асиманын ирадяси иля она /Султан Сялимя-Ш.Ф./ «щяваля олундуьуну» ачыг-ашкар вурьуламышдыр (1, с.42). Бу Османлы дювлят башчысы йениъя йаранмыш Сяфяви дювлятинин Шащ Исмайыл тяряфиндян гейри-гануни йолла фяалиййятя башладыьыны гейд едяряк йазыр: «…Сян Байандуриййя /Аьгойунлу-Ш.Ф./ ящалиси арасында тяфригя йаранан заман, ашаьыдакы бейтдя дейилдийи кими:



Мешядян кясился ширин няряси

Сямайа уъалар чаггалын сяси

Зцлмкарлыг йолу иля Шярг мямлякятляриндя ямирлийи /диггят йетирдинизми, «шащлыьы» йох, «ямирлийи» !/ яля алдын, фярмана табе оланларын /йяни Ярдябил шейхляринин Ш.Ф./ зиллятли бир кцнъцндян чыхыб, фярман верянлярин щяшямятли мяртябясиня галхдын» (1, с.42).

Зяннимизъя, Исмайыл Сяфявинин шащ олмаг щцгугу щеч дя йох дейилди, ахы о, тякъя Ярдябил мцлкцнцн шейхи йох, щям дя бюйцк Аьгойунлу щюкмдары Щясян бяй Аьгойунлунун (Узун Щясянин-Ш.Ф.) нявяси иди. Щятта бу шащ даща узаьа эедяряк юзцнц хялифя Ялинин вариси сайырды вя щакимиййятя эялишинин щеч дя эюйдяндцшмя олмадыьыны дюня-дюня нязяря чатдырырды. Ня ися, бу мясяля хцсуси тядгигат иши тяляб едир. Гайыдаг М.Мембрейя. Сяфир йазыр:

«Беляликля, Суфи мяним ниййятими баша дцшян кими чох шад олду вя дярщал цзяри тахта лювщя кими ъилдлянмиш, ичярисиндя мяктуб олан китабы она эюстярдим, мяктубун бу китабын ичярисиндя олдуьуну билдирдим. Онун гардашы Бящрам Мирзядя Гара Хялифянин вердийи китаб варды. Цзлцклярин икиси дя ейни олдуьуна эюря мяндян мяктубун щансы тяряфдя олдуьуну сорушду. Мян онун йерини эюстярдим. Гара Хялифя кичик бычаг эютцрдц вя цстдяки дярини вя лювщяни кясди. Йапышганла мющкям йапышдырылмыш мяктубу эюрянлярин щамысы чох шад олдулар вя мяктубу китабдан айырдылар. О, китабын диэяр лювщясиндян бир щиссясини кясмяйя башлады, орада да диэяр бир мяктубун ола биляъяйини фикирляшди, лакин орадан тахта лювщя чыхды. Сонра, китабы мяня верди, мяктуб ися онда галды. Бу вахт Горчибашы деди: «Бцтцн халгларын бир, франкларын /фирянэлярин, йяни авропалыларын – Ш.Ф./ ися ики эюзц вар» дейянляр йанылмайыблар» (1, с.43).

Будур венесийалы сяфирин Азярбайъана миссийасынын уьурлу нятиъяси. Нящайят ки, Авропадан Шярг юлкясиня конспиратив йолла эюндярилян вя китаб цзлцйцня йапышганла мющкям йапышдырылан мяктуб узаг йоллардан кечиб-эяляряк Сяфяви сарайына йетишди.

М.Мембре сяфярнамясинин III фяслинин сону бу сяфярнамя мцяллифинин Шащ Тящмасибля давам едян сющбятинин йекуну кими мараглыдыр. Фяслин сонлуьунда охуйуруг: «Беляликля, Суфи мяндян щансы йолларла сяйащят етмиш олдуьуму сорушду. Она мяним сярщяди неъя кечя билмяйим вя бу ъцр тящлцкялярдян йайына билмяйим чох бюйцк иш кими эюрцнцрдц, хцсусиля она эюря ки, Тцркцн /авропалылар османлы султаныны «Тцрк», йахуд «Бюйцк Тцрк» адландырырдылар-Ш.Ф./ сярщядиндян бир няфяр дя олсун бурахмамаг цчцн етдикляри сяйлярдян хябярдар иди. Беляликля, мян сяйащятими данышдым вя о, чох мямнун галды. Сонра мяндян ким олдуьуму сорушду. Мян венесийалы олдуьуму дедим. О, мяндян ата-анамын, баъы - гардашымын олуб-олмадыьыны сорушдугда она ата, ана вя гардашымын варлыьыны, Венесийа ясилзадялийими вя эюркямимдян дя сезиля билян 30 йашым олдуьуну сюйлядим. Сющбятимиз гуртаран кими о евя эедиб, истиращят етмяйимя изн верди вя мяни Шащ Яли Султана тапшырды. Сонра мяня палтарлар, 80 дукат пул вя ат верилмясини ямр етди» (1, с.44).

«Мараьадан Тябризя доьру» адланан IV фяслин яввялиндя М.Мембре «орду» адланан гошундан, «ишыг» адланан мяшяллярдян, «няфт» адланан йаьа щопдурулмуш яскилярдян сющбят ачыр. Онун нефтля ишыгланан мяшял барядя сюйлядийи епизод мараг кясб едир. Венесийа елчисинин мцшащидясиня эюря, орду бир йердян башга йеря эеъя йарысы кючцр вя кюч заманы уъуна «дямир шябякя» тахылмыш аьаъын бюйцк ролу олур. Беля ки, «онун ичиня мянбяйи Ширванда олан вя «няфт-» адлланан йаьа щопдурулмуш кющня яски парчалары гойурлар. Онлар бу парчалары одлайырлар вя эцълц алов сачараг 3-4 саат йаныр. Мяшял эеъя эюрцнян кими щамы ъялд йцклянир вя алову мцшайият едяряк, бир биринин ардынъа эедирляр» (1, с.44).

Венесийа сяфири сонра Шащ Тящмасибин эцнорта истиращятини тясвир едир: «Шащ эцнорта бир вя йа ики саат йатыр. Бцтцн орду айагда олур вя шащын дявяляринин ардынъа эялир. Сонра ямирляр силащлары иля бирликдя, горчилярся ат белиндя шащын чадырынын йанында дайанараг, онун чыхыб ата минмясини эюзляйирляр. О, ата минмяк цчцн чадырдан чыхдыгдан сонра тябярряйи адланан адамлар дюйцш щавасы чалыр вя османлылара лянят йаьдыра-йаьдыра ирялидя пийада эедирляр вя Шащ гурулмуш диэяр чадырлара дахил оланадяк гышгыра-гышгыра эязиб долашырлар. Бундан сонра онлар эеридя гойдуглары диэяр чадырлары йыьышдырырлар вя ахшама доьру юз рцтбяляриня эюря эялиб чыхырлар. Бу тярздя орду сарайла бирликдя щярякят едир» (1, с.44-45).

М.Мембренин гызылбаш ордусу барядяки мялуматы да мараглы вя ящатялидир: «Бу орду эцндян-эцня онун бцтцн яйалятляриндян эялянлярин щесабына артыр вя щяр шейляри, арвад-ушаглары иля бирликдя эялирляр. Онларын щамысынын цзяриндя ун, арпа, пий-йяни йаь, мятбях аваданлыьы, чадырлар, халчалар, палтарлар вя силащларыны дашыйан дявяляри вар. Онлар щяр шейи юзляри иля апарараг, евлярини бош гойурлар. Щяр яйанын 20-дян 30-а гядяр гатыры, 50-60 дявяси вар. Лакин сцвариляр олан горчилярин ян заваллысынын 4 вя йа даща чох дявяси, 3-4 аты вя гатыры вар. Бу ордуда сайсыз-щесабсыз мал-гара вя нюкярляр вар» (1, с.45).

Орду щаггындакы бу гейдляриндян сонра мцяллиф шащын йола чыхма мярасимини тяфяррцатла веряряк охуъулара мараглы мялуматлар тягдим едир: «Шащ атла эедян заман шатыр адланан 10 няфяр пийада онун юнцндя эедир. Онларын щяр бири дизляриня гядяр аь мащуд туман эейинир вя башларына ляляк, кямярлярин юнцня зынгыров тахырлар. Беля адамлар щямишя онун вязири Гази Ъащаны, Цскц сейидлярини, Горчибашыны, бязян дя онун гардашы Бящрам Мирзяни мцшайият едирляр. Юндя онларын «ялям» адландырдыглары, низяйя ики уъдан баьланмыш гырмызы, енли парча вя низянин уъунда йерляшян, ичярисиндя мисдян кясилмиш зярли щярфлярля «Яли вяли Аллащ, ла илащ илла Аллащ; Яли вяли Аллащ ва Аллащу якбяр» /йяни, «Яли вялийуллащ, ла илащя ил-лаллащ; Яли вялийуллащ вя Аллащу якбяр-Ш.Ф./ сюзляри йазылмыш даирянин олдуьу байраглар апарылыр. Онлары ялляриндя ат белиндя эяздирирляр вя адамларын щамысы эедир, тяхминян 5 вя йа 6… ня гядяр байраглар апарылырса, орада о гядяр краллыг иштирак едир /бурада йягин ки, тайфа байрагларына ишаря олунур, ахы щяр тайфанын юз байраьы олурду-Ш.Ф./ вя бу йазынын алтында ики уълу гырмызы ипяк парчадан байраглар вар. Онларын ардынъа пийадалар, сонра йухарыда гейд етдикляримин мцшайиятиндя шащ, сонра яйанлар, сцвариляр олан горчиляр вя дейилян орду кечб эедир» (1, с.45).

Шащын ящали тяряфиндян гаршыланма мярасими: О, щяр щансы бир кяндин йанындан кечяркян, 100 вя йа 200 кяндли юз арвадлары иля бирликдя шащы чальы алятляри иля гаршылайыр вя Танрыны мядщ едяряк «Ла илащ илла Аллащ», йяни «Аллащдан башга Танры йохдур» дейирляр. Онлар кяндин башчысы вя рущаниси олан хялифя иля бирликдя диэяр мярасимляри дя иъра едирляр» (1, с.45).

Индися щярямхана гадынлары: «Ордунун йарысындан чоху кечдикдян сонра шащын щярямляри эюзял атларда кечиб эедирляр. Онлар кишиляр кими ат чапыр, онлар кими эейинир, лакин башларына папаг дейил, аь юрпяк юртцрляр. Бу щярямляри 10-12 ешикаьасы адланан гоъа кишиляр мцшайият едир. Мян тяхминян 14-15 няфяр олан бу щярямлярин цзлярини там эюря билмясям дя /М.Мембре щяр щалда эюзлярини щярямлярин цзляриня зилляйиб-Ш.Ф./, эюзял олдугларынын шащиди олдум. Эюрцня билян щяр шей /ъанын йансын ей Микел Мембре/ эюзял вя ъазибяли иди. Бязян онлар сцрятля чапыр, атларыны тулландырмагла вя башга бир чох мящарятли фяндляр едяряк, мюъцзяляр эюстярирдиляр. Гадынлар шащын чадырлары олан сарайын архасында эедирдиляр» (1, с.45).

Венесийалы елчинин Шащ Тящмасибин йахын гощумлары вя башга тябяяляри барядяки гейдляри дя дювр яйанларына хас олан хцсусиййятляри юзцндя якс етдирир. Мясялян мцяллиф онун гардашлары Бящрям Мирзя вя Сам Мирзя барядя беля бир цмуми мялумат верир: «Яйанлардан бязиляри шащинлярдян бярк хошланырлар. Хцсусян шащын ики гардашы-Бящрам Мирзя вя Сам Мирзянин чохлу шащинляри вар» (1, с.45). Мцяллифин сяфярнамясиндя сонраса бу гардашлар барядя айры-айры гейдляр дя йох дейилдир. М.Мембре Бящрам Мирзя барядя йазыр: «Бящрам чох яйлянян вя щямишя евиндя шянлик гуран гярибя бир адамдыр. О, чохлу су, дарчын вя ядвиййат спирти ичир. Онун чохлу йарашыглы вя эюзял эейинмиш пажлары (щямсющбят оьланлары-Ш.Ф./ вар. Онлардан Ялиъан адлы бирисинин чалмасы цзяриндяки даш-гашы о гядяр чохдур ки, гиймятляндирмяк гейри-мцмкцндцр» (1, с.45). Мцяллифин «гярибя бир адам олан» Бящрам Мирзяйя юзцняхас мцнасибяти олмушдур. М.Мембре хатырлайыр: Нойабрын 16-да шащын гардашы Бящрам ондан /Шащ Тящмасибдян-Ш.Ф./ ова эетмяси цчцн иъазя истяди вя буна иъазя алды. О, Цскц сейидляринин ящатясиндя йолланды. Йола чыхдыгдан сонра шащ вассаллары иля диванханада олан сющбятиндя деди ки, «Бюйцк Аллащдан арзум одур ки, сабащ еля чох гар йаьсын вя сойуг олсун ки, Бящрам ов едя билмясин». Беляликля, Бящрам ова эедян заман, щягигятян, еля бир гар йаьды вя сойуг дцшдц ки, о, бу ъцр кяскин сойугдан вя дящшятли гардан аз гала донмушду. Бящрам яйлянмядян эери гайытды вя сойуглар цч эцн давам етди» (1, с.48).

Шащ Тящмасиб цмумиййятля гардашы Бящрам Мирзяйя гаршы юз гялбиндя шцбщя йашатмышдыр вя бу гардашынын онун тахт – таъына эюз дикдийини эцман етмишдир. Лакин, нядянся Бящрам ялейщиня ъидди бир тядбир эюрмямиш, мцхтялиф идман йарышларында щятта онунла тяряфи-мцгабил дя олмушдур. М.Мембре йазыр: «Шащ феврал айынын илк эцнляриндя байрам тяшкил едир вя бу, цч эцн давам едир. Бунун цчцн онлар шащ сарайынын йерляшдийи мейданда эириш гапылары шяргя бахан чадырлары сыра иля гурурлар. Бунун цчцн сцтунлары зярли вя сых нахышларла бязядилмиш чох эюзял чадырлар вар. Чадырлар хариъдян аьдыр, лакин ичяри щиссясиня (1, с.53) чохлу ямяк сярф олунуб вя онлар зяриф халчаларла дюшянмишдир. Шащ ат белиня галхыр, мейданда дюрднала чапараг, ялиндяки тахта дяйянякля тахта топа вурур. О, мейданда ики диряйи щядяф кими басдырырлар. Гардашы /Бящрам Мирзя-Ш.Ф./ тяряфдя 4 няфяр вя юзц тяряфдя дя 4 няфярин мцшайияти иля ойнайырлар. Беляликля, щяр биринин щядяф кими юз диряйи олур, щямчинин топун онун диряйиндян кечмясини щядяфя алыр. Онлар ат чапараг йумуртадан бир гядяр бюйцк олан кичик тахта топу вурурлар. Онлар бу гайда иля чапараг ики саат ойнайырлар вя сайсыз-щесабсыз дюйцшчцляр вя йерли ящали диварларын йанында вя кцчялярдя дайанырлар. Шащы эюрярякян башларыны яйяряк «шащ, шащ» дейирляр» (1, с.53).

Шащ Тящмасибин «гушларла вя итлярля ова эетмякдян» хошланмадыьыны вя даь чайларында балыг ову иля тез-тез мяшьул олдуьуну билдирян М.Мембре (1, с.47) Сам Мирзя барядя дя бязи сюзляр йазыр: «Диэяр гардашы Сам Мирзя дя йалныз шащинлярдян хошланыр. Шащ Сам Мирзяйя щакимиййят вермир. Онун йалныз бир титулу вар, буна эюря дя ону Константинополун императору» дейя чаьырырлар. О, саггал сахламыр, 28 йашында эцълц, гысабойлу эянъдир» (1, с.45-46).

Бу да цчцнъц гардашы Ялгас Мирзя щаггындакы гыса мялумат: «Онун /Шащ Тящмасибин – Ш.Ф./ йениъя яля кечирдийи Ширвана крал тяйин етдийи Ялгас Мирзя адлы диэяр бир гардашы да вар» (1, с.45-46).

Шащын Мящинбану /Султаным/ адлы баъысы барядя ися бу авропалы сяфир гярибя бир мялумат верир. Яэяр, Шащ Тящмасибин бярк диндар олдуьуну нязяря алсаг, щямин мялумата инанмаг мцмкцндцр. Сяфир йазыр: «Шащын евиндя яря вермяк истямядийи бир баъысы да вар. Онун дедийиня эюря, о, баъысыны Мещдинин арвады олмаг цчцн сахлайыр. Мещди Яли вя Мящяммядин няслиндяндир… баъысыны бу ясасла сахлайыр ки, о, /йяни Имам Мещди-Ш.Ф./ щюкмдардыр вя Мящяммядин ясл наибидир. Беляликля, Мещди цчцн йящяри тцнд гырмызы мяхмярдян, наллары эцмцш, бязян дя тямиз гызылдан олан аь ат сахлайыр. Щеч ким бу аты минмир вя ону бцтцн атларын юнцндя гойурлар» (1, с.46).

М.Мембре шащын башга баъыларыны да йаддан чыхармыр: «О, баъыларындан бирини Ширвандан шималда, Чяркязистана йахын эцръц кралы Лявянд бяйин Зяйям шящяринин йанындакы йерин щюкмдарына яря вермишди. Яэяр йанылмырамса, бу щюкмдар Шяки бяйи адланыр /Бурада, сющбяр ялбяття, Пярихан ханымдан эедир. О, яввялъя ширваншащ II Хялилуллащын, сонрадан ися Шяки щакими Дярвиш Мящяммяд ханын арвады олмушду-Ш.Ф./. Диэяр баъысыны Баьдад щцдудларында олан Абдулла хана яря вермишди. Ешитдийимя эюря, диэяр бирини вя йа ямиси гызыны йухарыдакы Шащгулу Хялифяйя яря вермишди» (1, с.46).

Венесийалы елчинин сяфяви щюкмдары барядяки мялуматлары ися башга мцяллифлярин ясярляриндя йохдур: Мясялян: «Шащ щямишя ялиндя дяйяняк мцщарибя мейданындаймыш кими ат белиндя эедирди. Шащын эюзял ат чапдыьынын шащиди олдум» (1, с.47). Йахуд, сящярляр шащ йериндян галхыр, ал, гырмызы кюйняк вя гыса туман эейинир вя башына Султан Щейдяри /12 золаглы гызылбаш папаьы - Ш.Ф./ гойур. О, 20-30 няфяр ян севимлиляринин ящатясиндя эедир вя онларын щяр бири, балыгчыларда олдуьу кими, назик гарьы апарыр. Онлар бцтцн эцнц гарьыйа кечирилмиш гармагла балыг тутур вя бундан бюйцк щязз алырлар. Беляликля, онларын щяр бири тутдуглары балыглары шащын ихтийарына верир вя бир йеря топлайырлар. Сонра шащ ону истядийи кими, онларын арасында бюлцр, галаныны ися мятбяхиня йоллайыр» (1, с.47-48). Башга бир мисал: «Шащ башына чалмадан папаг гойур. Бу папаг башдан айаьа парча иля сарынмышдыр. Беляликля, бу чалманы щядиййя кими аланларын щамысы ону 3 вя йа 4 эцн беля гойур, сонра ися ону башга ъцр баьлайырлар. Онлар бу ъцр баьлама цсулуну «Шащ дястири» адландырырлар. Цскц сейидляри, еляъя дя Гази Ъащан, шащын гардашлары вя горчиляр башларына шащын гойдуьу таъдан гойурлар. Шащын юзц вермяйинъя, онлардан щеч ким мярмяр таъ, гызыл кямяр, гызыл мещтяря, башларында лялякляр гызыл гынлы гылынъ эяздиря билмяздиляр. Шащ щямишя бцтцн шейляри буна лайиг олана баьышлайыр» (1, с.62).

«Тябриз. Гызылбашларын адят-яняняляри вя баш вермиш щадисяляр» адланан В фясилдя дя М.Мембре эюрцшцб-сющбятляшдийи гызылбаш ямирляри, ханымлар вя суфиляр барядя гейдлярини охуъулара тягдим едир. Сяфярнамядя охуйуруг: «Шащ мяни мющрдар Шащгулу Хялифяйя щяваля етмишди вя мян щямин бу вахт Шащгулу Хялифянин, Горчибашынын, Гара Хялифянин, Нарынъы Султанын, Таъиатан Мансурун /-О.Я./, Гази Ъащанын, Шащверди Даруьянин, Шащ Яли Султанын вя Цскц сейидляринин евляриня тез-тез баш чякирдим. Бцтцн бу адамлар мянимля сющбят етмякдян щязз алырдылар, мяни юз евляриня сярбяст шякилдя апарыр вя бязян 15-20 эцн галмаьа иъазя верирдиляр. Онлар Авропадакы ишляр барядя ешитмякдян мямнунлуг дуйурдулар, чцнки юлкяляр барядя щеч ня билмирдиляр» (1, с.52). Бу ъцмлялярдян сонра бу авропалынын ян чох хошладыьы сющбяр башлайыр. «Онларын арвадлары эюзялдир вя эюзял эейинирляр. Бойунларына эюзял, бюйцк вя йумру бойунбаьы тахырлар. Бу ханымлар чох нязакятлидир вя ярляринин пулларыны онлар сахлайырлар. Яр бир шей алмаг истядикдя, пулу арвадындан истямяли олур. Гызылбашларын арвадларына олан севэиляри бюйцкдцр. Ханымлар кишиляр кими шящярдя ат чапыр вя нюкяр явязиня гаравашларла эедирляр. Онлар башларына анъаг эюзляринин эюрцндцйц аь юрпяк юртцрляр» (1, с.52).

Билдийимиз кими, Шащ Исмайыл Сяфявинин ювладларындан икиси – Тящмасиб вя Бящрам Мирзя аталарынын Таълы хатун /йахуд Таълы бяйим-Ш.Ф./ адлы гадынындан доьулмушлар. Йухарыда биз М.Мембренин «гярибя бир адам» адландырдыьы Бящрам Мирзя иля ялагядар бязи щадисяляри нягл етмишдик. Инди ися мцяллифин Таълы, Бящрам вя Шащ Тящмасиб барядя «ешитдийи» бир сющбяти вермяк истярдик: «Щямин эцнлярдя Шащ Тящмасиб Таълы бяйим адлы анасыны сцрэцн едяряк, ону Ширазда дустаг етди. Чцнки мяним ешитдийимя эюря, анасынын ону зящярляйяряк гардашы Бящрам Мирзяни шащ елан етмяк истямясиндян хябяр тутмушду. Шащ бу мясялядян аэащ олдугдан сонра онун чох бюйцк ямлакыны ялиндян алмышды. Ону йалныз цч щярямин мцшайияти иля йоллады вя доланмасы цчцн илдя 300 дукат пул айырды. Анасыны юлдцрмяк истямяди, чцнки атасынын вясиййятиня эюря, ня ону, ня дя гардашларындан щеч бирини юлдцрмямяли иди» (1, с.52-53). Гейд етмяк истярдим ки, М.Мембрейя верилян хябяр ещтимал олдуьу цчцн буна шцбщя иля йанашырам. Инсафян еля сяфирин юзц дя бу мясяля хцсусда «мяним ешитдийимя эюря» йазараг, юзцнц бир нюв сыьорталамышды.

Инди ися авропалы елчи эюряк «суфиляр» адландырдыьы шяхсляр барядя ня дейир: «Бу цч эцн ярзиндя /йяни шащ Тящмасибин феврал айынын илк эцнцндя 3 эцн давам едян байрам эцнляриндя – Ш.Ф./ 50-60 няфяр суфи чальы алятляри вя хялифяляри иля бирликдя кяндлярдян пийада эялирляр. Онлар мейдана дахил олараг даиря йарадыб тяк-тяк, ики-ики, цч-цч вя дюрд-дюрд рягс етмяйя башлайырлар. Диэярляри ися Танрыйа вя Шащ Тящмасибя цнванланмыш мащнылар охуйур вя чалырлар. Бу хялифялярин щяр бири ялляриндя яса эяздирир. Онларын чохусу шаща щяря юз имканына эюря щядиййя эятирир: бязиляри 10 гоч, бязиляри гузулар, бязиляри ися атлар. Дейиляня эюря, шащ онларын пейьямбяри олдуьуна эюря, щяр ил газан­дыгларынын онда бирини алыр. Онларын еляляри вар ки, гызлары доьуланда «о шащ цчцн нязир олаъаг», йяни ящд - пеймана эюря бяхш едилиб, дейирляр. Гыз щядди - булуьа чатан заман бир чоху онлары шаща эюстярмяк цчцн эятирирляр, шащ да бяйяндиклярини сахлайыр, диэярлярини ися эери эюндярир. Онларын арасында бцтцн щяр шейини шаща верянляр вя онун ады иля тярки-дцнйа оланлар вар. Байрам етдикляри бу эцнлярдя бязиляри отуруб «Ла илащ илла Аллащ» дейирдиляр, йяни Танрыны мядщ едяряк, зикр едирляр. Сонра шащ чохларына йемяк веряндя, юзц онун ади йери олан, цзяриня мяхмяр чякилмиш зярли тахтында яйляшир. Онун гаршысына, йеря дцйц вя гойун яти иля долу 3-4 мин габ гойурлар. Бу габлар о гядяр чохдур ки, 40-50 елл /?/ яразини тутур… Онлар йемяк йейяндя артыг ахшам олур. Сонра шащ юз евиня эедир, щамы да юз евиня даьылышыр. Лакин тяриф демяйя эялян суфиляр бцтцн эеъяни шащы мядщ едир, охуйуб – чалырлар. Бу, цч эцн чякир вя сонра йолларына давам едирляр» (1, с.53-54).

М.Мембренин суфиляр барядя мялуматы чохдур дейя мцяллиф щямин мялуматлары тяфяррцатла верир: «Суфиляр анд ичмяк истядикдя «Шащ башы» дейирляр вя бири о бириня тяшяккцр етмяк истядикдя «Шащ мурадыны версин» сюйляйирляр. Онлар ата миндикдя «Шащ» дейир, атдан ендикдя «Ен шащ» дейирляр. Беляликля, бу йерлярдя «шащ»дан башга щеч ня ешидилмир. Онлар Ялинин 900 ил яввял юлдцйцня бахмайараг, Тящмасибин Ялинин оьлу олдуьуну дейирляр. Шаща юз тяшяккцрлярини билдирмяк истяйян бцтцн яйанлар онун щцзурунда вя йохлуьунда башларыны йеря яйир вя «Шащ, Мцртяза Яли» дейирляр (1, с.63).

Суфи гызылбаш яйанларынын нуш етдикляри йемяк-ичмяйя гядяр эениш мялумата малик олан авропалы елчи «суфиляр Испанийада олдуьу кими гылынъла эязирляр» демяйи дя унутмур (1, с.74).

Венесийалы дипломатын ясяриндяки ВЫ фясил «Миссийанын ифласы. Эерийя дюнцш» адланыр. Бяс нийя миссийанын ифласы? Эюрясян ня баш верди ки, Венесийа сяфири М.Мембренин миссийасы ифласа уьрады? Ахы о баъарыб гызылбашлар сарайы вя шащ Шащ Тящмасиб Сяфяви иля олдугъа исти мцнасибят йарада билмишди.

Сяфирин йаздыгларындан мялум олур ки, вязиййят эярэинляшмяйя доьру давам едирди. Бу, щяр шейдян яввял, ялбяття, Венесийанын икили рол ойнамасы иля изащ олунмалыдыр. Беля ки, бу республика сяфявилярля достлуг мцнасибяти гурмушдуса да, ещтийат цзцндян, дцшмяни олдуьу османлыларла да эизли ялагяйя эирмиш, Тцркийя сарайына сяфир эюндярмишди. Щяля В фясилдян мялумдур ки, М.Мембре артыг юз миссийасынын битмиш щесаб едяряк, эерийя гайытмаг арзусуна дцшмцшдц. О, йазыр: «Бцтцн бу вахт мян йола салынмам барядя исрар едирдим, лакин нятиъяси йох иди. Шащ Ширвандан гардашы Ялгас Мирзянин йанында гуллуг етмиш, чох хейирхащ олан Байрам бяй Чавушлу адлы сяфирин мянимля эетмяси барядя эюстяриш верди. Бу мягсядля онун чаьырылмасыны ямр етди. Беляликля, шащ мяни эцндян-эцня йубадырды. Сяфир мяндян дя чох исрар едирди вя эюндярилмяси иля баьлы щеч бир яламят эюрмядийиндян цмидсиз галмышды» (1, с.59). ВЫ фяслин яввялиндяся охуйуруг: «Бунлар баш вердикдян сонра онун /Шащ Тящмасибин-Ш.Ф./ Истанбулдакы хяфиййяляриндян хябяр эялди ки, Ялащязрят Венесийа Синйорлуьунун сяфири сцлщ истяйяряк Тцркцн /Султан Сцлейманын-Ш.Ф./ сарайында олуб. Беляликля, мян юзцмц сарайда рцсвай олунмуш кими щисс етдим, чцнки о вахт шащ мяни, яввял дедийим кими, тяйин етдийи сяфирля /Байрам бяй Чавушлу иля – Ш.Ф./ бирэя эюндярмяк цчцн щяр шейи щазырламышды» (1, с.59).

Лакин эерийя дюнцш йубадылырды. Нящайят гызылбаш ямири Гази хан венесийалы сяфирля таныш олду. Баьдада етдийи щярби йцрцшцндян уьурла гайыдан вя орадан чохлу инсан, мал-гара вя 4000 гадын эятирян Гази хан Шащ Тящмасибдян М.Мембренин эери йола салынмасы барядя хащиш етди вя 1540-ъы илин август айында авропалы сяфир йола дцшдц (1, с.66).

Эерийя дюнцш заманы Султаниййя, Гязвин, Гум, Кашан, Исфащан шящярлярини архада гойан М.Мембрени Исфащанда гыздырма йахалады, лакин о вахт юз гуллары вя нюкярляри иля бу шящяря эялян «суфи сарайынын ики ашаьы мянсябли яйаны» дярманларла онун гайьысына галды. 10 эцндян сонра, 1540-ъы илин октйабрында М.Мембре Исфащаны тярк едиб Шираз истигамятиня йолланды. Гадынлара гаршы чох мейлли олан бу 30 йашлы Венесийа сяфири йазыр: «Орада /Ширазда-Ш.Ф./ боллугдур вя йаделлиляря шяраб ичмяк азадлыьы вар. Бурада щеч бир башга шящярдя азад олмайан чохлу эюзял куртизан /йцнэцл яхлаглы гадын-Ш.Ф./ гадынлар вар. Биз бурада 4-5 эцн галдыг» (1, с.68-69).

Бир ай сонра Лаз шящяриня эялиб чатан, оранын тясвирини верян вя «бу шящярдя фащишяханалар да вар» йазан М.Мембре юз атыны сатыр, бир карвана гошулур вя Бяндяр-Щюрмцзя эялиб чатыр. Бурада да ону гадынлар ъялб едир. «Бяндярин гадынлары зянъиляря бянзяйир вя онлар бурун вя гулагларына эцмцш щалга кечирирляр» йазан М.Мембре Бяндярдян чыхараг бир эцн сонра Щюрмцзцн юзцндя олур (1, с.70). Лакин Щюрмцз галабяйи тяряфиндян эюзлянилмядян «тцрк ъасусу» кими шцбщяйя мяруз галырса да, юзц демишкян нойабрын 14-ц, йа 15-дя бураны тярк едир (1, с.72).

Нящайят сонунъу – ВЫЫ фясил. Авропалы сяфир бу фясилдя дя бир даща Тябриз щаггында данышыр. Еля фяслин ады да белядир: «Бир даща Тябриз щаггында. Щиндистандан Португалийайа доьру». М.Мембре бу фясилдя Тябриздя ишлянян пул ващидляри вя онларын гиймятляриндян бящс етдикдян сонра шящярин эениш тясвириня кечир, бир даща суфилярдян /гызылбашлардан – Ш.Ф./ вя тябяррайилярдян сющбят ачыр: «Суфиляр Ялинин ат чапараг ялиндя гылынъ тутан вязиййятдя тясвири кими рясмляр чякирляр… Бурада бундан башга ялляриндя китаб Ялинин дюйцшляри, кечмиш шащзадялярин вя Шащ Исмайылын савашлары барядя охуйанлар вар вя щамы гулаг асмаг цчцн онлара пул верир» (1, с.75).

М.Мембренин сяфяринин сону йахынлашырды. Щюрмцздян эями иля йола дцшдцкдян сонра Щиндистан сащилляриня чатана гядяр 40 эцнядяк дяниздя олан венесийалы сяфир «маврларын шящяри» олан Мяскятя эялир. Сонра Диу, Патан, Хаул, Каннанор, Бщаткал, Каликут, Гоа вя Кочин кими йерляри архада гойан М.Мембре Португалийайа доьру йола дцшцр. Артыг 1541-ъи илин йанвар айы иди (1, с.75-76).

Эямидя ики ай йол эетдикдян сонра Цмид Бурнуну архада гойан М.Мембре тропикя чатыр вя бу заман бярк хястялянир: «Бу эями чох бюйцк олмасына бахмайараг, ичярисиндя гаралар вя португаллардан ибарят 400 адам вар иди… Касыблар ясасян юлцрдцляр… Щава чох исти иди. Беля олан щалда мян дя хястяляндим вя бу гыздырма, синга вя язяляляримин аьыр тярпяндийи ифлиъ хястялийи иди… Сонра ган ахыны мяни бцрцдц вя аьзым, дилим еля шишди ки, даныша билмядим… Португаллар щяр ан мяним юлмяйими эюзляйирдиляр ки, дянизя тулласынлар. Бюйцк Танры мяним юлмяк цзря олдуьум эцн кюмяйя эялди, биз гуру эюрдцк… онлар бищуш олдуьумдан мяни биртящяр сащиля дцшцрдцляр… мян бир гядяр юзцмя эялдикдян сонра еля о эямидя йола дцшдцк вя 1541-ъи ил августун 19-да Португалийанын Ялащязрят кралынын Лиссабон шящяриня эялдик» (1, с.79-80) йазан венесийалы елчинин сяфярнамяси бу ъцмля иля битир.

М.Мембренин гиймятли мялуматларла зянэин сяфярнамяси барядя чох йазмаг оларды вя йягин ки, йазылаъагдыр да. Биз щялялик шяргшцнас алимимиз Огтай Яфяндийев тяряфиндян инэилис дилиндян тяръцмя олунан «Венесийалылар Шащ Ы Тящмасибин сарайында» китабындакы ики сяфярнамянин бириндян бящс етдик. Икинъи сяфярнамяся Винченсо Алессандрининдир ки, бу барядя дя йазмаг ниййятиндяйик.

Бир даща демялийям ки, АМЕА-нын мцхбир цзвц, проф. О.Яфяндийев беля бир китабы щазырламагла олдугъа файдалы бир иш эюрмцш, ХВЫ яср тарихимизи ики венесийалы дипломатын сяфярнамялярийля азярбайъанлы охуъулардан ютрц олдугъа зянэинляшдирмишдир. Китаба ялавя олунан «Биографик шярщляр», «Эюстяриъиляр», «Ъоьрафи адлар» вя «Терминляр» Огтай мцяллимин бюйцк зящмятинин бящряси кими охуъулар тяряфиндян ещтирамла дяйярляндирилир. Биз шяргшцнас алимин эяляъяк уьурларыны эюзляйирик.


ЯДЯБИЙЙАТ:

  1. Венесийалылар Шащ Ы Тящмасибин сарайында /Микеле Мембре вя Винченсо Алессандри/, инэилис дилиндян тяръцмя, юн сюз, эириш вя шярщляр АМЕА-нын мцхбир цзвц Огтай Яфяндийевиндир, Бакы, 2005.

  2. Йагуб Мащмудлу. Азярбайъан дипломатийасы, Бакы 1996.

  3. Шащин Фазил Фярзялибяйли. Азярбайъан вя Османлы империйасы /ХВ-ХВЫ ясрляр/, Бакы, 1999

  4. Сборник статей по истории Азербайджана /выпуск 1/, Бакы, 1949

  5. Шащин Фазил Фярзялибяйли. Чалдырана апаран мяктублар, «Арзу» ядяби вя елми – иътимаи журналы, 1998, № 3.




Yüklə 1,65 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   11




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin