N. I. Musayev tarix fanlari doktori, professor
Æ Qo‘qon xonligi shimoliy hududlarining bosib oli nishi
Yüklə 18,09 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Æ Qo‘qon xonligi shimoliy hududlarining bosib oli nishi. Æ Turkiston generalgu bernatorligi va Turkiston harbiy okrugining tuzi lishi. Rossiya imperatori Aleksandr II 1859-yilda Qo‘qon xonligini bosib olishning davom ettirilishi to‘g‘risida bergan ko‘rsatmasidan so‘ng harbiy harakatlar ku- chaydi. Buning uchun, eng avvalo, xonlikning Toshkent shahri bosib olinishi zarur edi. Toshkentni bosib olishda Oqmachit qal’asi har- biy harakatlarning tayanchiga aylandi. Impe- riya qo‘shinlarining Oqmachit qal’asini bosib olish borasidagi dastlabki harakatlari (1852-yil) mag‘lubiyatga uchragach, 1853-yilda uni egal- lash uchun ikkinchi marta hujum boshlangan. 3 mingdan ortiq kishidan iborat rus harbiy qo‘shiniga 400 kishidan iborat qal’a himoya- chilari 20 kun davomida qarshilik ko‘rsat- gan. Qurshovda qolgan qal’a himoyachilari oxirgi imkoniyatlari qolgunicha jang qildilar. Kuchlar notengligi oqibatida Rossiya imperiya- si qo‘shinlari tomonidan qal’a egallangan. Bu qal’aga Perovskiy forti deb nom berildi. 1864-yilda Rossiya imperiyasining uch mingdan ko‘proq qo‘shini ikki yo‘nalishda: biri Jangdan so‘ng Oqmachit harobalari va Oqmachit qo‘mondoni Yoqub Bek 19 20 IJODIY FAOLIYAT Nima uchun, eng avvalo, Tosh kent shah rini bosib olish zarur, deb hisoblangan? Toshkentning strategik ahamiyati nima dan iborat edi? Perovskiy fortidan (Orenburg tomondan), boshqasi esa Ver- niy (Almati) shahri tomondan Toshkentni bosib olish uchun yo‘lga chiqdi. Ular avval Talas daryosining chap sohilidagi Avliyoota (hozirgi Taroz shah- ri)ni bosib oldi. MA’LUMOT UCHUN Turkiston va Chimkent shaharla- ri mudofaasiga Qo‘qon xonining amir- lashkari Aliquli (Alimqul) rahbarlik qildi. Kuchlar teng emas edi. O‘sha davrning zamonaviy qu- rollari bilan qurollangan imperiya qo‘shinlari Qo‘qon xonligiga qarashli Turkiston shahrini ishg‘ol qildi va 20 kilometrlik qal’a devori bilan o‘ralgan Toshkentni bosib olishga tayyorgarlik ko‘ra boshladi. Bu harbiy harakatlarga M. Chernyayev qo‘mondon etib tayinlandi. 1864-yil kuzi- da Chimkent shahri egallanib, Yangi Qo‘qon chizig‘i asosida qo‘lga kiritilgan qal’alar bir- lashtirildi. Natijada Raim qal’asidan Perovskiy fortigacha Sirdaryo istehkom chizig‘i, Semipa- latinskdan Verniy shahrigacha Sibir istehkom chizig‘i vujudga keldi. IJODIY FAOLIYAT Nuqtalar o‘rnini to‘ldiring. 1. Oqmachit qal’asini bosib olish uchun ... hujum 1853yil da boshlanadi. ...dan ortiq kishidan iborat harbiy qo‘shinga ... kishidan iborat qal’a himoyachilari ... kun davomida qarshilik ko‘rsatdi. 2. Oqmachit – ...yil, Chimkent, Turkiston – ... yil bosib olindi. 3. Yangi ..., ... istehkom ...ning tashkil etildi. 4. ... otryadi Qo‘qon xonligiga qarashli Turkiston shahrini bosib oldi. 5. ... Turkiston va Chimkent shaharlari mudofaasiga ... qilishga Qo‘qon xoni tomonidan yuborilgan. 6. ...yil kuzida ... qal’asidan ... fortigacha ... istehkom chizig‘i, ...dan ... shahrigacha ... istehkom chizig‘i vujudga keldi. Turkiston MA’LUMOT UCHUN Toshkent O‘rta Osiyoning siyo- siy, iqtisodiy, yirik ma’muriy va sav- do-sotiq markazlaridan biri hisoblangan. Har tomondan shaharga kirish uchun qurilgan 12 ta darvozalari soqchilar tomonidan qo‘riqlangan. Shaharni mudofaa qilish uchun qurilgan devor ortida Kaykovus arig‘ining suvi bilan to‘ldirila- digan xandaqlar bo‘lgan. 1864-yil 1-oktyabrida M. Chernyayev o‘zini imperiyaga yaxshi ko‘rsa- tish uchun tezlik bilan Toshkentni bosib olmoqchi bo‘ldi. Lekin shahar himoyachilari Chernyayev ni Chimkentga chekinishga majbur qildi. Toshkent. Eski shahar xaritasi. XIX asr Beshyog‘och Beshyog‘och Qo‘ymas Qo‘ymas Eski Juva Eski Juva Ko‘kaldosh Ko‘kaldosh Shayxontohur Shayxontohur Qo‘qon Qo‘qon Qoshg‘ar Qoshg‘ar Labzak Labzak Taxtapul Taxtapul Qorasaroy Qorasaroy Sag‘bon Sag‘bon Chig‘atoy Chig‘atoy Ko‘kcha Ko‘kcha Kamolon Kamolon Samarqand Samarqand 1865-yil aprel oyi oxirida M. Chernya- yev boshchiligidagi harbiy qo‘shin Chirchiq daryosining chap sohilida joylashgan Niyozbek qal’asiga kelib, uni jangsiz topshirishni taklif qi- ladi, lekin qal’a himoyachilari rad javobini be- rib, mudofaaga o‘tadi. Qal’a to‘plardan o‘qqa tutilib, devorlari buzib tashlandi. Oqibatda Niyozbek qo‘rg‘oni dushman qo‘liga o‘tdi. Ushbu qal’aning bosib olinishi Chernyayevga Toshkentni suv ta’minotidan uzib qo‘yish imkonini berdi. Uning buyrug‘i bi- lan Toshkent shahri aholisini suv bilan ta’min- laydigan Chirchiq daryosidagi to‘g‘on buzib tashlanadi. BILASIZMI? XIX asrning ikkinchi yarmida Toshkent shahrining 12 ta darvozasi bo‘lgan. Bular: Labzak, Taxtapul, Qorasaroy, Sag‘bon, Chig‘atoy, Ko‘kcha, Samarqand, Kamolon, Beshyog‘och, Qo‘ymas, Qo‘qon, Qoshg‘ar. Toshkent to‘rtta – Beshyog‘och, Ko‘kcha, Sebzor va Shayxontohur dahalariga bo‘linib, har bir daha o‘z oqsoqoli tomonidan boshqarilgan. 21 IJODIY FAOLIYAT Toshkent shahri darvozalarining nomini ayting. Be rilgan xaritadan foydalanib, shahar darvozalari qaysi dahalarda joylashganini ko‘rsating. Toshkent O‘rta Osiyoni bosib olish uchun asosiy yo‘lak, harbiy qo‘shinlar ning kelgusidagi harakatlari uchun tayanch nuqta vazi fasini bajara oladi gan joy hisoblangan. MA’LUMOT UCHUN Toshkent shahri suvsiz qolgan bo‘lsa-da, sarbozlar va aholi shaharning har bir mahal- la ko‘chasida tashkil qilingan to‘siqlarda qattiq qarshilik ko‘rsatdi. Asosiy jang Kamolon dar- vozasidan Xadradagi markaziy bozorga bo- radigan ko‘chada bo‘lib, imperiya qo‘shinlari to‘rtta to‘p himoyasida bo‘lgan to‘siqdan o‘ta olishmadi. Toshkent mudofaasida shahar himoyachi- lari va Qo‘qon xonligi qo‘shinlari amirlashkar Aliquli boshchiligida qarshilik ko‘rsatdi. Aliquli- ning halok bo‘lishi shahar himoyachilarini saro- simaga solib qo‘ydi. Toshkent himoyasiga Buxoro amirligidan kechikib yetib kelgan qo‘shinlarning foydasi tegmadi. Shahar o‘t ichida qoldi. 1865-yil iyun- da shahar egallandi. IJODIY FAOLIYAT Nuqtalar o‘rnini to‘ldiring: 1. 1864yil 1oktyabr – Chernya yevning birinchi hujumi, ... qal’asining egallanishi. 2. 1865yil Orenburg generalgu bernatorligi tarkibida ... viloyati tashkil qilindi. Unga ... harbiy gubernator etib tayinlandi. 3. 1865yil 6avgustda «... vilo yatini boshqarish to‘g‘risidagi Muvaqqat ...» qabul qilindi. 22 Toshkent shahrining 12 darvozasi kalitlari Xalqaro doirada Chernya yev o‘zining bosqinchilik xatti ha rakatlarini oqlash maqsadida «mahalliy oqsoqollarni T oshkent ixtiyoriy ravishda taslim bo‘ldi, toshkentliklarning o‘zlari aho li tinch ligini saqlab qolish maq sadida Rossiya askarlariga sha har darvozalarini ochib ber dilar», degan maz mundagi xatni imper a tor nomiga yozishga majburladi. M. Chernyayev Beshyog‘och, Ko‘kcha, Sebzor va Shayxontohur dahalarining oqsoqollarini chaqirdi. Muzokarada Toshkent qozikaloni Hakimxo‘ja, Abulqosim eshon, Solihbek dodxoh va shaharning boshqa nufuzli kishilari ishtirok etdi. Oqsoqollar shaharni «ixtiyoriy ravishda top- shirish» to‘g‘risidagi sulhni imzolashga majbur qilindi. Bunga qarshi bo‘lgan Solihbek dodxoh, Abulqosim eshon, Hakimxo‘jalar Sibirga surgun qilindi. Harbiy istilochilik yurishla- ri natijasida bosib olingan hududlarda Turkiston viloyati tuzilib, unga M. Chernyayev gubernator qilib tayinlandi. Viloyat bo‘limlarining harbiy asosda tashkil qilinishidan maqsad im- periya hukumatining kelgusidagi harbiy rejalarini amalga oshirilishida Toshkent tayanch ma’muriy hudud vazifasini o‘tashi ko‘zda tutilgan edi. 23 |