N. I. Musayev tarix fanlari doktori, professor
Yüklə 18,09 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Kaufman 1868-yil 23-iyun-
da Samarqandda amir Muzaf- far bilan Buxoro amirligini Rossiya imperiyasining pro- tektoratiga aylantirgan shart- nomani imzoladi. Buxoro bilan Rossiya im- periyasi 1873-yilda amirlikka o‘z vakilini tayinlash huquqini beruvchi yangi shartnomani imzoladi. P. Lessar Rossiya imperiyasining Buxoro amirli- gidagi birinchi vakili etib tayin- landi. Natijada imperiya huku- mati Buxoro amirini o‘z ta’sir doirasiga kiritib, undan o‘z manfaatlari yo‘lida foydalandi. Zirabuloq shartnomasiga k o‘ra Tosh kentdan Samarqandgacha bo‘lga n barcha bosib olingan hudud – Xo‘jand, O‘r a tepa, Panjikent, Jizzax, Samarqand , Kat taqo‘rg‘on shaharlari Rossiya imperiyasi ixtiyoriga o‘tdi. IJODIY FAOLIYAT 1. Kaufman nima uchun Samarqandga yurish qildi? 2. Zirabuloq jangida amir qo‘shinlari nima uchun mag‘lubiyatga uchradi? 3. Samarqandda xalq harakatlariga kimlar bosh- chilik qildi? 4. 1868yilgi shartnomaga ko‘ra amirlikning qaysi hududlari Rossiya imperiyasi ixtiyoriga o‘tdi? 5. 1873yildagi shartnomaning mohiyatini aytib bering. 28 MA’LUMOT UCHUN 29 MA’LUMOT UCHUN Rossiya imperiyasining keyingi harakatlari Xiva xonli- gini bosib olishga qaratildi. Shu orqali u Amudaryo ustidan nazoratni qo‘lga kiritishni maqsad qilib olgandi. Buning uchun Rossiya imperiyasi besh yil puxta tayyorgarlik ko‘rdi. Kaufman boshchilik qilgan ko‘p son- li harbiy qo‘shin 1873-yil fevralda o‘zlari o‘rnashgan joylari – g‘arbda Mang‘ish- loq, shimolda Orenburg, sharqda Tur- kiston va janubda Krasnovodsk kabi to‘rt harbiy okrugdan deyarli bir vaqt- da yo‘lga chiqdi. Rossiya imperiya si qo‘shinlari bilan Xiva xonligi qo‘shinlari o‘rtasida may oyida Hazorasp qal’asi, Qo‘ng‘irot, Xo‘jayli, Mang‘it shaharlari va Xiva shahri yaqinida janglar bo‘lib o‘tdi. 1873-yil may oyining o‘rtalariga kelib mustamlakachi hukumatning asosiy qo‘shinlari Xivaga yetib keldi. Kaufman qo‘shinlari Hazorasp dar- vozasi orqali xonlik poytaxtini egalla- di. Kaufman Xivani bosib olganidan so‘ng xon xazinasini kontributsiya (to- von) evaziga musodara qilib, xazina- dagi moddiy va ma’naviy boyliklarni Sankt-Peterburgga jo‘natdi. Kaufman Xivani egallaganidan so‘ng 1873-yil 12-avgustda Gandimiyon qishlog‘ida Xiva xoni Muhammad Rahimxon II shartnoma imzolashga majbur bo‘ldi. Xiva xonligiga qarashli Amu- daryoning o‘ng sohili, unga qo‘sh- ni yerlarning barchasi, bu joylarda yashaydigan o‘troq va chorvador aholisi bilan birga xonlik tasarrufidan chiqdi. Shartnomaga binoan Xiva xon- ligi 2 million 200 ming rubl miqdori- dagi tovonni 20 yil davomida to‘lashi belgilandi. Xonlik xazinasida yetarli darajada pul bo‘lmaganligi uchun bu tovon aholidan yig‘ib olinadigan bo‘ldi. Gandimiyon shartnomasi Xiva xonli- gining Rossiya imperiyasiga tobeligi- ni, xonning davlat boshlig‘i darajasi- da boshqa davlatga bo‘ysunganligini ko‘rsatuvchi hujjat bo‘ldi. IJODIY FAOLIYAT 1. Xiva xonligining bosib olinishi dagi dastlabki harakatlar haqida gapiring. 2. Xivaga qarshi Kaufman nima uchun uzoq vaqt tayyorgarlik ko‘rdi? 3. Xivaga qarshi yurish qanday tashkil qilindi? 4. Gandimiyon shartnomasi Xiva xonligi ah voliga qanday ta’sir ko‘rsatdi? 1717yilda A.Bek ovichCherkas skiy, 1839yilda V . Perov skiy boshchi ligidagi qo‘shinlarning Xiva xonligiga hujumi muvaff aqiyatsiz tugagan. Buxoro amirligi va Xiva xonligi Rossiya imperiyasi ning protektor atiga aylan ganligi to‘g‘rishida shartno ma imzolasa da, aslida uning vassaliga aylantirilgan edi. 29 MA’LUMOT UCHUN Rossiya imperiyasi XIX asrning 50–60-yillarida harbiy istilochilik yo‘li bilan Qo‘qon xonligi hududining bir qismini bosib oldi. Bu davrda xonlik yerlari ancha qisqarib, xazinaga tusha- digan daromadlar kamaydi. Rossiya savdogarlariga katta imkoni yatlar berildi. Urush natijasida ko‘rilgan zararlar xalq zimmasiga tush di, soliq va majburiyat- lar ko‘paydi. Buning oqibatida Qo‘qon xonligida ichki nizolar, xalq noroziligi kuchaydi. Ichki nizolarni barta- raf eta olmagan Xudoyorxon Makkaga haj ziyoratiga boradi va u yerdan qaytib kelayotganda Afg‘onistonda vafot etadi. 1875-yilda Xudoyorxon o‘rniga taxtga Nasriddin- bek o‘tirdi. Qo‘qon xonligida siyosiy vaziyat keskin- lashib, qo‘zg‘olon butun vodiyni qamrab oldi. Kaufman qo‘shinlari ham vodiyda harbiy harakatlarni boshlab yuboradi. Yangi xon 1875-yil 22-sentyabrda Qo‘qon xonligi taslim bo‘lganligi haqidagi shartnomani imzo- laydi. Shartnomaga ko‘ra Qo‘qon xoni tashqi siyosatda hech qanday bitimlar tuza olmasligi, ikki million rubl tovon to‘lashi, Sirdaryoning o‘ng sohilidagi yerlar – Namangan va Chust Rossiya ixtiyoriga o‘tganligi bel- gilangan edi. Bu yerlarda tashkil qilingan Namangan bo‘limiga general M. Skobelev boshliq etib tayinlanadi. Nasriddinbek imzolagan shartnomadan norozi bo‘lgan aholi qo‘zg‘olon ko‘tardi. Ulardan biriga Mulla Is’hoq Mullo Hasan o‘g‘li «Po‘latxon» nomi bilan rah- barlik qildi. 1875-yil oktyabr oyi boshida Po‘latxonga qarshi Skobelev boshchiligidagi harbiy qo‘shin hu- jum qiladi. 1876-yil fevral oyiga kelibgina harbiy qurol ustunligi bilan xonlik bosib olindi. Po‘latxon va uning tarafdorlari qatl qilindi. 1876-yil fevralda Rossiya im- periyasi hukumatining Qo‘qon xonligi tugatilganligi to‘g‘risidagi farmoni e’lon qilindi. Shu tariqa Qo‘qon xonligi hududi o‘rnida Turkiston general-gubernatorligi tarkibiga kiruvchi Farg‘ona viloyati tashkil qilindi. IJODIY FAOLIYAT 1. Avliyoota, Oqma chit, Chimkent, Tosh kent, Xo‘jand shahar larining qo‘ldan ketishi Qo‘qon xonligiga qan day ta’sir ko‘rsatdi? 2. Buxoro amirligi va Xiva xonligining Ros siya vassaliga aylani shi Qo‘qon xonligi ning ijtimoiyiqtisodiy munosabatlari, tash qi siyosatiga qan day ta’sir ko‘rsatdi? Fik ringizni asoslang. Po‘latxon asli ismi Is’hoq Hasan o‘g‘li bo‘lib, Qo‘qon xoni Olimxon (1801 1810) nabirasi Po‘latxon no midan soxta xon si fatida 1873–1876 yil larda qo‘zg‘olonga rahbarlik qilgan. 30 BILASIZMI? O‘rta Osiyoning Rossiya imperiyasi tomonidan bosib oli nishi to‘rt bosqichda amalga oshirildi. Yüklə 18,09 Mb. Dostları ilə paylaş:
|