N. I. Musayev tarix fanlari doktori, professor
Yüklə 18,09 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Birinchi bosqich
- Ikkinchi bosqich – 1865–1868yillar Qo‘qon xonligi va Buxoro amirligiga qarshi istilochilik harakatlari amalga oshirildi. Uchinchi bosqich
- To‘rtinchi bosqich – 1880–1885yillarda turkmanlar bo‘ysun dirildi. 1847–1865 1873–1879 1865–1868 1880–1885
- Turkiston general-gubernatorligining ma’muriy-hududiy tuzilishi Vassallar Turkiston general-gubernatorligi
- Farg‘ona viloyati Tarkibiga: Marg‘ilon, Andijon, Qo‘qon, Namangan, O‘sh uyezdlari va Pomir kirgan. Samarqand viloyati
|
Birinchi bosqich
– 1847–1865yillarda Rossiya imperiyasi to monidan Qo‘qon xonligining shimolig‘arbiy viloyatlari va Toshkent shahri istilo qilindi. Istilo etilgan hududlarda Orenburg generalguber natorligi tarkibiga kiruvchi Turkiston viloyati tashkil etildi. Ikkinchi bosqich – 1865–1868yillar Qo‘qon xonligi va Buxoro amirligiga qarshi istilochilik harakatlari amalga oshirildi. Uchinchi bosqich – 1873–1879yillar davomida Xiva xonligi yerlarining bir qismi va Qo‘qon xonligining yerlari to‘liq bosib olindi. To‘rtinchi bosqich – 1880–1885yillarda turkmanlar bo‘ysun dirildi. 1847–1865 1873–1879 1865–1868 1880–1885 1-bosqich Qo‘qon xonligining shimolig‘arbi, Toshkent shahri 3-bosqich Xiva va Qo‘qon xonliklari 4-bosqich Turkmanlar 2-bosqich Qo‘qon xonligi va Buxoro amirligi 31 32 Turkiston general-gubernatorligining ma’muriy-hududiy tuzilishi Vassallar Turkiston general-gubernatorligi Buxoro amirligi Xiva xonligi Sirdaryo viloyati Tarkibiga: G‘azali, Perovskiy, Chimkent, Avliyoota, Toshkent kirgan. Yettisuv viloyati Tarkibiga: Verniy, Jarkent, Kopal, Lepsinek, Prjevalsk uyezdlari kirgan. Farg‘ona viloyati Tarkibiga: Marg‘ilon, Andijon, Qo‘qon, Namangan, O‘sh uyezdlari va Pomir kirgan. Samarqand viloyati Tarkibiga: Samarqand, Kattaqo‘rg‘on, Jizzax va Xo‘jand uyezdlari kirgan. Kaspiyorti viloyati Tarkibiga: Ashxobod, Krasnovodsk, Mang‘ishloq, Marv va Tajan uyezdlari kirgan. 1. Buxoro amirligi, Xiva va Qo‘qon xonliklari mag‘lubiyati sa- bablarini sanab bering. 2. Yillarga mos javoblarni toping. 1 1875yil 22sentyabr a Xiva va Qo‘qon xonliklari yerlari bosib olindi. 2 1864–1885yillar b Nasriddinbek Kaufman bilan shartnoma imzo ladi. 3 1847–1865yillar c Qo‘qon xonligi va Buxoro amirligiga qarshi isti lochilik harakatlari amalga oshirildi. 4 1873–1879yillar d Rossiya imperiyasi tomonidan Qo‘qon xonli gining shimolig‘arbiy viloyatlari va Toshkent shahri istilo qilindi. 5 1865–1868yillar e Rossiya imperiyasining uzoq davom etgan har biy tayyorgarligi natijasida bosqinchilik urush lari olib borildi. DARSDAN SABOQ CHIQARIB 33 TURKISTON O‘LKASIDA SIYOSIY- TURKISTON O‘LKASIDA SIYOSIY- MA’MURIY BOSHQARUV TIZIMI MA’MURIY BOSHQARUV TIZIMI MULOHAZA UCHUN MA’LUMOT UCHUN BUGUN DARSDA 1. Egallangan xonlik larning hududlarini kimlar boshqargan? 2. Bunday siyo satdan qanday manfaatlar kutiladi? Æ Turkiston o‘lkasining ma’muriyhududiy bo‘linishi va boshqaruvidagi o‘zgarishlar. Boshqaruvning mustamlakachi lik tartiblari. Æ Mustamlakachilik boshqaruvi ning xususiyatlari. Bosib olingan hududlarda mustamla- kachilik siyo satining to‘liq amalga oshirilishida boshqaruv tartiblari muhim sanaladi. Hududlarni boshqarish harbiy zobitlar qo‘liga o‘ta- di. Boshqaruv tizimi «harbiy-xalq boshqaruvi» nomi bi- lan gubernator qo‘lida harbiy va fuqarolik ishlarini mu- jassamlashtirgan. Viloyat bo‘limlarga bo‘linib, ularning boshliqlari bir vaqtning o‘zida harbiy komendant ham hisoblangan. Bo‘lim boshliqlariga mahalliy aholi ustidan to‘liq nazorat qilish vakolati berilgan. Rossiya imperiya si Toshkentni bo sib olgandan so‘ng, 1865yil Aleksandr II «Turkiston viloyatini idora qilish to‘g‘ri sidagi Muvaqqat Nizom»ni tasdiq laydi. Mahalliy aholidan tuzilgan posbonlar 34 MA’LUMOT UCHUN General-gubernatorlik devoni katta vakolatlarga ega bo‘lgan asosiy ijrochi organ hisoblangan. Turkiston o‘lkasi ma’muriy-hududiy jihatdan viloyatlarga bo‘linib, ularni o‘z qo‘lida fuqarolik va harbiy hokimiyatni birlashtirgan harbiy gubernatorlar boshqargan. Viloyatlar uyezdlarga bo‘linib, ular har- biy zobitlar boshqaruvida bo‘lgan. Uyezdlar uchast kalarga, volostlarga, qishloq va ovullar- ga bo‘lingan. Uchastkalarni uchastka pristav- lari boshqargan. Yuqori organlar nazoratida bo‘lgan mahalliy aholi vakillaridan iborat quyi bosh qaruv organlari va soliq tizimi saqlab qo- lingan. Boshqaruv tizimining quyi bosqichida volost boshlig‘i (mingboshi), qishloq oqsoqo- li, ovul boshlig‘i, xalq sudyalari (o‘troq aholida qozilar, ko‘chmanchi aholida biylar) va ular- ning yordam chilari, bosh mirob, mirob, yuz- boshi, ellikbo shi, o‘nboshi kabi lavozimlarda mahalliy aholi vakillari ish olib borgan. IJODIY FAOLIYAT 1. Nima sababli Rossiya hu kumati quyi boshqaruv tizimini sa qlab qolgan? 2. Nima uchun S. Duxovskoy Turkiston o‘lkasi alohida e’tiborni talab qiladi, deb hisoblagan? BILASIZMI? Qozilar majlisi 1867yildagi «Turkiston o‘lkasi ni boshqarish haqidagi Nizom» loyihasi asosida o‘tr oq aholi bir bosqichli tizim shaklida, ya’ ni oqsoqolliklarga, chorvador aholi esa ikki bosqichli tizim ko‘rinishidagi volost va o vullar ga birlashtirilgan. Har bir oqso qollik 100–200 xonadon, o vul 100–200 o‘tov, har bir volost esa 1000–2000 o‘to vdan iborat holda tashkil qilinishi belgilan gan. Turkiston generalguber natori S.Duxov skoy: «Tur kiston o‘lkasi boshqa o‘lkalarga nisbatan tarixiy o‘tmishi, etnografik xu susiyatlarini hisobga olgan holda alohi da e’tibor berilishini talab qiladi», – de gan edi. 1. Nima uchun mahalliy aholi vakillari volost boshliqlari (mingboshilar), qishloq oqso qollari, ovul boshliqlari, qozi, biy va ularning yordamchilari lavozimlariga tayinlangan? 2. Mazkur davrda Rossiya o‘lkala rida qanday ijtimoiysiyosiy va ziyat yuzaga kelmoqda edi? MA’LUMOT UCHUN Turkiston o‘lkasi bosib olingan davr dan boshlab to‘liq mustamlaka sifatida boshqaruv tartiblariga asoslangan ma’muriy-hududiy birliklar va ularning boshqa- ruv tartiblari joriy qilib borilgan. Imperiyaning markaziy hududlaridan O‘rta Osiyo yerlariga aholini ko‘chirib keltirish Rossiya hukumatining asosiy maqsadlaridan biri bo‘lgan. Ko‘chirib keltirilganlar yerlar va kerakli mablag‘lar bilan ta’minlangan. Aholini ko‘chi- rib keltirib joylashtirishdan yana bir maqsad bu o‘lkada mustamlakachilik siyosatini amalga oshirishda qo‘shimcha tayanch kuchlarga ega bo‘lish edi. Shuningdek, bu siyosat mahalliy aholini ruslashtirishga qaratilgan tadbirlardan biri bo‘ldi. Oqsoqollar Aravakashlar Karvon saroy 35 IJODIY FAOLIYAT MA’LUMOT UCHUN Bu vaqtgacha vaqf mulkidan olingan dar omadlar maktablar, madr asalar va masjid binolarini ta’mir lashga, xodimlarini moddiy ta’minlashga, diniy mar o simlarni bajarishga, kerakli buyumlar olishga (gilam, joynamoz, diniy kitob ) va boshqa tadbirla rga sarfl angan. 1877-yilda Toshkentda «Shahar nizomi» joriy etilgan bo‘lib, unga muvofiq shahar boshqaruvi Dumaga o‘tgan edi. Duma a’zolarining 1/3 qismi Eski shahar, 2/3 qismi esa Yangi shahar hududi- dan saylangan. Bunga ko‘ra shaharning 80 minglik mahalliy aholisidan 21 nafar deputat, 3 900 kishilik, asosan ruslardan iborat Yangi shahar aholisidan esa 48 nafar deputat qatnashgan. Shahar xo‘jaligiga oid barcha ishlar Duma qo‘lida bo‘lgan. Dumaga rahbarlik qiluvchi shaxs general-gubernator tav siyasi bilan harbiy vazir tomonidan tasdiqlangan. 1886-yil Aleksandr III tomonidan yangi «Turkiston o‘lkasini boshqa- rish haqidagi Nizom» tasdiqlandi. Nizomga muvofiq Zarafshon okrugi Samarqand viloyatiga aylantirildi. Xo‘jand, Jizzax, Kattaqo‘rg‘on, Sa- marqand uyezdlari uning tarkibiga kiritildi. Qurama uyezdining nomi Toshkent uyezdi deb o‘zgartirildi. 1886yildagi «Nizom»ga muvofiq Turkiston generalgubernatorligi - ning ma’muriy boshqaruvi yangi idora – Turkiston general-gubernatori Kengashi bilan to‘ldirilgan. 1885-yildan Buxoroda Rossiya imperatorining siyosiy agentligi faoli- yati yo‘lga qo‘yildi. Uning ruxsatisiz Buxoro amiri tashqi va ichki siyosat- da mustaqil ish olib bora olmagan. Vaqf yerlari (masjid, madrasa va boshqa diniy muassasalarga te- gishli yerlar) ayni vaqtda yashab va yerga ishlov berayotgan kishilarga ijaraga berilar edi. Toshkent shahridagi Davlat banki bo‘linmasi 36 |