N. M. Yusifov, K. Ş. DaşDƏMİrov

1.3 Polisaxaridlər. 
 
Polisaxaridlərə qlikanlar və ya poliozalar da deyilir. Bunlar 

36 
 
çox  sayda  monosaxaridlərin  qalığından  əmələ  gəlirlər,  onların 
polikondensasiyasının məhsullarıdır, biopolimerlərdir.  
Polisaxaridləri  ayırmaq  və  təmizləmək  üçün  müxtəlif  üsul-
lardan: ekstraksiya, çökdürmə, elektroforez, xromotoqrafiya, dia- 
liz, ultrafiltrasiya və qeyrilərindən istifadə olunur.   
Polisaxaridlər tərkibindəki monosaxaridlərin eyniliyindən və 
müxtəlifliyindən  aslı  olaraq  2  qurupa:  homopolisaxaridlərə  və 
heteropolisaxaridlərə  bölünür.  Homopolisaxaridlər  eyni  monosa-
xaridlərdən, hetropolisaxaridlər isə müxtəlif monosaxaridlərdən  
əmələ gəlir.  
Polisaxaridlər təbiətdə ən çox bitgilər aləmində yayılmışdır. 
Onlar  üzvi  birləşmələrin  yarısından  çoxunu  təşgil  edir.  Bunlara 
insan və heyvanlarda da təsadüf edilir. 
Polisaxaridlər  bir  sıra  fizioloji  funkısiyalar  yerinə  yetirir: 
onlar  (məsələn,  nişasta,  qlikogen)  energetik  matirial  və  ehtiyat 
maddələri  sayılır.  Bunların  bəzi  törəmələri  müdafiə  vəzifəsi 
daşıyır. 
 
1.3.1 Homopolisaxaridlər 
 
Homopolisaxaridlər  hidroliz  olunduqda  bir  növ  monosaxa-
ridlərə ayrılır. Bunların empirik tərkibi 


n
O
H
C
6
10
6
 kimi yazılır. 
Homopolisaxaridlərə  nişasta,  qilikogen,  sellüloza,  inulin  və 
qeyriləri aiddir. 
Nişasta.  Nişasta  mürəkkəb  homopolisaxariddir.  Suda  həll 
etdikdə  kolloid  məhlul  əmələ  gətirir.  Nişasta  hidroliz  olunduqda 
əvvəlcə  bir  sıra  aralıq  məhsullara  (dekstrinlərə)  və  ən  nəhayət 
qlükozaya ayrılır. Reaksiya sxematik belə gedir: 

 

6
12
6
2
5
10
6
1
O
H
nC
O
H
n
n
O
H
C



 

37 
 
Burada n─nişasta molekulundaki qlükoza qalıqlarının sayını 
göstərir. Onun qiyməti 3-6 min arasında tərəddüd edir. Nişasta iki 
maddədən: amiloza və aminopektindən ibarətdir. Amoloza amino-
pektinə nisbətən bəsit maddədir, suda yaxşı həll olur. Amilozanın 
molekul kütləsi 100 mindən 600 minə qədər, aminopektininki isə 
1 milyon çatır. 
Nişastanın molekul kütləsi, adətən, bir neçə milyona çatır. 
Amiloza zəncirində α─D─qülükopiranoza qalıqları bir-biri 
ilə birinci və dördüncü karbonlar arasında α─1,4 rabitələr hesabı- 
na birləşir, şaxələnmə olmur. 
 
 
Amilopektinin tərkibində isə monosaxaridlərin qalıqları bir-
birilə  birinci  və  dördüncü  karbonlarla  α─1,4  rabitə  ilə  yanaşı, 
birinci və altıncı karbonlar arasında da α─1,6─qlükozid rabitələri 
yaratmaqla  çox  şaxələr  verir.  Son  zamanlar  müəyyən  edilmişdir 
ki,  amilopektində  hər  8-12  qlükoza  qalığından  bir  şaxə  verir. 
Şaxələrdə isə orta hesabla 12 qlükoza qalığı vardır.  
Bitkilərdə  nişasta  ehtiyat  qida  maddəsi  kimi  toplanır.  Bu 
yem  bitkilərinin  əsas  tərkib  hissələrindəndir,  ən  çox  dənli  bitki-
lərdə  (düyüdə  60-80%,  buğdada  60-70%,  qarğıdalıda  65-75%), 
soğa-naqlarda, kök yumrularında (kartofda 12-20%) olur.  
Müxtəlif  bitkilərin  nişastasında  amiloza  ilə  amilopektinin 
nisbəti  eyni  deyildir.  Nişastanın  15-25%  amiloza,  75-85%-i  isə 
O 
O 
O 
CH
2
OH 
O 
CH
2
OH 
O 
OH 
OH 
OH 
OH 

38 
 
amilopektin  təşkil edir. Amilopektin  ən çox qarğıdalı,  düyü, arpa 
nişastasında  olur.  Noxudda,  qarğıdalının  bəzi  növlərində  isə 
nişastanın 50-75% amilozadan ibarətdir.  
 
 
Qlikogen.  Qlikogen  heyvan  nişastası  da  adlanır.  Bu  da 
homopolisaxariddir.  Qlikogen  hidroliz  olunduqda  çox  sayda 
qlükozaya  ayrılır.  Molekul  kütləsi  bir  neçə  yüz  mindən  100 
milyona  yaxın  və  daha  çoxdur.  Bunda  da  amilopektində  olduğu 
kimi  α─D  qlükopiranoza  qalıqları  α─1,5  və  α─1,‖  qlikozid 
rabitələri  ilə  birləşməklə,  şaxələnmişdir.  Şaxələnmə  orta  hesabla 
hər  8-10  qlükoza  qalığından  bir  başlanır.  Yan  zəncirlərdə  6-12 
qlüloza qalığı vardır.  
Qlikogendə şaxələnmə daha çoxdur.  
Qlikogen yüksək polidispers maddədir, isti suda yaxşı həll 
olur,  hidrofil  kolloiddir.  Optik  fəaldır,  polyarizasiya  müstəvisini 
196,6
0
 sağ fırladır, molekulunun forması sferik quruluşa yaxındır.  
Qlikogen ən çox insan və heyvanların qaraciyərində (20%-
ə qədər) və müəyyən miqdarda əzələlərində (4%) və başqa üzvlə- 
CH
2
OH 
CH
2
OH 
O 
OH 
O 
O 
O 
O 
CH
2
 
O 
O 
OH 
O 
OH 
OH 
OH 
4 
1 
OH 

39 
 
n 
rində olur. 
Sellüloza.  Sellüloza  bitki  aləmində  ən  geniş  yayılmış 
homopolisaxariddir.  Karbon  birləşmələrinin  yarıdan  çoxunu 
sellüloza  təşkil  edir.  Bu  ən  çox  kətanda  (80-90%),  çətənədə, 
samanda,  bitkilərin  oduncağında  (40-50%)  və  pambığın  lifində 
(90-98%)  olur.  Bitkilər  ildə  10
11
  tona  yaxın  sellüloza  sintez  edir. 
Bitkilərdə sellüloza başqa karbohidratlarala (hemisellüloza, liqinin 
və s.) birlikdə olur. 
Sellüloza  hidroliz  edilərkən  D─qlükozanın  β─forması 
əmələ  gəlir.  Sellülozanın  molekul  kütləsi  10-20  milyon  arasında 
dəyişir,  qlükoza  qalıqlarının  miqdarı  3000-dən  10 000-ə  qədər 
olur  və  zəncirvari  şaxələnir.  Qlükoza  qalıqları  biri  digəri  ilə 
birinci və dördüncü karbonlar arasında β─1─4 qlükozid rabitələri 
hesabına birləşir.    
 
 
 
Sellüloza mikrofibrillər şəklində bitki hüceyrələri divarının 
əsas quruluş materialı sayılır.  
Sellüloza  müxtəlif  kimyəvi  təsirlərə  çox  davamlıdır. 
Yalnız Şvesyser reaktivində (mis-ammonyak kompleksi) həll olur.  
İnulin.  İnulin  homopolisaxariddir.  Suda  yaxşı  həll  olur. 
Molekul  kütləsi  5-6  min  arasındadır.  Hidroliz  olunduqda 
β─D─qlükopiranozaya ayrılır. İnulinin molekulunda fruktozaların 
əlaqəsi birinci karbonla ikinci karbon arasında yaranır. 
O 
O 
CH
2
OH 
OH 
O 
CH
2
OH 
O 
CH
2
OH 
O 
OH 
OH 
OH 
OH 

40 
 
Lixenin  şibyələrdə  olan  homopolisaxariddir.  Molekul 
kütləsi  10-40  min  olur.  Hidroliz  olunduqda  β─D─qlükopira-
nozaya ayrılır. Qlükoza molekullarının əlaqəsi birinci və dördüncü 
karbonlar  arasında  yaranır.  Bu  polisaxarid  şimal  maralları  üçün 
əsas yem sayılır.  
Aqar-aqar yosunlarda olan polisaxariddir. Hidroliz olun- 
duqda qalaktozanın D─ və L─formalarına ayrılır.  
Dekstranlar  bakterioloji  mənşəli  şaxəli  polisaxariddir. 
Bunların özlülüyü və osmotik xassələri qanınkına yaxın olduğun-
dan  və  toksiki  təsir  göstərmədiklərinə  görə  qismən  depolimerləş-
dirilərək  qanplazmasının  əvəzediciləri  kimi  işlənir.  Bunlarda 
antigenenlik  xassəsi  də  vardır.  Dekstranlar  sənaye  üsulu  ilə  külli 
miqdarda istehsal olunur. 
Dekstranlar  da  D─qlükozanın  polimerləridir.  Bunlarda 
qlükoza  qalıqları  birinci  və  altıncı  karbonlar  vasitəsilə 
(α─1─6─rabitələrlə) birləşir.  
Pentozanlar.  Pentozanlar  pentozaların  biopolimerləridir. 
Bu qrup polisaxaridlərə arabanlar, ksilanlar və qeyriləri aiddir.  
Arabanlar  hidroliz  olunduqda  L─arabinozaya  ayrılır. 
Arabanlar suda yaxşı həll olur. Molekul kütlələri 6000-ə yaxındır.  
Ksilanlar  ən  çox  bitkilərin  oduncağında  olan 


n
O
H
C
4
8
5
 
polisaxaridlərdir. Bunlar samanda, bitkilərin budaq hissələrində və 
az  miqdarda  üzüm  şirəsində  də  olur.  Hidroliz  olunduqda 
β─D─ksilozaya  ayrılır.  Molekulda  β─1,4─qlikozid  rabitələri  ilə 
birləşmişdir.  
 
 
1.3.2 Heteropolisaxaridlər 
 
 
Heteropolisaxaridlər müxtəlif növ monosaxaridlərdən  

41 
 
əmələ  gəlmiş  karbohidratlardır.  Bunlara  hemisellüloza,  pektin 
maddələri və qeyriləri aiddir.  
Hemisellülozanın  hidrolizi  nəticəsində  müxtəlif  monosa-
xaridlər  (qlükoza,  qalaktoza,  fruktoza,  mannoza,  arabinoza, 
ksiloza) əmələ gəlir. Bu polisaxarid hüceyrənin divarında ehtiyat 
kimi olur.  
Pektin  maddələri  də  heteropolisaxaridlərin  nümayəndəsi-
dir. Bunların hidrolizi zamanı müxtəlif monosaxaridlər: arabinoza, 
qalaktoza, raminoza, ksiloza, fruktoza ayrılır. Pektin maddələrində 
çoxlu miqdarda qalakturon turşusundan əmələ gəlmiş poliqalaktu-
ron turşusu və ya pektin turşusu da olur. Burada α─D─qalakturon 
turşusunun qalıqları arasında rabitə birinci və dördüncü karbonlar 
arasında α─1─4─qlikozid əlaqələri hesabına yaranır.  
Pektin  maddələrinə  ən  çox  meyvələrdə,  giləmeyvələrdə, 
liflərdə təsadüf edilir. 
Selik də heteropolisaxaridlərdəndir. Ona  k i t r ə  deyilir. 
Bu polisaxarid bitkilər zədələndikdə əmələ gəlir. Suda həll olmur, 
şişib kolloid məhlul əmələ gətirir. Kitrə hidroliz etdikdə D─qalak-
tozaya, D─qlükuron turşusuna, arabinozaya və raminozaya ayrılır.  
Selik yoncada, çovdarda, kətanda, meyvə ağaclarında olur.  
Qalaktomannanlar  tərkiblərində  qalaktoza  və  mannoza 
(1:2)  saxlayan  heteropolisaxaridlərdəndir.  Bunların  nümayəndə-
lərindən quaranı göstərmək olar. 
Qlükomannanlar da polisaxaridlərdəndir. Bunların nüma-
yəndəsi eremurandır. Eremuran bizim ölkəmizdə də vardır. Bunun 
hidrolizi zamanı qlükoza və mannoza alınır. Mannoza almaq üçün 
yaxşı  mənbədir.  Eremuran  çox  gözəl  emulqatordur,  qismən 
hidrolizdən sonra qanın əvəzedicisi kimi də işlənə bilər.  
Mukopolisaxaridlər.  Mukopolisaxaridlər  heteropolisaxa-
ridlər  qrupuna  aiddir.  Bunlardan  turş  mukopolisaxaridlərə  aşağı-

42 
 
dakılar  aiddir:  hialuron,  xondroitin─kükürd,  xondrontinsulfat 
turşuları,  heparin  və  s.  Bunlar  hidroliz  olunduqda  heksozalara, 
heksozaminlərə,  heksuron  turşularına,  sirkə  turşusuna,  sulfat  tur-
şusuna və s. ayrılır.   
Mukopolisaxaridlərə birləşdirici toxumada, gözün şüşəvari 
cismində, sinovial mayesində, toxuma və hüceyrələrarası maddə- 
lərin tərkibində, qaraciyərdə, selikdə rast  gəlinir. Bunlar boy pro-
sesində, mayalanmada iştirak edir və yapışdırıcı xassəyə malikdir.  
 
  Hialuron turşusu turş mukopolisaxaridlərdəndir, hidroliz 
olunduqda qlükozaminə, sirkə turşusuna, qlükuron turşusuna ayrı-  
lır.  Onun  tərkibində  N─asetilqlükozaminlə  qlükuron  turşusunun 
qalığı birinci və dördüncü karbonların β─1─14 rabitəsilə birləşir. 
Hialuron  turşusunun  molekul  kütləsi  bir  neçə  yüz  mindən 
bir neçə milyona yaxındır. Məhlulunun özlülüyü çox yüksək olur. 
Hialuron  turşusu  toxumalarda  (gözün  şüşəvari  cismində,  dəridə) 
və  bioloji  mayelərdə  (sinovial  mayesində,  qan  plazmasında) 
zülallarla birləşmiş şəkildə olur. Hialuron turşusu sinoviya maye-
sinə  sürüşkənlik xassəsi  verməklə, oynaqlarda zərbəni  zəiflətmək 
qabiliyyətinə malik olub, hüxeyrələri bir-birinə birləşdirir.   
A,─  və  C─xondroinsulfatlar  sulfatlaşmış  N─asetil-
D─qalaktozamin  və  D  qlükuron  turşusunun  qalıqlarından  əmələ 
gəlmiş  zəncirvari  polimerlərdir.  Bunlar  qalaktozamində  sulfat 
turşusunun vəziyyətinə görə fərqlənir. A xondroitinsulfatda sulfat 
turşusunun  qalığı  qalaktozamində  dördüncü  karbonun  yanındakı 
hidroksili,  C─xondroitin─sulfatda  isə  altıncı  karbonun  yanındakı 
hidroksili əvəz etmişdir.  
B-xondroitinsulfat (və ya dermatansulfat) bunlardan D─qlü- 
kuron turşusu əvəzinə L─induron turşusunun olması ilə fərqlənir.  
Xondroitinsulfatlar çox da irimolekullu birləşmələr deyildir. 
Onların molekul kütləsi adətən 50-100 min arasında dəyişir.  

43 
 
 Xondroitinsulfatlar qığırdaq toxumasının əsasını təşkil edir.  
Heparinin tərkibinə D─qlükozemin, D─qlükuron turşusu və 
sulfat turşusu daxildir. Onun molekul kütləsi 10-20 minə yaxındır.  
Heparin  ən  çox  qaraciyərdə,  ağciyərdə,  əzələlərdə,  qan  və 
limfada  olur.  O  qanın  ən  bioloji  fəal  spesifik  antikoaqulyantıdır. 
Odur ki, trombozun müalicəsində və s.-də işlənir. 
Neytral  mukopolisaxaridlərdə  qlükuron  və  sulfat  turşuları 
olmur.  Onlarda  fruktozaya,  sial  turşularına  (N─asetilneyramin 
turşusu) rast gəlinir. Zülallarla birləşmiş şəkildə (mukoproteidlər) 
bütün  üzv  və  toxumalarda,  xüsusən  selikdə  və  s.-də  olur.  Son 
zamanlar  karbohidratların  qarışıq  polimerləri  də  müəyyən  edil-
mişdir.  Bunlar  qlükopeptidlər,  qlükolipidlər  və  lipoqlükoproteid-
lərdir.  Qlükopeptidlərin  tərkibində  karbohidratlardan  başqa 
aminturşuları  da  vardır.  Qlükolipidlərin  tərkibində  isə  karbohid-
ratlarla  yanaşı  yağ  turşuları  da  olur.  Lipoqlükoproteinlərin  tərki-
bində  isə  karbohidratlarla  bərabər  yağ  turşuları,  aminturşuları  və 
lipoidlərə də təsadüf edilir.  
 
 
 
Mövzuya aid suallar 
1.  Bitki,  heyvan  və  insan  orqanizmində  karbohidratların 
yayılmasını xarakterizə edin. 
2. Monosaxaridlərin aldo və keto formalarını göstərin. 
3. İnsan və heyvan orqanizmində əsas əhəmiyyətli monosa-
xaridlər hansılardır? 
4. Disaxaridlərin quruluşu və bioloji rolu haqqında məlumat 
verin. 
5.  Homo  və  heteropolisaxaridlərin  əhəmiyyətli  nümayən-
dələrinin kimyəvi tərkibi və bioloji rolunu göstərin. 

44 
 
6. Monosaxariddə asimmetrik karbon atomunun vəziyyətini 
izah etməli. 
7. Karbohidratların şirinlilik dərəcəsini xarakterizə edin. 
8.  Karbohidratlar  orqanizmdə  ehtiyat  şəklində  hansı  ən  çox 
birləşmə şəklində toplanırlar? 
9. Heteropolisaxaridlərin, mukopolisaxaridlərin nümayəndə-
lərinin və onların bioloji rolunu izah etməli. 
 
 

45 
 
II FƏSİL 
 
2. LİPİDLƏR 
 
2.1. Lipidlərin təsnifatı və biokimyəvi xüsusiyyətləri. 
 
Lipidlər-ali  yağ  turşularının,  spirtlərin,  aldehidlərin  təbii 
üzvi  törəmələridir.  Lipidlərə  yağlar  və  yağabənzər  maddələr 
aiddir. Lipidlər energetik maddələrdir. Onlar insan və heyvanlarda 
ehtiyat  qida  maddəsi  kimi  toplanır.  Bitkilərdə  ən  çox  pambıqda, 
soyada,  günəbaxanda, xaşxaşda və s.-də olur.  İnsan və heyvanda 
yağlar  xüsusi  yağ  hüceyrələrində,  dərialtı  qatda,  daxili  üzvlərin 
pərdəsində  və  s.-də  tpollanır.  Onlar  oksidləşdikdə  karbohidrat  və 
zülallardan iki dəfə çox enerji verir. Ancaq hüceyrə protoplazma-
sının  tərkibində  olan  (protoplazmatik  yağlar)  yağların  miqdarı 
sabit  qalır,  hətta  aclıq  və  piylənmə  hallarında  da  heç  bir  dəyişi-
rikliyə uğramır. Lipidlər suda həll olmurlar, əsasən zülal və karbo-
hidratlarla  birlikdə  biokimyəvi  komplekslər  şəklində  hüceyrə 
membranının quru maddənin 60 %-ə qədərini təşkil edirlər. Lipid-
lərin  kompleks  birləşmələri  orqanizmin  böyüməsi,  əzələ  və  sinir 
fəaliyyəti  həmçinin  laktasiya  üçün  mühüm  rol  oynayır.  Lipidlər 
suda  həll  olmayan  (A,  D,  E  və  K)  vitaminləri  həll  edərək  onları 
orqanizm  tərəfindən  mənimsənilə  bilən  şəkilə  salaraq,  vitamin-
lərin  orqanizmin  müxtəlif  toxumalarına  keçirilməsini  təmin  edir. 
Lipidlər  mexaniki  funksya  da  yerinə  yetirir.  Yağlar  istiliyi  pis 
keçirdiyindən  orqanizmi  soyuqdan  qoruyur,  həmçinin  elastiklik 
xassəsi  xarici  zərbəni  azaldır.  Lipidlər  iki  qrupa:  sadə  və  mürək-
kəb  lipidlərə  bölünür.  Sadə  lipidlərə  neytral  yağlar,  mumlar  və 
steridlər  aiddir.  Lipidlərin  hidrofob  xassələri-tərkibində  olan  yağ 
turşularının, spirtlərin, aldehidlərin miqdarından və quruluşundan 
asılıdır.  

46 
 
Cədvəl 4. 
Təbii lipidlərin hidrofob komponentləri 
 
Karbon 
atomları-
nın sayı 
 
Adı 
 
Formulu 
Doymuş normal yağ turşuları 
4 
Butan turşusu (yağ turşusu) 
CH
3
(CH
2
)
2
COOH 
 
6 
Heksan turşusu (kapron turşusu) 
CH
3
(CH
2
)
4
COOH
 
8 
Oktan turşusu (kaprin turşusu) 
CH
3
(CH
2
)
6
COOH
 
10 
Dekan turşusu (kapril turşusu) 
CH
3
(CH
2
)
8
COOH
 
12 
Dodekan turşusu (laurin turşusu) 
CH
3
(CH
2
)
10
COOH
 
14 
Tetradekan turşusu (miristin turşusu) 
CH
3
(CH
2
)
12
COOH
 
16 
Heksadekan turşusu (palmitin turşusu) 
CH
3
(CH
2
)
14
COOH
 
18 
Oktadekan turşusu (stearin turşusu) 
CH
3
(CH
2
)
16
COOH 
 
20 
Eykozan turşusu (araxın turşusu) 
CH
3
(CH
2
)
18
COOH
 
22 
Dokozan turşusu (bekon turşusu) 
CH
3
(CH
2
)
20
COOH
 
24 
Tetrakozan turşusu (liqnoserin turşusu) 
CH
3
(CH
2
)
22
COOH 
 
26 
Heksakozan turşusu  
CH
3
(CH
2
)
24
COOH
 
28 
Oktakozan turşusu 
CH
3
(CH
2
)
26
COOH
 
30 
Triakontan turşusu (melisin turşusu)  
CH
3
(CH
2
)
28
COOH
 
Doymamış yağ turşuları 
4 
2-buten turşusu (karton turşusu) 
CH
3
─CH═CH─COOH
 
16 
9-Heksadekan turşusu (palmiton-olein 
turşusu) 
CH
3
─(CH
2
)
5
─CH═CH─
─(CH
2
)
7
─COOH
 
18 
9-Oktadekan turşusu (olein turşusu) 
C
17
H
33
COOH
 
22 
13-Dokozan turşusu (eruk turşusu) 
C
21
H
41
COOH
 
24 
15-Tetrakozan turşusu (nervon turşusu) 
C
23
H
45
COOH
 
18 
6,9-Oktadekadien turşusu (linol turşusu) 
C
17
H
31
COOH
 
20 
8,11-Eykozadien turşusu 
C
19
H
33
COOH
 
18 
6,9,12-Oktadekatrien (lionolein turşusu) 
C
17
H
29
COOH
 
18 
9,12,15-Oktadekatrien turşusu (linolein 
turşusu) 
C
17
H
29
COOH
 
20 
5,8,11,14 Eykozatetraen turşusu (jaraxi-
don) 
C
19
H
29
COOH
 
18 
6,9.12,15 Oktatetraen turşusu (rasinal 
turşusu) 
C
17
H
27
COOH
 
20 
8,11,14,17 Eykozatetraen turşusu 
(araxidon turşusu) 
C
19
H
29
COOH
 
22 
4,7,10,13,16,19 Dokozahek-saen turşusu 
C
21
H
31
COOH
 

47 
 
Doymuş ali spirtlər 
10 
Dekanol-1 
C
10
H
21
OH
 
12 
Dodekanol-1 (laurin spirti) 
C
12
H
25
OH
 
14 
Tetradekanol-1 (miristin spirti) 
C
14
H
27
OH
 
16 
Heksadekanol-1 (setil spirti) 
C
16
H
33
OH
 
18 
Oktadekanol-1 (stearin spirti) 
C
18
H
37
OH
 
20 
Eykozanol-1 
C
20
H
41
OH
 
26 
Heksakozanol-1 
C
26
H
33
OH
 
30 
Triakontanol-1 
C
30
H
61
OH
 
Doymamış ali spirtlər 
14 
Sis-9-Tetrasen 1-ol (miristil-olein spirti) 
C
14
H
27
OH
 
16 
Sis-9-Heksasen 1-ol (palmi-tilolein 
spirti) 
C
46
H
31
OH
 
18 
Sis-9-Oktadesen 1-ol (olein spirti) 
C
18
H
35
OH
 
22 
Sis-13-Dokozen 1-ol (eruk spirti) 
C
22
H
43
OH
 
24 
Sis-15-Tetrakozen 1-ol (nervon spirti) 
C
24
H
47
OH
 
10 
Dekanol (kapril aldehidi) 
C
10
H
20
O
 
12 
Dodekanol (laurin aldehidi) 
C
12
H
24
O
 
14 
Tetradekanol (meristil aldehidi) 
C
14
H
28
O
 
16 
Heksadekanol (palmitil aldehidi) 
C
16
H
32
O
 
18 
Oktadekanol (stearin aldehidi) 
C
18
H
36
O
 
20 
Eykozonal (Araxin aldehidi) 
C
20
H
40
O 
22 
Dokozonal (Begen aldehidi) 
C
22
H
44
O 
Doymamış ali yağ aldehidlər 
14 
Sis-9-Tetradesen 1-al (miris-tilolein 
aldehidi) 
C
14
H
27
O 
16 
Sis-9-Heksadesen 1-al (pal-mitilolein 
aldehidi) 
C
16
H
31
O 
18 
Sis-9-Oktadesen 1-al (olein aldehidi) 
C
18
H
35
O 
22 
Sis-13-Dokozen 1-al (Eruk aldehidi) 
C
22
H
43
O 
24 
Sis-15-Tetrakozan 1-al (Navon aldehidi) 
C
24
H
47
O 
 
2.2.  Neytral  yağlar.  Neytral  yağlar  (asilqliserinlər)  kim-
yəvi  cəhətdən  qliserinlə  irimolekullu  yağ  turşularının  mürəkkəb 
efirləridir.  Bunlarda  qliserindəki  spirt  qruplarının  efirləşmə  dərə-
cəsindən asılı olaraq monoqliseridlərə, diqliseridlərə və triqliserid-
lərə bölünürlər.  

48 
 
 
 
Üçatomlu spirt-qliserin stearin, palmitin, olein, linol, linolen 
turşuları və s. ilə birləşərək neytral yağları əmələ gətirir.  
Müasir  üsullarla  ana  südü  yağında  indiyə  qədər  məlum 
olmayan  40-a  yaxın  turşuları  aşkar  edilmişdir.  Tristearin  yağının 
əmələ gəlməsi reaksiyasını belə təsəvvür etmək olar.   
 
 
 
Reaksiyada olein və palmitin turşuları iştirak etdikdə müva-
fiq olaraq olein və ya palmitin yağı əmələ gəlir.  
 
 
 
 
 
Bitki  yağlarının  tərkibində  doymamış  yağ  turşularından: 
olein, linol və linolen turşuları çoxluğu təşkil edir.  
Təbiətdə rast gəlinən doymamış yağ turşularının hamısı sis  
CH
2
OC
15
H
31
                        CH
2
OCOC
17
H
33
 
│                                         │ 
CHOCOC
15
H
31    
                 CHOCOC
17
H
33
 
│                                         │ 
CH
2
OCOC
15
H
31    
               CH
2
OCOC
17
H
33
 
 
  Tripalmitin                            Triolein 
CH
2
OH     HOOC(CH
2
)
16
CH
3
           CH
2
OCO(CH
2
)
16
CH
3 
│                                                        │ 
CHOH  +  HOOC(CH
2
)
16
CH
3
   →    CH
2
OCO(CH
2
)
16
CH
3
 
│                                                        │ 
CH
2
OH     HOOC(CH
2
)
16
CH
3
           CH
2
OCO(CH
2
)
16
CH
3 
 
Qliserin      Stearin turşusu                    Tristearin yağı 
-3H
2
O 
CH
2
OCOR 
CHOCOR 
CH
2
OH 
CHOCOR 
CH
2
OCOR 
CH
2
OH 
CHOH 
CH
2
OCOR 
CH
2
OCOR 
Monoqliserid 
Diqliserid 
Triqliserid 

49 
 
formasındadır.  
İkiqat rabitə iki və çox olan yağ turşuları sis formada olur. 
 
 
Bu  da  onların  bükülməsinə  və  qısalmasına  imkan  verir. 
Bunun da xüsusən membranlarda bioloji əhəmiyyətə malik olduğu 
güman edilir. Linol və linolen turşularına F-vitamini (və ya esen-
sial turşular) da deyilir. İnsanın gündəlik qidasında esensial turşu-
larının miqdarı 12 q olmalıdır.  
Rentgenoqrafiya  analiz  üsulu  ilə  müəyyən  olunmuşdur  ki, 
doymuş və doymamış yağ turşularının karbon zənciri bir-birinə iki 
paralel  vəziyyətdə  yerləşir  ki,  bu  da  onların  lipid  zülal  biokom-
plekslərinin əmələ gəlməsində mühüm rol oynayır.  
Bitki  yağlarının  maye  halda  olması  onların  tərkibində  doy-
mamış turşuların  çoxluğu ilə əlaqədardır. Bunlar bitki və heyvan 
yağlarında müxtəlif miqdarda olur. 
      Cədvəl 5. 
 
Stearin 
turşusu 
Palmitin 
turşusu 
Yağ 
Olein 
turşusu 
Linol 
turşusu 
Linolen 
turşusu 
24-29 
27-29 
Qaramal yağı 
43-44 
2-5 
0,2-0,6 
25-31 
25-27 
Qoyun - ‖- 
36-43 
2-5 
- 
8-16 
19-30 
Donuz -‖- 
41-54 
5-16 
0-2 
2-5 
3-6 
Günəbaxan -‖- 
25-35 
55-72 
- 
2-5 
18-22 
Pambıq -‖- 
17-27 
45-59 
- 
2-4 
6-8 
Qarğıdalı -‖- 
42-45 
40-48 
1-2 
2-3 
6-9 
Zeytun  -‖- 
60-82 
2-4 
1-3 
2-4 
4-6 
Soya  -‖- 
23-32 
40-49 
1-2 
H
 
C
 
H
 
C
 
HOOC(H
2
C)
7 
H
3
C─ (H
2
C)
7 
sis olein turşusu
 

50 
 
 
Bitki  yağlarında  ən  çox  olein  və  linol  turşuları  olub,  orta 
hesabla  ümumi  yağın  60%-ni  təşkil  edir.  Olein  turşusunu  hidro-
genləşdirməklə  doymuş  stearin  turşusuna  çevirməklə  bərk  yağlar 
almaq olar. 
 
 
 
Yağlar  yağ  turşularından  asılı  olaraq,  bəsit  və  qarışıq  olur. 
Əgər yağ qliserinlə müxtəlif turşuların, məsələn, bir molekul pal-
mitin  turşusu  ilə  iki  molekul  olein  turşusunun  birləşməsindən 
əmələ  gəlirsə  ona  palmitindiolein  deyilr.  Lakin  reaksiyada  bir 
molekul  palmitin,  bir  molekul  olein  və  bir  molekul  linol  turşusu 
iştirak  edirsə  palmitinoleinolinol  adlanan  yağ  alınır.  Bunlar  qarı-
şıq yaxud müxtəlif turşulu  yağlardır. Bəsit və ya bir turşulu yağ-
lar qliserinlə yağ turşularının birləşməsindən əmələ gəlir. Bunlara 
misal tristearin, tripalmitin və s. göstərmək olar.  
Yağların  tərkibində  az  miqdarda  sərbəst  halda  müxtəlif  yağ 
turşuları  da  (kapron,  kapril,  mirisil  turşuları  və  s.)  vardır.  Lakin 
çoxu triqliseridlər (95-98%) təşkil edir. Sərbəst turşular və fosfa- 
tidlər isə 1-2% olur. 

51 
 
Neytral yağlar bir sıra göstəricilərlə: turşu (Reyxert-Meyssel), 
sabunlaşma, yod ədədləri və s. ilə xarakterizə olunurlar.  
Yağlar  uzun  müddət  açıq  havada  saxlandıqda  qaxsıyaraq 
xoşagəlməz  iy  və  dad  verir.  Yağların  qaxsımasına  səbəb  onların 
oksidləşməklə və hidrolitik yolla kiçik molekullu yağ turşularına, 
aldehid  və  ketonlara  çevrilməsidir.  Bunlar  da  yağa  pis  iy  və  dad 
verir.  Yağların  qaxsıma  dərəcəsini  turşuluq  ədədi  kəmiyyəti  ilə 
xarakterizə edirlər.  
Turşuluq ədədi yağların tərkibində sərbəst turşuların varlığını  
və  miqdarını  göstərir.  Bu  bir  qram  yağda  olan  sərbəst  turşuların 
neytrallaşmasına  sərf  edilən  kalium-hidroksidin  milliqramlarla 
miqdarı ilə ölçülür. 
Yağın tərkibində sərbəst yağ turşularının miqdarı çox olarsa 
onların  neytrallaşmasına  da  o  qədər  qələvi  sərf  edilir.  Deməli, 
turşu ədədi yağlarda sərbəst yağ turşularının nəinki olduğunu, həm 
də miqdarını da bildirir.  
Yağların hidroliz məhsulunun hər 5 qramı destillə edildikdə, 
ondan  su  ilə  birlikdə  buxarlanan  turşuların  neytrallaşması  üçün 
sərf  olunan  0,1  n  qatılıqlı  NaOH  məhlulunun  ml-lə  miqdarına 
Reyxert-Meyssel ədədi deyilir. 
Reyxert-Meyssel  ədədinin  yüksəlməsi  (yağların  tərkibində 
kiçik molekullu yağ turşularının çoxalması) yağların ərimə tempe-
raturunu aşağı salır.  
Sabunlaşma  ədədi  isə  yağların  tərkibində  olan  sərbəst  və 
birləşmiş yağ turşularının olması barədə məlumat verir. Bu da bir 
qram  yağda  olan  sərbəst  və  birləşmiş  turşuları  neytrallaşdırmaq 
üçün  sərf  edilən  kalium-hidroksidin  milliqramlarla  miqdarı  ilə 
ölçülür. Sabunlaşma ədədi ilə turşu ədədinin fərqinə görə yağdakı 
birləşmiş turşuların miqdarını da hesablamaq olur. 
Yod ədədi. Yod ədədinə görə yağların tərkibində olan doyma
-
 

52 
 
mış turşuların olması və miqdarı müəyyən edilir. Yod ədədi 100 q 
yağın  tərkibindəki  doymamış  yağ  turşularında  olan  ikiqat 
rabitələri doydurmaq üçün sərf edilən yodun qramlarla miqdarına 
deyilir. 
 
CH
3
(CH
2
)
7
CH═CH(CH
2
)
7
COOH+J
2 
→ 
                             Olein turşusu 
→ CH
2
(CH
2
)
7
─CH─CH(CH
2
)
7
COOH 
                                        │      │ 
                                        J        J 
 
Doymamış turşuların müxtəlifliyindən asılı olaraq yod az və 
çox sərf olunur.  
     Cədvəl 6. 
Yağların xassələrini ifadə edən bəzi kəmiyyətlər 
 
 
Yağ 
Sabunlaşma 
ədədi 
Turşu ədədi 
Yod ədədi 
Reyxer-
Meyssel 
ədədi 
Qaramal yağı 
190-200 
0,1-0,6 
32-47 
24-34 
Qoyun -‖- 
192-198 
0,1-0,2 
31-46,5 
0.4-0,6 
Donuz -‖- 
193-203 
0,3-0,9 
46-66 
0,2-0,6 
Pambıq   -‖- 
189-199 
0,2-14 
101-116 
0,1-0,3 
Qarğıdalı  -‖- 
186-193 
0,4-5,0 
111-133 
0,2-0,4 
Günəbaxan  -‖- 
186-194 
0,4-6,0 
119-144 
0,3-0,4 
Zeytun -‖- 
189-195 
0,3-7,0 
130-163 
0,3-0,4 
Treska 
191-197 
0,4-6,5 
125-150 
0,2 
 
 
 
2.3 Mumlar.İrimolekullu yağ turşuları palmitin, stearin, olein 
turşuları  və  s.  ilə  ali  spirtlərin  (seril  spirti,  mirisil  spirti  və  s.) 
mürəkkəb  efirləridir.  Mumlar  əsasən  aşağıdakı  turşulardan  və 
spirtlərdən əmələ gəlir: 
Serotin turşusu: C
26
H
53
COOH 
Karnaub turşusu: C
23
H
47
COOH 

53 
 
Seril spirti: C
26
H
53
OH 
Mirisil spirti: C
31
H
63
OH 
Ali  alifatik  spirtlər  mumların  tərkibinə  daxil  olduğundan 
onlara mum spirtləri də deyilir. Bunlar iysiz, ağ kristallik maddə-
lərdir, suda həll olmur, asetonda və efirdə isə həll olur.  
Təbii mumlara yun yağı (lanolin), spermaset, arı mumu və s. 
aiddir. Təbii mumlarda göstərilən mürəkkəb efirlərlə yanaşı spirt-
lər,  sərbəst  turşular  və  parafin  karbohidrogenləri  də  olur.  Qoyun 
yununun  yağı,  yunun  5-10%-ni  təşkil  edir.  Bir  qoyun  dərisinin 
yun örtüyündən 500 q kimi yun yağı ayırmaq olur.  
Yun  yağının  kimyəvi  tərkibi  çox mürəkkəbdir  və  tam  öyrə-
nilməmişdir.  Onun  əsas  tərkib  hissəsi  ali  alifatik  və  siklik  spirt-
lərin  irimolekullu  yağ  turşuları  ilə  əmələ  gətirdikləri  mürəkkəb 
efirlərin  qarışığından  ibarətdir.  Siklik  spirtlər  (xolesterin,  izoxo-
lesterin, oksixolesterin, metaxolesterin və s.) yun yağındakı spirt-
lərin  çox  hissəsini  (50-70%)  təşkil  edir,  qalanı  isə  setil,  seril, 
karnaubil spirtlərindən və başqalarından ibarətdir.  
Təmizlənmiş  lanolin  qiymətli  məhsul  olub,  təbabətdə  və 
kosmetikada işlənir. O dəridən yaxşı sorulur, dəriyə yumşaqlıq və 
elastiklik verir.  
Spermaset  setil  spirti  ilə  palmitin  turşusunun  mürəkkəb 
efiridir. 
C
16
H
33
OH + C
15
H
31
COOH → H
2
O + C
16
H
33
OCOC
15
H
31
 
Setil spirti    Palmitin turşusu                      Spermaset 
Spermaset  balinanın  kəllə  boşluğunda  və  başqa  hissəsində 
olur. 
Mum  arıların  mum  vəzilərində  istehsal  olunur.  Onun  tərki-
bində  spirtlərdən  çoxluğu  (38-40%)  mirisil  spirti,  turşulardan  isə 
palmitin turşusu təşkil edir.  
Arı mumunun əsas hissəsi mirisilpalmitatdan 
(C
15
H
31
OCOC
30
H
61
)  
 

54 
 
ibarətdir. 
Mumlar güman edildiyinə görə mühafizə funksyasını yerinə 
yetirir.  
Onlar  heyvanlarda  dərini  suyun  daimi  təsirindən,  bəzi 
hallarda isə həddindən artıq buxarlanmadan qoruyur.  
2.4  Steridlər.
  Sadə lipidlərin  bir  qrupunu  da  steridlər  təşkil edir. 
Steridlərin  insan  və  heyvanlarda  olan  nümayəndələrinə  zoosteridlər 
deyilir.  
Zoosteridlər  irimolekullu  yağ  turşularının  sterollar  adlanan  spirt-
lərlə əmələ gətirdikləri mürəkkəb efirlərdir.  
Sterinlər-
siklopentanoperhidrofenantrenin (və ya steran) törə-
mələridir.  Onların  tərkibində  hidroksil  qrupu  olduğuna  görə 
sterollar da adlanır.  
Sterinlərin xarakterik nümayəndələrindən biri xolesterindir.  
 
 
 
Xolesterin doymamış biratomlu ikili siklik spirtdir. İnsan və  

55 
 
heyvan orqanizmində maddələr mübadiləsində sterid hormonların, 
öd  turşularının,  D-vitamininin  biosintezində  mühüm  bioloji  rol 
oynayır,  eritrositləri  hemolizdən  qoruyur.  Xolesterinə  bütün 
hüceyrələrdə membranın tərkib hissəsi kimi təsadüf edilir. Xoles-
terin  və  onun efirləri (xüsusən doymamış turşularla) qan plazma-
sında,  beyində  və  s.  toxumalarda  da  çox  olur.  Öd  daşları  əsasən 
xolesterin törəmələridir.  
2.5  Fosfatidlər-mürəkkəb  lipidlərə  aid  olub,  yağabənzər 
maddələrdir.  Yağabənzər  maddələrin  tərkibində  də  triqliseridlər 
vardır. Lakin yağlardan fərqli olaraq bunlarda əlavə fosfat turşusu 
və s. maddələr də (xolin, kolamin, serin, inozit və s.) olur. 
Fosfatidlər  yağ  həlledicilərinin  çoxunda  (benzol,  efir,  xloro-
form) həll olur, lakin asetonun təsirindən çöküntü verir və hiqros-
kopikdir. Suda şişərək kolloid məhlul əmələ gətirir. Bunlar optik 
aktiv olub, polyarizasiya müstəvisini sağa fırlayır (d-izomer). 
Fosfatidlər insanların və heyvanların hüceyrələrində və toxu- 
 malarında  (sinir  toxumasında,  qaraciyərdə,  böyrəklərdə,  ağciyər-
də,  ürəkdə  və  s.)  olmaqla  eyni  miqdarda  paylanmır.  Fosfatidlərə 
mitoxondriyalarda, mikrosomlarda da təsadüf edilir. Onlara orqa-
nizmin  bütün  orqan  və  toxumalarında  rast  gəlmək  olar.  Beyin 
toxuması, ürək, qaraciyər, yumurta sarısı və balıq kürüsü fosfatid-
lərlə daha zəngindir. Fosfatidlər zülallarla birlikdə biokomplekslər 
əmələ gətirərək hüceyrə orqanoidlərinin (nüvə, endoplazmatik tor, 
ribosom,  mitoxondrilər)  əsasını  təşkil  edir.  Müxtəlif  maddələrin 
bir  toxumadan  digərinə  daşınmasını  təmin  edir.  Tərkibində  olan 
spirtin  növünə  görə  fosfatidlər  aşağıdakı  yarımqruplara  bölü-
nürlər: 
Xolinfosfatidlər  (lesitinlər),  kolaminfosfatidlər  (kefalinlər), 
asetilfosfatidlər  (plazmogenlər),  serinfosfatidlər,  inozitfosfatidlər 
və sfinqofosfatidlər.  

56 
 
2.5.1  Xolinfosfatidlər.  Xolinfosfatidlər  həm  bitki,  həm  də 
heyvan  toxumalarında  rast  gəlmək  olur.  Bunlar  beyin  toxuması-
nın  və  periferik  sinirlərin  tərkibinə  daxildir.  Qanda  və  digər 
toxumalarda da xolinfosfatidlərə rast gəlinir.  
Xolinfosfatidlərin nümayəndəsi  lesitinlərdir. Bunlara  fosfati-
dilxolin də deyilir. Lesitinlər bir molekul qliserindən, iki molekul 
(biri  doymuş,  digəri  doymamış)  yağ  turşusundan,  bir  molekul 
fosfat  turşusundan  və  bir  molekul  da xolindən  əmələ  gəlir.  Odur 
ki, hidroliz olunduqda göstərilən maddələrə ayrılır: 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Lesitinlər  xolinfosfatın  qliserinin  hansı  karbon  atomunun 
yanında olmasından asılı olaraq α- və β- formada təsadüf edilir. α-
lesitində  fosfat  turşusunun  və  xolinin  qalığı  qliserinin  α-karbonu, 
β-lesitində isə β-karbonu ilə birləşirlər. 
 
 
 
 
 
 
 
α
 CH
2
OCOR
1
 
   │ 
β
 CHOCOR
2
 
   │         O                            OH  CH
3 
   │         ║                             
α
 CH
2
O─P─O─CH
2
─CH
2
─N─CH
3
  
               │                            │    
               OH                         CH
3 
α-Lesitin 
α
 CH
2
OCOR
1
 
   │        O                           OH  CH
3 
   │        ║                             
β
 CHO─P─O─CH
2
─CH
2
─N ─ CH
3
  
   │          │                                
   │          OH                             CH
3 
α
 CH
2
OCOR
2
 
 
    β-Lesitin 

57 
 
Lesitinlər ən çox yumurtanın sarısında və soyada olur. Bun-
lar  etil  spirtində  yaxşı  həll  olur,  havada  tündləşir,  buna  səbəb 
tərkibində olan yağ turşularının oksidləşməsidir.  
Lesitin maolekulundakı doymamış yağ turşusu hidroliz edil-
dikdə lizolesitin adlanan yüksək hemolitik təsirə malik olan mad-
dələr əmələ gəlir. İlan zəhərinin tərkibində göstərilən prosesi kata-
liz  edən  spesifik  fermentlər  vardır.  İlan  sancmış  adamın  qanında 
eritrosidlərin  hemolizə  uğraması  həmin  fermentin  fəaliyyəti  nəti-
cəsində hemolitik  təsirə  malik  lizolesitinin miqdarının artması ilə 
izah olunur.  
2.5.2  Kolaminfosfatidlər  (kefalinlər).  Kolaminfosfatidlərə 
kefalin adı verilməsi onun ilk dəfə olaraq baş beyində aşkar olun-
ması  ilə  əlaqədardır.  Onlara  həmçinin  qaraciyərdə,  böyrəkdə, 
yumurta  sarısında  və  paxlalı  bitkilərin  meyvəsində  rast  gəlmək 
olur.  
Kolaminfosfatidlərdə  xolinin  əvəzinə  etanolamin  (və  ya 
kolamın) NH
2
─CH
2
─CH
2
─OH olur.  
Kolaminfosfatidlərin  nümayəndələri  kefalinlərdir.  Bunlara 
fosfatidiletanolaminlər də deyilir. Kefalinlərin tərkibində bir mole
-
  
kul  qliserinin,  iki  molekul  yağ  turşusunun,  bir  molekul  fosfat 
turşusunun və bir molekul da kolaminin qalığı vardır.  
Kefalinlər də iki: α- və β- formada olur.  
 
 
 
 
 
 
 
 
   CH
2
OCOR
1                      
             CH
2
OCOR
1
 
   │                                                       O 
β
 CHOCOR
2
                                       ║ 
   │         O                             
β
 CHO─P─O─CH
2
─CH
2
─NH
2 
   │         ║                                           │ 
α 
CH
2
O─P─O─CH
2
─NH
2
                  OH 
               │                                CH
2
OCOR
2 
               OH 
        α-Kefalin                                     β-Kefalin 

58 
 
Kefalinlər ağ rəngli bərk maddələrdir, xloroformda, benzol-
da, petrol  efirində, həm  də  lesitinlərdən fərqli  olaraq  asetonda və 
etil spirtində həll olur.  
2.5.3  Serinfosfatidlər  də  yuxarıdakı  fosfatidlərə  bənzəyir. 
Lakin  onlardan  tərkibində  azotlu  maddə  aminturşu  serinin 
(CH
2
OHCHNH
2
COOH)  olması  ilə  fərqlənir.  Serinfosfatidlərin 
kimyəvi tərkibi aşağıdakı kimidir: 
 
 
  
 
Serinfosfatidlərin (və ya fosfatidilserin) tərkibində bir mole-
kul  qliserinin,  fosfat  turşusu,  serin  aminturşusunun  qalığı  və  iki 
molekul yağ turşusu olur.  
Serinfosfatidlərdə  sərbəst  karboksil  qrupu  olduğundan  turş 
xassəyə  malikdir.  Təbiətdə  tapılmış  serinfosfatidlərin  tərkibində 
qliserin qalığında olan birinci karbon atomuna stearin, ikinci kar-
bon atomuna isə olein turşusu qalığı birləşmiş halda rast gəlinir. 
Lesitinlər, kefalinlər və serinfosfatidlər mübadilə prosesində 
bir-birinə  çevrilə  bilirlər.  Serin  karboksizləşərək  kolaminə,  kola-
min isə metilləşərək xolinə çevrilirlər. Bu da onlar arasında gene-
tik əlaqənin olmasına sübutdur. Serinfosfatidlər heyvanlarda bitki-
lərə nisbətən çoxdur. Son zamanlar müəyyən edilmişdir ki, fosfa-
tidilserin rodopsinlə  birləşərək onun hidrofob  əhatəsinə  şərait  ya-
radır, membranda müəyyən vəziyyət almasını təmin edir.  
CH
2
OCOR
1
 
│ 
CHOCOR
2
 
│         OH                NH
2 
│         │                   │ 
CH
2
O─P─O─CH
2
─CH─COOH 
            ║ 
            O 
Fosfatidilqliserin 
 
 

59 
 
2.5.4 İnozitfosfatidlər. İonozitfosfatidlərə həm bitki, həm də 
heyvan  orqanizmində  rast  gəlmək  olar.  İnozitfosfatidlərin  (və  ya 
fosfatidilinozitlər)  tərkibində  bir  molekul  qliserinin,  iki  molekul 
yağ  turşusunun, bir molekul  fosfat  turşusunun və bir molekul da 
altıatomlu siklik spirt olan inozitin qalığı vardır.  
 
 
 
 
Təbiətdə  tərkibində  azotlu maddələr və  karbohidratlar daxil 
olan  inozitfosfatidlərə  də  təsadüf  edilmişdir.  Beyin  maddəsində 
aşkar  edilmiş  lipozitol  adlanan  inozitfosfatidin  tərkibinə  inozit, 
kolamin,  fosfat  turşusu,  yağ  turşuları,  qalaktoza  və  tartron  turşu-
ları daxildir. Bundan başqa tərkibində qliserin qalığı olmayan ino- 
zitfosfatidlərə də təsadüf edilmişdir.  
H      OH 
 
 
OH     OH 
 
 
    CH
2
OCOR
1
 
     │ 
    CHOCOR
2
 
      
     OH     
               │   
H
2
C─P─O─HC
 
              
║ 
              O        
CH─O─PO
3
H
2 
Diinizitfosfatid
 
H 
 
H 
 
OH 
 
H 
 
Monoinizitfosfatid
 
CH
2
OCOR
1
 
│ 
CHOCOR
2
 
  
          OH    HOHC 
                   │
 
CH
2
O─P─O─HC 
            
║ 
            O       HOHC 
CHOH
 
CHOH
 
CHOH
 

60 
 
2.5.5  Asetalfosfatidlər.  Asetalfosfatidlərə  plazmogenlər  də 
deyilir.  Bunlar  hidroliz  olunduqda  qliserinə,  turşu  aldehidlərinə 
(palmitin  və stearin aldehidlərinə), fosfat  turşusuna, kolamunə və 
ya xolinə ayrılır.  
 
 
 
 
O,  plazmanın  tərkibində  tapılmış  fizioloji  rolu  hələ  tam 
müəyyən  olunmamışdır.  Orqanizmdə  yaşın  artması  ilə  əlaqədar 
olaraq onların miqdarı azalır. Ən çox beyində, eritrositlərdə, əzələ 
toxumasında, qaraciyərdə, yumurtada asetilfosfatidlər tapılmışdır.  
2.5.6  Sfinqofosfatidlər.  Sfinqofosfatidlər  (və  ya  sfinqomie-
linlər) sinir hüceyrələrinin membranının əsasını təşkil edən eritro-
sitlərin,  qan  zərdabının  və  orqanizmin  digər  orqan  və  toxumala-
rının  tərkibinə  daxil  olan  spesifik  lipidlərdir.  Sfinqomielinlərdə 
(və  ya  sfinqofosfatidlərdə)  qliserinin  əvəzinə  doymamış  amino-
spirt-sfinqozin olur və trans vəziyyətdə mövcud olur.  
 
 
Müxtəlif toxumalardan alınmış sfinqofosfatidlər bir-birindən 
tərkibində  olan  alifatik  turşuya  görə  fərqlənirlər.  Məsələn,  beyin 
toxumasından  alınmış  sfinqofosfatidlərdə  liqnotserin,  nervon  və 
stearin  turşusu,  dalaq  və  ağciyər  sfinqofosfatidlərdə  isə  palmitin 
və liqnosterin turşusu tapılmışdır. 
 
CH
3
(CH
2
)
12
CH═CH─CHOH─CHNH
2
─CH
2
OH 
sfinqozin 
 
 
Sfinqozin 
CH
2
O 
│             CH─R 
CHO 
│
          OH 
│            │ 
CH
2
O─P─O─CH
2
─CH
2
─NH
2 
               ║ 
            O 
Plazmogen 
 

61 
 
 
Sfinqomielinlərin tərkibində sfinqozin, yağ turşusu (ən çox 
stearin turşusu), fosfat turşusu və xolin vardır. 
 
 
 
 
Sfinqomielinlər ağ kristallik maddələrdir, efirdə həll olmur, 
oksigenə  qarşı  davamlıdır,  suda  şişərək,  özülü  kolloid  məhlul 
əmələ gətirir. Bunlar ən çox beyində, dalaqda və ağciyərdə olur.  
2.6  Qlikolipidlər.  Qlikolipidlərə  serebrozoidlər  və  qanqlio-
zidlər aiddir. Sonunculara mukolipoidlər də deyilir.  
Serebrozidlərin  4  nümayəndəsi:  frenozin  (serebron),  kera-
zin,  nervon  və  oksinervon  müəyyən  edilmişdir.  Bunlar  tərkib-
lərindəki yağ turşularına görə fərqlənir.  
 Qlikolipidlərin  əmələ  gəlməsində  monosaxaridlər  (əsasən 
qalaktoza), sfinqozin və yağ turşusu iştirak edir.  
Qlikolipidlərin  digər  serebrozoidlər  və  qanqliozidlərlə  əla-
qəsi aşağıdakı sxemdə daha aydın görünür:  
                                                                          O                            OH 
                                                                                             ║                                    
CH
3
─(CH
2
)
12
─CH═CH─CH─CH─CH
2
─O─P─O─CH
2
─CH
2
─N─CH
3
 
                                               │      │                        │                              │               
 
                                         OH   NH                 OH                          CH
3
   CH
3
 
  
                                                     │ 
                                                  CO─R 
 
Sfinqomielin 
 

62 
 
 
 
Serebrozidlərin quruluşu ümumi şəkildə belə yazılır: 
 
 
 
Serebrozidlər ilk dəfə beyində tapılmışdır. Sinir toxumasın-
da və dalaqda bu lipidin miqdarı daha çoxdur.  
Serebrozidlər  bərk  maddələrdir,  suda  şişərək,  şəffaf  həlmə-
şik  əmələ  gətirir.  Benzolda  və  isti  spirtdə  həll  olur.  Efirdə  həll 
olmur.   
Serebrozidlər ən çox beyində, qan hüceyrələrində, həmçinin  
böyrəklərdə, dalaqda və s. olur. Patoloji hallarda qaraciyərdə, da-
laqda, limfa düyünlərində kerazinin miqdarı kəskin çoxalır.  
Sulfatidlər  və  ya  sulfolipidlər  kükürdlü  serobrozidlərdir. 
Bunlarda qalaktozanın birli spirt qrupu ilə efir tipində birləşmiş 
─CH
2
─CH─CHOH─CH═CH─(CH
2
)
12
─CH
3
 
             
│ 
              NH─CO─R 
O 
O 
H 
H 
H 
OH 
OH 
CH
2
OH 
OH     H 

63 
 
sulfat  turşusunun  qalığı  da  vardır.  Onların  quruluşu  aşağıdakı 
kimidir:  
 
 
 
İnsan dalağında molekulunda qalaktozanın  əvəzinə qlükoza 
daxil olan serebrozidlər tapılmışdır.  
Qanqliozidlər-hidroliz olunduqda alifatik turşu, sfinqozin d-
qlükoza  və  aminşəkər  törəmələri  əmələ  gətirən  qlükolipidlərdir. 
Onların molekul kütləsi (3000-ə yaxındır) çoxdur. Qanqliozidlərin 
molekulunda  olan  aminşəkərlərə-N-asetilqlükozaminə  və  N-asetil 
neyramin  (sial)  turşusuna  görə  serebrozidlərdən  fərqlənir.  Bu 
turşular orqanizmdə qlükozamindən sintez olunur.  
 
   
 Qanqliozidlərdə  serebrozidlərdən fərqli  olaraq molekulunda 
qalaktozanın əvəzinə mürəkkəb oliqosaxarid olur. Qanqliozidlər 
  COOH                                                            COOH 
  
│                                                                                   │ 
HC─NH─CO─CH
3
                                         C═O 
  
│                                                                                   │
 
(CHOH)
3
                                  H
3
C─C─HN─CH 
 
│                                                                   ║              │
 
 CH
2
OH                                             O          (CHOH)
3 
 │                                                                     │    
 CH
2
OH                                                           CH
2
OH 
 
N-asetil qlükozamin                   N-asetil neyramin turşusu 
                                                           (sial turşusu) 
            NH─CO─R 
                  │ 
─CH
2
─CH─CHOH─CH═CH─(CH
2
)
12
─CH
3
 
            
 
               
O  O 
H 
H 
OH 
OH 
OH      
CH
2
─O─SO
3
H 

64 
 
beynin  boz  maddəsində,  həmçinin  hüceyrə  membranında  mito-
xondriyada və nüvəsində onlara rast gəlinir.