N. M. Yusifov, K. Ş. DaşDƏMİrov

 
 
Mövzuya aid suallar 
1.
 
Lipidlərin əsas fizioloji funksyalarını izah edin. 
2.
 
Turşu və sabunlaşma ədədi və onların əlaqəsi nə cürdür? 
3.
 
Mumlar  və  steridlərin  kimyəvi  tərkibi  haqqında  məlumat 
verin. 
4.
 
Xolinfosfatidlərin  və  kolaminfosfatidlərin  bioloji  rolunu 
aydınlaşdırmalı. 
5.
 
İnozitfosfatidlər və asetalfosfatidlərin orqanizmdə yayılması 
və bioloji rolu haqqında məlumat verin. 
6.
 
Qlikolipidlərin quruluşu, bioloji rolunu aydınlaşdırın. 
7.
 
Mumların tərkibini hansı turşular təşkil edir? 
8.
 
Lesitinlərin təbiətdə yayılmasını misallarla izah edin.          
9.
 
Lipidlər nə üçün turş xassəyə malikdirlər? 
10.
 
Lipidlər əsas hansı funksyaları yerinə yetirir? 
11.
 
Bitki və heyvani  yağların tərkibini əsas hansı turşular təşkil 
edir? 
 
 
 

65 
 
III FƏSİL 
 
3.  Zülalllar 
 
3.1    Zülalların  tərkibi  və  funksiyaları.  Zülallar  bütün 
canlıların  orqanizmlərinin  əsasını təşkil edən, hidroliz məhsulları  
α  aminturşuları  olan  yüksəkmolekullu  azottərkibli  təbii  polimer-
lərdir.  
Zülalların ümumi formulunu aşağıdakı kimi təsəvvür etmək 
olar. 
 
H
2
N─CH─C─ ─NH─CH─C─ ─NH─CH─COOH 
                          
│        ║                   │       ║                   │ 
                      R      O                R     O    n         R 
Zülalların tərkibində elementlərin miqdarı müxtəlifdir. 
Karbon ......50-55%               Oksigen ......21-24% 
Hidrogen .....6,5-7,3%           Kükürd .......0-3,4% 
Azot ............15-18%              Kül ............0-0,5% 
İnkişafda olan canlı hüceyrənin quru maddəsinin 55-85%-ni 
zülal  təşkil  edir.  Ən  sadə  bakteriyaların  hüceyrələrində  2000-ə 
qədər müxtəlif zülallar müəyyən edilmişdir. 
Bitkilərdə ən çox paxlalıların toxumlarında (23-40%),  yağlı 
bitkilərdə  isə  (16-20%)  zülal  olur.  İnsan  və  heyvanlarda  zülal  ən 
çox dalaqda, əzələlərdə, ağciyərdə, böyrəklərdə və qeyri üzvlərdə 
olur. Bunlarda zülal quru maddənin 72-84%-ni təşkil edir.  
Zülallar  canlı  materiyanın  yaranmasının  və  inkişafının 
əvəzedilməz komponentidir.  
Bu  funksyalardan  başqa  zülallar  hüceyrələrin  və  qanın 
osmotik  təzyiqinin  və  pH-ın  tənzimində  iştirak  edir.  Zülallar  bir-
birindən tərkibinə və quruluşuna görə fərqlənirlər.  

66 
 
3.2  Zülalların  ayrılması  və  təmizlənməsi  üsulları.  Zülal-
ların fiziki, kimyəvi xassələrini və fizioloji rolunu öyrənmək üçün 
onları  bioloji  materialdan  təmiz  halda  ayırmaq  lazımdır.  İlk  dəfə 
1728-ci  ildə  U.  Bekkari  buğda unundan zülali  maddəni  ayırmağa 
müvəffəq  olmuşdur.  Zülalları  ayırmaq  və  təmizləmək  üçün  elə 
üsullar  seçmək  lazımdır  ki,  onların  kimyəvi  təbiətində  və  bioloji 
funksyalarında heç bir dəyşiriklik getməsin. Bu məqsədlə denatu-
rasiya prosesinin qarşısını almaq üçün əməliyyatlar aşağı tempera-
turda (+5
0
C-dən aşağı) aparılmalıdır.  
Əvvəlcə toxuma (əzələ, qaraciyər, böyrək, bitki və s.) nazik 
kiçik hissələrə bölünür, müasir homogenizator vasitəsilə homogen 
məhlul (ekstrakt) hazırlanır. Bu məqsədlə neytral duz məhlulu (8-
10%-li  ammonium  sulfat,  natrium  xlorid,  natrium  sulfat)  və  ya 
spirt (70%-li metanol, etanol məhlulu) götürülür və zülal çökdürü-
lür. Çökdürmə əməliyyatı -5, -10
0
C temperaturda aparılır.   
Ayrılmış  zülalları  təmizləmək  müxtəlif  adsorbentlərdən 
istifadə  etməklə  iondəyişmə,  adsorbsiya  və  afin  xromotoqrafiya 
üsullarından istifadə etməklə aparılır.  
Duzlarla çökdürmə qüsurludur. Beləki, hər bir zülalın müx-
təlif  duzlara  qarşı  münasibəti  fərqlidir.  Belə  çökdürmədə  zülallar 
denaturasiyaya uğrayırlar.  
Elektroforez  üsulu  ilə  zülalların  ayrılması  daha  effektlidir. 
Elektroforez  kolloid  hissəciklərin,  o  cümlədən  zülalların  elektrik 
sahəsində anoda və katoda doğru hərəkətinə deyilir. Zülal moleku-
lunun  böyüklüyündən,  yüklərin  işarəsindən  və  elektrik  yükünün 
miqdarından  asılı  olaraq  onların  elektrodlara  hərəkər  sürəti  də 
fərqli  olur.  Elektroforez  yaş  filtr  kağızı  üzərində  bərk  mühitdə 
(nişasta,  aqar-aqar,  poliakrilamid  və  s.)  tənzimlənmiş  cərəyan 
şiddətində  və  müəyyən  pH-a  malik  olan  bufer  məhlul  mühitində 
aparılır. Bu cür ayrılmış zülallar turş (6n HCI),  əsasi (2n NaOH) 

67 
 
və  ya  fermentativ  mühitdə  hidroliz  olunaraq  aminturşu  tərkibinə 
ayrılır.  Aminturşu  tərkibi  xromatoqrafiya  üsulu  ilə  öyrənilir.  Bu 
üsul ayrı-ayrı birləşmələrin inert maddələr üzərində müxtəlif dərə-
cədə adsorbsiya olunmaq qabiliyyətinə əsaslanır. Müasir avtoma-
tik aminturşu analizatorlarının köməyi ilə  (iondəyişmə xromatoq-
rafiya  üsulu  ilə)  1-1,5  saat  müddətində  zülalların  tərkibində  olan 
20-ə qədər α –aminturşularının keyfiyyətcə miqdarını təyin etmək 
mümkün olur.  
3.3  Zülalların  xassələri,  molekulunun  forması  və  nisbi 
molekul  kütləsi.  Zülal  molekulunda  atomların  yerləşməsini  və 
molekulun  fəza  quruluşunu  –  hidrodinamik  və  işıq  xassələrinə 
əsaslanaraq rentgenoqrafiya, elektronomikroskopiya analiz üsulla-
rı ilə müəyyən olunmuşdur ki, zülal hissəcikləri asimmetrik dartıl-
mış  formada  yerləşmişdir.  Zülal  hissəciklərinin  asimmetriyasını 
xarakterizə  etmək  üçün  asimmetriya  dərəcəsindən  istifadə  edilir. 
;
c
b
a


burada  α
a
-asimmetriya  dərəcəsi;  b-hissəciklərin  uzunlu-
ğunun simmetriya oxu, c-hissəciklərin qısa simmetriya oxu 
1

a

olan  zülalların  molekullarının  fəza  quruluşu  ellips  və  ya  dairə-
vidir.  Belə  zülallara  az  rast  gəlinir. 
1
6
3


a

 olan  zülalların 
molekullarının fəza quruluşu çubuqvarıdır. Bu zülallar çox yayıl-
mışdır. 
200
80



 olan  zülalların  molekullarının  fəza  quruluşu 
dartılmış  formadadır.  Zülal  molekulunun  formaları  və  xassələri 
arasında  qarşılıqlı  əlaqə  mövcuddur.  Bu  qarşılıqlı  əlaqə  ən  çox 
əzələ  zülalında  (aktın,  miozin)  və  ipək  zülalında  (fibroin)  daha 
çox özünü göstərir.  
Zülalların molekul kütlələri 100 min hətta daha çox mln dal- 
tonla  (atom  kütləsinin  ölçü  vahididir)  ifadə  olunur.  Zülalların 
molekul  kütləsini fiziki üsullarla  ən çox istifadə olunan ultrasen-

68 
 
trafuqlaşma üsulu ilə müəyyən edilir. Bundan başqa elektronmik-
roskopiya, nüvə maqnit rezonans (NMR), gel-süzmə, gel-elektro-
forez üsulları ilə zülalların molekul kütlələri müəyyən edilir.  
Zülalların  çoxusu  suda  həll  olur  və  kolloid  məhlul  əmələ 
gətirir.  Ona  görə  də  kolloidlərə  aid  bütün  xassələri  daşıyır.  Yəni 
Broun hərəkətini, osmos xassəsini, optik xassəsini (Tindal effekti) 
özündə  əks  etdirir.  Temperaturun  və  elektrolitlərin  təsirindən 
koaqulyasiyaya  uğrayırlar.  Temperatur  artıq  olduqda  denaturasi-
yalaşır. Yəni ikinci, üçüncü və dördüncü quruluşu pozulur, yalnız 
birinci  quruluş  qalır.  Etil  spirti  və  aseton  zülalları  denaturasiya-
laşdırır. Denaturasiyanın əksi renaturasiya adlanır.  
 
 
 
Zülallar  amfoter  elektrolitlərdir,  bu  da  onların  tərkibindəki 
amin  (-NH
2
)  və  karboksil  (-COOH)  qrupları  ilə  əlaqədardır.  Bu 
qruplar məhlulda ionlaşaraq anionlara və kationlara ayrılır.  
 
 
 
 
 
 
Turş mühitdə  
      ) bipolyar ion müsbət, əsasi mühitdə 
  
      ) bipolyar ion mənfi yüklənir.  
                                                                                          COO
- 
R─CH─COOH → R─CH─COO
-
 (bipolyar ion)  
       │                                   │                                                                
NH
3
+
 
      NH
2
                       NH
3
+ 

69 
 
 
 
          
 
Zülallar elektrik yükü daşıdığından izoelektrik halda olurlar. 
Bu  hal  zülalın  kolloid  hissəciklərinin  elektroneytral  vəziyyətinə 
deyilir.  İzoelektrik  hal  elektrolitlərin  təsiri  ilə  yaranır.  Hidrogen 
ionları  qatılığının  bu  haldakı  qiyməti  (yəni  pH-ı)  həmin  zülalın 
izoelektrik  nöqtəsi  adlanır.  İzoelektrik  nöqtə  zülalın  tərkibində 
olan aminturşunun (turş və ya əsasi xassəli) miqdarından asılıdır.  
Bəzi zülalların molekul kütləsi, asimmetriya dərəcəsi və 
izoelektrik nöqtəsi 
Cədvəl 7. 
Zülal 
Molekul 
kütləsi Da 
Molekulun 
asimmetriya 
dərəcəsi α
a 
İzoelektrik 
nöqtəsi pH-ı 
Balinanın mioqlobini 
17600 
3,0 
7.0 
Pepesin 
35000 
4,0 
1,1 
Yumurta albumini 
46000 
4,4 
4,6 
At hemoqlobini 
68000 
4,3 
6,6 
İnsanın γ-qlobini 
160000 
6,0 
7,3 
Katalaza 
250000 
5,8 
6,7 
Ureaza 
483000 
4,8 
4,9 
İlbiz hemosianini 
6600000 
4,8 
4.7 
Aktomiozin 
5000000 
5,0 
6,2 
 
Zülalların  bioloji  xassələri-onların  fermentativ,  yəni  biokatalitik 
aktivliyi  ilə  əlaqədardır.  Bəzi  zülalların  molekulunun  quruluşu,  həmçi-
nin  tərkiblərində  funksional  qrupların  olması  biokimyəvi  reaksiyaların 
sürətini artırır. Zülalların bioloji xassələrindən biri də harmonal aktivliyi 
ilə  əlaqədardır  ki,  bu  da  orqanizmdə  baş  verən  bir  çox  biokimyəvi 
reaksiyaların qrup halında aktivləşməsinə səbəb olur. 
3.4 Zülalların aminturşu tərkibi. Zülalların kimyəvi tərkibini öy- 
rənmək üçün turş, əsasi və ya fermentativ mühitdə hidroliz aparılır. Ha- 
      COO
-
                       COOH              COO
-
                        COO
-
 
                  + H
+
↔                    ;                     + OH
-
↔                 +  H
2
O 
        NH
3
+
                      NH
3
+
                 NH
3
+
                         NH
2
+ 

70 
 
zırda yüzlərlə zülalların tərkibində aminturşuların keyfiyyətcə və kəmiy-
yətcə miqdarı öyrənilmişdir.  
Zülalların tərkibində olan aminturşular iki yerə ayrılır: bütün zü-
lalların  tərkibində  həmişə  rast  olunan  aminturşular.  Bunlar  18  α-amin-
turşusu və iki aminturşunun amidi-asparagin turşusunun amidi asparagin 
(Asn) və qlutamin turşusunun amidi – qlutamın (Qln).  
 
 
 
 
Zülallar α-aminturşularından (qlisin, prolin və oksiprolindən baş-
qa) əmələ  gəlmişdir.  Bütün  zülal  aminturşuları (qlisindən  başqa)  optiki 
aktivdir və L (sol) izomer halındadırlar. 
Zülalların  tərkibində  18  α  aminturşudan  və  iki  amiddən  başqa 
bəzi  hallarda  oksiprolinə  (oksiprolidin  2-karbon  turşusu),  ornitinə  (α,δ 
diaminvalerian  turşusu),  α-aminyağ  turşusuna  və  selensistein  (sistein 
turşusunda  Se-də  olur)  turşusuna  rast  gəlinir.  α-aminturşularının  tərki-
bində  olan  funksional  qruplar  orqanizmdə  gedən  biokimyəvi  reaksiya-
lara müxtəlif cür xassələr verir. Beləki, ─NH
2
 və ─COOH qrupları duz 
əmələgətirmə,  ─SH  və  ─S─S─  qrupları  reduksiyaedici-oksidləşdirici, 
─NH
2
,  ─OH,  ─COOH  qrupları  alkilləşmə,  ─OH  qrupu  fosforlaşma 
reaksiyalarını verir.  
Aminturşuların fiziki xassələri tərkibindəki aminturşu radikalların 
polyarlığından,  uzunluğundan  və  ölçüsündən  asılı  olaraq  müxtəlif  cür-
dür.  Aminturşu  radikalı  zülalların  polipeptid  zəncirinin  quruluşuna, 
zülalın fəza görünüşünə də təsir edir.  Beləki, qlisində olan fəal radikal 
(─CH
2
─CHNH
2
─COOH) polipeptid zəncirinin hərəkət aktivliyini artırır  
və zülalların digər quruluşlarının yaranmasını tezləşdirir.  
Alanin, valin, leysin, izoleysin, fenilalanin və triptofanın radikal- 
ları az polyardır, digər aminturşuların radikalları polyardır. Bu da onla- 
rın müxtəlif həlledicilərdə həll olma xassəsində özünü biruzə verir.  
                                       
O                                                               O
 
HOOC─CH─CH
2
─C               HOOC─CH─CH
2
─CH
2
─C 
 
                │                          
NH
2
                     │ 
                              
NH
2
 
              NH
2
                                          NH
2
 
 
          Asparagin                                       Qlutamın 

71 
 
 

72 
 
Histidinin radikalı mühitin pH-dan asılı olaraq düzünə və tərsinə 
ionlaşaraq  (protonlaşaraq)  fermentlərin  aktiv  mərkəzlərinin  fəallaşma-
sında iştirak edir.  
 
 
Amin turşuları tərkib və quruluşlarına görə 2 qrupa bölünürlər. 
1. Asiklik–açıq zəncirli aminturşuları: qlisin, alanin serin, sistein, 
metionin və s. 
2.  Siklik-qapalı  zəncirli  aminturşuları:  treptofan,  histidin,  prolin, 
fenilalanin və s. 
Asiklik  aminturşuları  da  öz  növbəsində  karboksil  və  amin 
qruplarının  sayına  görə  monoaminmonokarbon  pH=7  (qlisin, 
alanin,  fenilalanin),  monoamindikarbon  pH
 7 (asparagin turşusu 
qlütamin  turşusu)  və  diaminmonokarbon  pH
 7  (arginin,  lizin, 
ornitin) turşularına bölünür.  
Aminturşu radikallarının müxtəlifliyi  onların  fiziki və kim-
yəvi  xassələrinə  təsiri  zülalların  bir  çox  funksyalar  daşımasına, 
digər biopolimerlərdən fərqlənməsinə və həyatın ən vacib kompo-
nenti olmasını təmin edir. 
3.5 Peptidlər. Tərkibində 50-yə qədər aminturşusu saxlayan 
birləşmələr peptidlər adlanır.  
Aminturşuların  tərkibində  amin  (─NH
2
)  və  karboksil 
(─COOH)  qruplarının  olması,  onların  bir-biri  ilə  birləşərək  poli- 
kondensləşmə  reaksiyası  nəticəsində  peptidlərin  əmələ  gəlməsini 
təmin  edir.  Aminturşu  qalıqları  arasında  yaranan  rabitə 
(─CO─NH─) peptid və ya amid rabitəsi adlanır.  
 
 
CH
2
-
─ 
CH
2
─
- 
HN
+ 
HN
 
H
+
- 
N
- 
CH
2
-
─ 
NH
 
NH
+ 
NH
 

73 
 
 
Bu zaman alınan tripeptidin 6 izomeri ola bilər.  
1)
 
A – S – F alanilserilfenilalanin 
2)
 
A – F – S alanilfenilalanilserin 
3)
 
S – A – F serilalanilfenilalanin 
4)
 
S – F – A serilfenilalanilalanin  
5)
 
F – A – S fenilalanilalanilserin 
6)
 
F – S – A fenilalanilserilalanin 
Peptidləri adlandırmaq üçün karboksil qrupu hesabına birlə-
şən aminturşusunun adının axırıncı şəkilçisi ―il‖ amin qrupu hesa-
bına  birləşmiş  aminturşusu  olduğu  kimi  saxlanılır.  Tetrapeptidin 
(1 
x 
2 
x 
3 
x 
4)  – 24;  pentapeptidin  – 120, nonapeptidin  hərəsi  bir 
dəfə  iştirak  etmək  şərti  ilə  -  362  min  izomeri  ola  bilər.  Çoxlu 
sayda  (50-dən  az)  aminturşuların  polikondensləşməsi  nəticəsində  
alınan  birləşmə  polipeptid  adlanır.  Peptidlər  həmçinin  zülalların 
natamam hidrolizindən də alına bilər.  
Demək  olar  ki,  bütün  hüceyrələrdə  peptidlərə  sərbəst  halda 
rast gəlinir. Hazırda təbii mənbələrdən 100-dən çox peptidlər alın- 
mış, onların quruluşu, xassələri və bioloji aktivliyi öyrənilmişdir. 
H
2
N─CH─COOH + H
2
N─CH─COOH + H
2
N─CH─COOH → 
           │                                   │                                  │ 
          CH
3
                           CH
2
OH                     CH
2
 
                                                                                     │ 
       Alanin                         Serin                         
 C
6
H
5
 
                                                 
 
                                                                                  
       Fenilalanin 
 
→ H
2
N ─ CH ─ C ─ N ─ CH ── C ─ N ─ CH ─ COOH + 2H
2
O 
                  │          ║    │      │             ║    │      │ 
                CH
3
     O   H      CH
2
OH O   H      CH
2
 
                                                                              │ 
                                                                       C
6
H
5 
 
Alanilserilfenilalanin (tripeptid) 

74 
 
XX  əsrin  əvvəllərində  (1920-ci  ilə  qədər)  tərkibində  19-a 
qədər  aminturşu  olan  peptidlər  sintez  edildiyi  halda  (E.  Fişer,  A. 
Abderhalden)  hazırda  məlum  peptidlərin  çoxu  (oksitosin,  vozop-
ressin, qlükaqon, adrenakortikotropin və s.) sintez edilmişdir. 
Qlükaqonda – 29, kalsitonində - 32, adrenokortikotropində - 
39 aminturşu qalığının olması  məlumdur. Təbii peptidlərin tərki-
bində  zülal  molekulunda  olmayan  aminturşular  və  digər  kimyəvi 
rabitə növləri olur. Bəzi təbii peptidlər – antibiotiklər tsiklik quru-
luşda (vazopressin oksidi, qramisidin S, basitrisin – A, siklosporin 
A)  olur  və  zülalların  tərkibində  olmayan  aminturşulardan  əmələ 
gəlmişdir.  Bu  peptidlərdə  mikroorqanizmlərdə  zülal  molekulun-
dan fərqli mexanizm ilə sintez olunurlar.  
Təxminən  800  antibiotik  növündən  100-ə  qədəri  peptid 
quruluşa  malikdir.  Penisillini  misal  göstərmək  olar.  Onun  tərki-
binə sistein və d valin daxildir.  
 
Təbii peptidlər təsir xüsusiyyətindən asılı olaraq orqanizmin 
həyat  fəaliyyətinə  müxtəlif  cür  təsir  göstərirlər.  1)  Hormonal 
aktivliyə malik olanlar (vazopressin, oksitosin, adrenokortikotron, 
qlükaqon, kalsitonin, insulin). 2) Həzm prosesində iştirak edənlər 
(qastrin,  sekretin). 3) Qan zərdabında olanlar (angiotenzin,  bradi-
kinin,  kallidin).  4)  Güclü  zəhər  təsirinə  malik  olanlar  -  ilan  və 
həşaratların  zəhəri,  zəhərli  göbələklər,  mikroblar.  5)  Antibiotik 
təsirə malik olanlar. 6) Hüceyrənin fəaliyyətini  artıranlar. 7) Bio-
üzvi kompleks və birləşmələri hüceyrə membranından keçirənlər. 
S 
CH
3
 
│ 
C─CH
3
 
 
CHCOOH 
 
─CH
2
─C─NH─CH─HC 
               
║                │ 
              O            CO ──N 
 
Penisillin 

75 
 
8)  Beyində  gedən  prosesləri  nizamlayan  hormonlar  (neyrohor-
monlar).  
Müasir elmin inkişafı yeni polipeptid quruluşlarının açılma-
sı, canlı orqanizmdə gedən biokimyəvi proseslərin dərindən öyrə-
nilməsinə təkan verəcəkdir.  
3.6  Zülalların  quruluşunun  müasir  izahı.  Hazırda  1000-
dən  çox  zülal  növünün  kimyəvi  tərkibi  öyrənilmişdir.  Zülal 
molekulu haqqında tam təsəvvür əldə etmək üçün aminturşuların 
zülal molekulunda hansı ardıcıllıqla yerləşməsini aydınlaşdırmaq-
dan  ibarətdir.  Bundan  ötrü  əvvəlcə  zülalları  hidroliz  prosesinə 
uğradaraq kiçikmolekullu peptidlərə parçalayır və ayrılıqda götü-
rülmüş  peptidlərin  terminal  hissələrində  yerləşən  aminturşiları 
təyin edirlər.  
Hazirda  zülalların  aminturşu  tərkibini  və  onların  molekul 
zəncirində  monomer  qalıqlarının  yerləşmə  ardıcıllığını  təyin 
etmək üçün müxtəlif üsullardan istifadə edilir. Zülal molekulunda 
aminturşuların  molekulyar  nisbətini  aydınlaşdırmaq  üçün  onları 
tam hidroliz edir və müxtəlif aminturşu növlərinə ayırırlar. Sərbəst 
aminturşuların bir-birindən ayrılması üçün xromatoqrafiya üsulun-
dan istifadə edilir.  
Xromatoqrafiya  üsulunu  ilk  dəfə  rus  botaniki  M.  S.  Svet 
(1903)  təklif  etmişdir.  Bu  üsulu  peptidlərin  müxtəlif  fraksiyalara 
ayrılmasında ilk dəfə tətbiq edən isə Kreq olmuşdur.  
Zülalların  tərkibi  haqqında  tam  təsəvvür  əldə  etmək  üçün 
onların hansı aminturşu qalıqlarından ibaət olduğunu öyrənilməsi 
kifayət  etmir.  Əsas  məsələ  aminturşuların  zülal  molekulunda 
hansı  ardıcıllıqla  yerləşməsini  aydınlaşdırmaqdan  ibarətdir.  Bun-
dan  ötrü,  zülalları  hidroliz  prosesinə  uğradaraq  kiçik  molekullu 
peptidlərə parçalayır və  ayrılıqda götürülmüş peptidlərin terminal 
hissələrində yerləşən aminturşuları təyin edirlər. N-terminal amin-

76 
 
turşunu  təyin  etmək  üçün  ən  əlverişli  üsullardan  biri  Sengerin 
təklif  etdiyi  dinitrofenilaminturşu  sınağıdır.  Müəyyən  şəraitdə 
zülallara dinitroflüorbenzolla təsir edərək, alınan məhsulu hidroliz 
reaksiyasına  uğratdıqda  N-terminal  aminturşu  dinitrofenil  qalığı 
ilə birləşmiş şəkildə ayrılır, qalan aminturşular isə sərbəst olur.  
Götərilən  üsulla  aparılmış  tədqiqat  zamanı  bir  neçə  növ 
DNF-aminturşu  törəməsinin  alınması,  tədqiq  olunan  zülalın  bir 
neçə polipeptid zəncirindən əmələ gəldiyini göstərir. Dinitroflüor-
benzolun,  zülalla  qarşılıqlı  təsirindən  sonra  reaksiya  hidroliz 
edilir.  
 
 
 
 
Hidrolizatda olan dinitrofenilaminturşu xromatoqrafiya üsu-
lu ilə digər aminturşulardan ayrılır və onun tərkibinə hansı amin-
turşu qalığı daxil olduğu təyin edilir.  
N-terminal aminturşunu təyin etmək üçün Edmond tərəfin- 
                                            R           O 
                                       
 
O
2
N─                ─F+H
2
N─CH─C─NH∙∙∙ zülal 
   
→    
                     │ 
                     NO
2 
 
1-flüor 2,4-dinitrobenzol
 
                                                        O 
 
→ O
2
N─                ─NH─CH─C─NH∙∙∙ zülal 
         
→          
                          │              │                               
hidroiz 
                          NO
2
          R 
 
                                         R             O 
                                         │ 
→ O
2
N─              ─NH─CH─C +   Aminturşular 
                          │                           OH 
                          NO
2