N. O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi

3.2.6. To'xtatgichlar
Ko'tarilayotgan yukni istalgan balandlikda lo'xlalish, to'xtab turgan yukni o'z og'irlik kuchi ta’sirida pastga tushib ketmasligini ta’minlash uchun to'xtatgichlardan foydalaniladi.
To'xlalgichlar asosan qo'l kuchi bilan harakatlanadigan me- xanizmlarda qo'llaniladi. Ishlash prinsipi bo'yicha to'xlalgichlar tishli (xrapovikli), friksion turlarga bo'linadi.
Friksion to'xtatgichlar yuk ko'tarish mexanizmi valiga mah- kamlangan shkiv 1 va alohida kulachok 2 dan iborat (42-rasm). Kulachok o'z og'irlik kuchi yoki prujina kuchi ta’sirida shkivga qisiladi. Shkiv sirti bilan kulachok orasidagi ishqalanishni oshi- rish uchun kulachok pona shaklida tayyorlanadi.
Rolikli to‘xtatgichlar. Friksion to'xtatgichlardan biri rolikli to'xtatgich bo'lib, ular o'z-o'zidan tormozlanish xususiyatiga ega. Bunday to'xtatgichlarda harakatdagi mexanizmni to'xtatishda ishqalanish kuchidan foydalaniladi.
Rolikli to'xtatgichlar korpus 1 ichida aylanuvchi, ponasimon ariqchalarga ega bo'lgan vtulka 2 dan tashkil topgan (43-rasm). Vtulkaning ponasimon ariqchalariga roliklar 3 o'rnatilgan. Vtul- kaning uyachalariga shtiftlar 4 va prujinalar 5 o'rnatilgan.
Agar vtulka soat mili (strelkasi) bo'yicha aylansa (korpus qo'zg'almaydi), roliklar ishqalanish kuchi ta’sirida ariqchaning
61

42-rasm. Friksion to‘xtatgich: a — yassi ishqalanish yuzali; b — ponasimon yuzali.


43-rasm. Rolikli to‘xtatgichlar.

keng tomoniga qarab siljiydi, u holda vtulkalar erkin aylanma harakat qiladi. Agar vtulka soat miliga teskari yo‘nalishda aylansa, roliklar ponasimon ariqchaning tor qismiga tiqilib qoladi va vtulka aylanishdan to‘xtaydi.

Roliklar tiqilib qolgandagi eng katta burovchi moment:
T = Kd-T, (75)
bu yerda: K_d — dinamik koeffitsient:
К = Kdv + Кm (⁷⁶)
K_dv — dvigatel koeffitsienti, dvigatel turini e’tiborga oluv- chi koeffitsient (agar ko‘tarish mexanizmi elektrodvigatel yor- damida harakatlansa К_dv = 0,25; ichki yonuv dvigateli yordamida harakatlansa K_dv= 0,4...0,5 olinadi).
K_m — yuk ko‘tarish mashinasining turini hisobga oluvchi koeffitsient: elevatorlar, tasmali konveyerlar va yuk ko‘- targichlar uchun K_m=l,2; osma yo‘l, yuk tashish mashi- nalarining barabanlari uchun K_m=l,4; kranlar va passajir liftlari uchun К_m= 2.
Rolikli to‘xtatgichlar hisobiy burovchi moment bo‘yicha hisoblanadi:
т
T = ⁷ max
h _К ’ ^(//)
а
bu yerda: K_a — aniqlik koeffitsienti (to‘xtatgichni yig‘ish va uning detallarini tayyorlashdagi aniqlik darajasini e’tiborga oluvchi koeffitsient):
К_а = 0,6...0,9
olinadi.
To‘xtatgich roliklarida hosil bo‘ladigan normal bosim qu- yidagicha aniqlanadi:


(78)
N = _2Tk_,
z ■ Dtg ^a
bu yerda: z — to‘xtatgichdagi roliklar soni; D — korpusning ichki diametri, mm; а — tiqilish burchagi, grad.
Tiqilib qolgan roliklar, vtulka yuk ko‘tarish tomonga ay- langanda yana ishlab ketishi uchun (agar/ = f') quyidagi shart bajarilishi kerak:
63

tgy < C? P ,
bu yerda: tgp = f=f', odatda a = 6°...8° olinadi.
Yuk ko‘tarish mashinalarida qo‘llaniladigan rolikli to‘xtat- gichlarni loyihalashda:
roliklar soni z = 6;
roliklar uzunligi I = (1,25^1,5)d;
d — roliklar diametri, mm;
korpusning ichki diametri D = 8d olinadi.
To‘xtatgich detallarining mustahkamligi quyidagicha tek- shiriladi:
^Tmax = ⁰’²* К , (79)
bu yerda: E — korpus, vtulka, roliklarning keltirilgan elastik- lik moduli; |r| — ruxsat etilgan chiziqli kontakt kuchlanish.
Odatda, korpus va vtulkalar 15X, 20X, roliklar esa 40X markali po‘latlardan tayyorlanadi. Bunday materiallar uchun |т|= (8...12)АЯс olinadi.
Friksion to‘xtatgichlar ravon ishlaydi, ammo unchalik ishonchli emas va ishchi yuzalari notekis yeyiladi. Shuning uchun yuk ko‘taruvchi mashinalarda ko‘pincha tishli to‘xtat- gichlardan foydalaniladi.