N. O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi

4. Tortuvchi elementsiz uzluksiz yuk tashish
mashinalari — gravitatsion qurilmalar
Ba’zi bir qurilmalar sirtida yuk o‘z og‘irlik kuchi ta’sirida sirpanib harakatlanadi, bunday qurilmalar gravitatsion qurilmalar deyiladi. Gravitatsion qurilmalarning tuzilishi oddiy bo‘lib, yukni harakatga keltirish uchun yuritma talab qilinmaydi.

1. 
   Qiya tekisliklar
   

Idishlarga joylashtirilgan va donali yuklarni tashish uchun qiyalik bilan o‘rnatilgan tekis sirtli novlardan foydalaniladi. Sochiluvchan yuklarni tashish uchun ko‘ndalang kesmasining shakli U yoki V ko‘rinishida bo‘lgan novlar yoki quvur (truba) lardan foydalaniladi. Novlar va quvurlar metall yoki yog‘och mate- riallardan tayyorlanadi.
Yuk tashuvchi novning o‘lchamini kamaytirish maqsadida, nov uzunligi ikki qismdan iborat bo‘ladi.
Birinchi qismning qiyaligi ^>р, ikkinchi qismning qiyaligi /7.< p olinadi (123-rasm). Bu yerda: p — ishqalanish burchagi.
Novning qiyalik burchagi katta bo‘lgan qismida yuk tezligi v < 5 m/s, qiyalik burchagi kam bo‘lgan qismida v >1,5 m/s olinadi.
Qiya tekislikda harakatlanayotgan yuk tezligi, yukning dastlabki tezligi, qiyalik burchagi, qiya tekislik uzunligi, yuk turi va qiya tekislikning tayanch sirtlariga bog‘liq bo‘ladi.
Qiyaligi katta va qiyaligi kam bo‘lgan qismlardagi yuk tez- ligining o‘zgarishini o‘rganamiz.
h balandlikdan dastlabki tezligi v_n bo‘lgan yuk og‘irlik kuchi G ta’sirida harakatlanayotgan bo‘lsa, u Gh₁ miqdordagi ishni bajaradi. Gh₁ ish yukni L₁ masofaga siljishidagi qarshiliklarni yengishga sarf bo‘ladi:
Ghi = GL ■ cos в1 +| G|(u² - и n). (209)
\ ^{2 g} J
h₁=L₁sin^ ekanligini e’tiborga olib, harakatlanayotgan yuk­ning birinchi qism oxiridagi tezligini aniqlaymiz:
и = ^2gLi (sin в1 - f cos в1) + иn. (210)

123-rasm. Qiya tekislikda yuk harakatini hisoblash sxemasi.
176

Qiya tekislikning ikkinchi qismida:


(211)

bu yerda: A₂=Z₂sin^₂.
Ikkinchi qism oxiridagi tezlik:
Uo = JggL> (sin в - f cos в) + и² . (212)
Qiya tekislik unumdorligi quyidagicha aniqlanadi, t/soat



Q = 36ОО-Лг/_ор,

(213)

bu yerda: A — yuk tashuvchi nov yoki quvur ko‘ndalang kesimi yuzi, m²;

Yukni nisbatan katta balandlikdan tushirish kerak bo‘lsa, qiya tekislikning o‘lchami juda katta bo‘lib, u ko‘p joyni egallaydi. Bunday hollarda qiya tekislik o‘rnini vintsimon spiral shakliga ega bo‘lgan qurilmadan foydalaniladi (124-rasm). Vintning ko‘tarilish burchagi ^ bo‘lsa, yukni harakatga keltiruvchi kuch Gsin/) ga teng bo‘ladi. G yuk harakatlanayotganda yuk siljiyotgan sirtda ishqalanish kuchi F\ va markazdan qochma kuch F_i hosil bo‘ladi.
F_i kuch ta’sirida yuk novning devoriga yopishib siljiydi. Bunda yukning devorga tegib siljiyotgan sirtida ishqalanish kuchi F₂ hosil bo‘ladi.
Bu kuchlarning qiymati quyidagicha aniqlanadi:
F1 = fG cos (f F2 = fF, F_t = ^Qu2 = ^Gu2 , (214)

1. 
   ^{2 i} I _z g_r
   

bu yerda: r — yukning vint chizig‘i bo‘ylab aylanma harakati- dagi egrilik radiusi.
Harakatdagi yukka ta’sir qilayotgan kuchlarning muvozanat shartidan:



G sin в = f^ + fG cos в,

(215)

12— Ko‘tarish, transport mashinalari 177

b)

124-rasm. Vintsimon gravitatsion qurilma.

bundan


g ■ r(sin p + f cos p)


(216)


178

2. 
   Rolikli konveyerlar
   

Rolikli konveyerlar tekis, qirrasi chetga chiqmaydigan yuk- larni yoki yuklarni tekis tagli idishda (yashiklar, paketlar, qutilar, savatlar, bidonlar, bochkalar va boshqa shunga o‘xshash yuklar) tashish uchun ishlatiladi.
Rolikli konveyerlar (125-rasm, a) tayanchli roliklar 1, stanina 2 va unga o‘rnatilgan o‘q 3 dan iborat. Ular sexlar yoki omborlarda yuklarni turli yo‘nalishda, bir rolikli konveyer- dan ikkinchisiga uzatadi. Gorizontal uchastkalarda yuklarni qo‘l kuchi yordamida siljitiladi, qiya uchastkalarda esa yuklar o‘z og‘irliklari ta’sirida harakatlanadi.
Kichik va o‘rta o‘lchamdagi konveyerlarning roliklari yukni butun eni bo‘yicha yaxlit tashiydi. Agar yuk juda enli bo‘lsa, u holda oralari ma’lum masofada qilib ikki rolik qo‘yiladi. Eni katta rolikli konveyerlarning burilish uchastkalarida harakat qarshiligini yengish uchun ikkitadan rolik o‘rnatiladi.
Rolikli konveyerlarning afzalliklari: konstruksiyasi oddiy, ishonchli va xavfsiz ishlaydi. Gorizontal uchastkada yukni qo‘l yordamida siljitish zarurligi, qiya tekislikda tezlikning bir xil emasligi rolikli konveyerning kamchiligidir.

125-rasm. Rolikli konveyer sxemasi.
179



126-rasm. Rolikli konveyer clcmcntlarining sxemalari.

Ayrim sanoat tarmoqlarida, ko'pincha. metallurgiya zavodlari- ning prokat sexlarida rolikli konveyerlar gravitatsion qurilma emas. balki yuritmali qilib ishlatiladi.

Roliklar asosan po'lat quvur. harakatlanmaydigan o'q va pod- shipniklardan tashkil topadi. Roliklar diametri 55 dan 155 mm gacha va uzunligi 160 mm dan 1200 mm gacha qilib tayyorlanadi.
Tayanch konstruksiya (stanina) — to'g'ri va buriluvchi. bir va ikki qatorli. bir qancha ustun va bo'ylama seksiyalardan tashkil topadi. Normal seksiyalarning uzunligi 3000 mm gacha va ustunlar orasi 1000...1500 mm gacha bo'ladi. Tayanch konstruksiya roliklar bilan birgalikda lo'g'ri chiziqli (125-rasm. a) va egri chiziqli (126-rasm. b) rolikli konveyerlarning seksiyasini tashkil etadi.
Rolikli qurilma. Rolikli konveyerlarning murakkab sistema- lari maxsus qurilmalardan tashkil topadi. Ularga quyidagilar kiradi:
180

1. 
   buruvchi rolikli stol — og‘ir donali yuklarni rolikli kon- veyerlarning biridan ikkinchisiga uzatish uchun ishlatiladi (126- rasm, a);
   
2. 
   yuklarni yo‘naltiruvchi buruvchi strelkalar (126-rasm, b);
   
3. 
   sharikli stol — yengil yuklarni rolikli konveyerning bi­ridan ikkinchisiga uzatish uchun ishlatiladi (126-rasm, d);
   
4. 
   uzatuvchi aravacha (126-rasm, e).
   

3.