N uzoqov, X. A. Alimov,B. X. Yunisov

Qyu = Qb - 9,42 • 10-2 • S^h - K • Qb (2.10)
bunda: 9,42 •Ю^-2 • S'_uch - sulfat kislotasining hosil bo'lishi issiqligi, MJ/kg; K • Qb - azot kislotasining hosil bo'lish issiqligi, MJ/kg; K - yoqilg'ining turiga bog'liq koeffisiyent (toshko'mir, antrasit va suyuq yoqilg'ilar uchun 0,001 va boshqa turdagi yoqilg'ilar uchun - 0,0015).
Real sharoitlarda yonish mahsulotlari issiqlik qurilmalaridan ulardagi bug'ning shudringlanish haroratidan yuqori haroratlarda chiqib ketadi. Bu paytda suv bug'larining kondensasiyalanish issiqligidan foydalanilmaydi va u issiqlik hisoblarida inobatga olinmasligi mumkin. Shu munosabat bilan texnik hisoblarda Q_qⁱ qiymatidan foydalaniladi.
Ma'lum yoqilg'ining Q_qⁱ qiymati bilan uning tegishlicha quruq va yonuvchi massalarining yonish issiqliklari _Qqq_{, Qq}yo
o'rtasidagi bog'liqlik quyidagicha ifodalanadi:









Qq = Qqq •

100 - W
100

- 0,01251 • W¹

(2.11)

Qq = Q^yy^o •

100-A¹ -W¹

100

- 0,01251 • W¹


Ma'lum yoqilg'ining ishchi massasidagi kul va namlikning miqdori o'zgarsa, u holda yoqilg'i yonish issiqligining yangi qiymati quyidagi formuladan aniqlanadi:
Q_a2 = Q11 + 0,01251 • W/j-^100-A^{2 -}W2. -0,01251 • W2 (2.12)
^{q2 q1 , 1} 100 - A₁¹ - W₁^{1 , 2}
bunda: Qⁱ - yoqilg'i kul va namligining yangi qiymatlari, %. (2.12) ifodasi quyidagi mulohazalar asosida keltirib chiqarilgan. Ma'lum yoqilg'i ballastining turli qiymatlari uchun quyidagi ifodalarni yozish mumkin:
Q.q 1 = Qy^oq • 100 - A¹1 W¹1 / 100 - 0,01251 • W¹1 ;
Q¹q2 = Q^yoq • 100 - A¹2 W¹2 / 100 - 0,01251 • W¹2 ;
yoki Q¹q1 + 0,01251 • W¹1 = Q^yoq • 100 - A¹1 W¹1 / 100
Q¹q2 + 0,01251 • W¹2 = Q^yoq • 100 - A¹2 W¹2 / 100
u holda osonlik bilan shu ifodaga ega bo'lamiz.
Biror qattiq yoki suyuq yoqilg'i yonish issiqligini tajriba asosida aniqlangan qiymati ma'lum bo'lmasa, uni taxminiy hisoblanish uchun D.I. Mendeleevning empirik formulasidan foydalanish mumkin, MJ/kg,
Qq = 0,339C +1,03H - 0,109(0. - S'_ych)-0,01251W. (2.13)
Quruq gaz yoqilg'isining quyi yonish issiqligi uning tarkibidagi yonuvchi gazlarning konsentrasiyalari hisobga olingan paytdagi yonish issiqliklarining yig'indisiga teng bo'ladi:
Qq = 0,01(q_ • CH. + Q_{c o}- CO + Q_H • H₂ +У Q_{c H} • CH +Q_{H s}- H.S) (2.14)
q CH₄ 4 C0 H₂ 2 C_mH_n m n H₂S 2
bunda: QCH₄,QCO,QH₂,QC_mH_n,QH₂S - tegishli gazlarning quyi yonish issiqliklari, MJ/m³; CH4, SO, H2, CmHn, H2S - yoqilg'i tarkibidagi tegishli gazlarning miqdori, %.
Ikkita qattiq, ikkita suyuq yoki qattiq va suyuq yoqilg'ilar aralashmasining yonish issiqligi uning tarkibiga kiruvchi yoqilg'ilarning massa ulushlarini hisobga olgan paytdagi yonish issiqliklarining yig'indisiga teng bo'ladi:
Qqa, = mi- Q, 1 +(1 - m 2 )■ Qq 2 (2.15)
bunda: m1 - aralashmadagi birinchi yoqilg'ining massa ulushi; Q_q 1 va Q_q2 - birinchi va ikkinchi yoqilg'ining yonish issiqligi, MJoul/kg.
Agar aralashma, unga kiruvchi har bir yoqilg'i bergan issiqligining ulushi q1 va q2=1-q1 (birinchi va ikkinchi yoqilg'i bergan issiqligining ulushi) bo'yicha berilgan bo'lsa, massa ulushlariga o'tish uchun quyidagi munosabatdan foydalanish mumkin:


(2.16)
q1 -Qqⁱ1
m1 = 7 x .
q 1 • ^Qq 1 ^{+(1 -} q 1 ^{)- Q}q2
(2.16) ifodasi quyidagi mulohazalar asosida keltirib chiqarilgan. Aralashmaning umumiy issiqlik ajratib chiqarishidagi birinchi yoqilg'ining ulushi quyidagicha ifodalanadi:
^Qqⁱ1
qi = mi ог~
q.ar
bunda: Q_qⁱ_.ar - aralashmaning quyi yonish issiqligi, MJ/kg.
Yuqoridagi tenglamani hisobga olganda:
= m1 ^{- Q}q 1
1' m 1 ^- Qq 1 +^{(1 -} m 1 ^{)- Q}q2
Olingan ifodani m1 ga nisbatan echsak, (2.16) tenglamaga ega bo'lamiz.
Ikkita gaz yoqilg'isining aralashmadagi hajmiy ulushlari o'rtasidagi bog'liqlik shu kabi tenglamalar yordamida ifodalanadi. Turli yoqilg'ilarning yonish issiqligi juda keng chegaralarda o'zgaradi.
Yoqilg'ilarni energetik qiymati bo'yicha taqqoslash uchun, ulardan foydalanish samaradorligini baholash va shuningdek, yoqilg'iga bo'lgan talabning turli hisoblarini o'zaro solishtirish uchun shartli yoqilg'i tushunchasidan foydalaniladi. Shartli yoqilg'ining yonish issiqligi 29,33 MJoul/kg yoki 7000 kkal/kg ga teng. Real yoqilg'i sarfini shartli yoqilg'i sarfiga o'tkazishni quyidagi formula asosida amalga oshiriladi:
Qⁱ
Bh = bQ^l (2.17)
Qsh
Qⁱ
bunda: B - real yoqilg'ining sarfi, Q - uning yonish issiqligi; E = —q - q _Qsh
yoqilg'ining issiqlik ekvivalenti, ya'ni V_sh = V • E.
Yoqilg'ining namligi va kulliligi uning yonish issiqligiga katta ta'sir ko'rsatishini hisobga olib, turli organik yoqilg'ilarni qiyosiy baholash uchun namlik va kullilikning keltirilgan xarakteristikalaridan foydalaniladi.
Agar Wi< 0,7 (%-kg)/MJ bo'lsa - kam namli yoqilg'i, 0,7<Wi<1,89 bo'lsa - o'rta namli va Wi>1,89 bo'lsa - yuqori namli yoqilg'i deyiladi. Agar Ai<1,0 bo'lsa kam kulli yoqilg'i (antrasit, toshko'mir) deyiladi. Qo'ng'ir ko'mir uchun Ai=1,9^2,4 va yonuvchan slaneslar uchun A-5^10 (%-kg)/MJ.
Wⁱ va Aⁱ ning yuqori qiymatlari yoqilg'ida yonmaydigan tashkil qiluvchilar (ballast) ko'pligidan, demak, uning energetik qimmati pastligidan dalolat beradi. Bunday yoqilg'ilarni uzoq masofalarga tashish iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq emas. Ular qazib chiqarilgan yoki hosil qilinadigan joy yaqinida foydalanilishi lozim, shuning uchun ko'pincha ular mahalliy yoqilg'i deb ataladi.
Qattiq yoqilg'ilarni belgilash uchun yuqorida keltirilganlardan farq qiluvchi belgi va indekslar qo'llanilishi mumkin. Masalan, sobiq IHK (SEV) ning 750-77 standartiga muvofiq ba'zi ko'rsatkichlar quyidagi ko'rinishga ega:
yoqilg'ining yuqori yonish isiqligi:
ishchi Q^rS
analitik Q^aS
quruq Q^dS
quruq kulsiz Q^darS
organik Q^OS
yoqilg'ining quyi yonish issiqligi:
ishchi Q^ri
quruq Q^di
quruq kulsiz Qi^dar
Hamma qattiq yoqilg'ilar yonganda ularning mineral qismi kulga aylanadi. Kul ichki va tashqi bo'lishi mumkin. Ichki kul - bu ko'mir hosil kiluvchi o'simliklar tarkibidagi mineral tuzlar va ko'mir hosil bo'lishi davrida tashqaridan ko'shilgan minerallar hisobiga hosil bo'ladi. Tashqi mineral qo'shimchalar yoqilg'i tarkibiga uni qazib olish davrida qo'shiladi va ular silikatlar, sulfatlar, karbonatlar va boshqa birikmalardan tashkil topadi.
NAZORAT SAVOLLARI

1. 
   .Yoqilg'i turlarini sanab bering.
   
2. 
   .Qattiq va suyuq yoqilg'ilarning kimyoviy tarkibi nimalardan iborat?
   
3. 
   .Gazsimon yoqilg'ining kimyoviy tarkibi nimalardan iborat?
   
4. 
   .Qattiq yoqilg'ining uchuvchan moddalari qanday bo'ladi?
   
5. 
   .Shartli yoqilg'ining yonish issiqligi deganda nimani tushunasiz?
   
6. 
   .Yoqilg'ining namligi nima va u qanday namliklarga bo'linadi?
   
7. 
   .Yoqilg'ining kuli deganda nimani tushunasiz?
   

6. 
   Qozon o'txonasida qattiq yoqilg‘ini yo'qish