N. X. Ermatov, N. M. Avlayarova, D. G’. Azizova, A. T. Mo’minov, M. X. Ashurov

 
2 §. Gazkondensat konlarini ishlash tizimlarini loyihalashtirish asoslari 
2.1. Gazkondensat konlari tavsifi 
Tabiiy gazning alohida olingan UV(uglevodorod)li komponenti bosim 
oshirilganda yoki harorat tushganda suyuq holatga o‗tishi mumkin. Ularning 
kondensatsiyasi kritik harorat va bosimgacha bo‗ladi. Kritik ko‗rsatkichlardan 
o‗tgandan so‗ng, ya‘ni yuqori harorat va bosimda suyuqlik bilan par orasidagi farq 
yo‗qoladi va UV bir fazali holatga o‗tadi. Toza UVning to‗g‗ridan-to‗g‗ri parlanishi 
bosim tushganda va harorat oshganda ro‗y beradi. Kondensatsiya va parlanish 
jarayoni sakrash bilan o‗tadi. Ularni maxsus UVlar bilan to‗ldirilgan yopiq idishlarda 
bosim va haroratni kritik hududigacha o‗zgartirilganda kuzatish mumkin. 
UV parlari aralashmasi oraliq ikki fazali holatdan o‗tganda to‗laligicha 
kondensatsiyalanishi mumkin. Bunday aralashmaning kritik ko‗rsatkichlari bosim va 
haroratga bog‗liq ravishda o‗zgaruvchi komponentlarning kritik ko‗rsatkichlaridan 
farq qiladi. UV aralashmasi kritik hududgacha to‗g‗ri kondensatsiya qonuniga 
bo‗ysunadi, izotermik bosim oshishida oddiy ketma-ketlikda o‗tadi, ya‘ni pardan (1-2 
qism, 2.9-rasm) ikki fazali holatdan (2-3 qism) suyuq (3-4 qism) o‗tadi. 

---

76 
Qaytish ketma-ketligi harorat izobarik oshganda to‗g‗ri parlanish jarayonida 
o‗tadi, ya‘ni suyuqlikdan (a-v qism, 2.1-rasm) ikki fazali holatdan v-s qismdan s-d 
qismlarga o‗tadi.
Kritik hududdan tashqarida UV aralashmasi o‗zini o‗zgacha tutadi. Bu 
izotermik 
bosim 
oshishi 
va 
izobarik 
haroratlarni 
aralashmaning 
kritik 
ko‗rsatkichlaridan oshirganda namoyonlanadi. Bunda quyidagilar kuzatiladi: a) 
qaytish kondensatsiyasi – pardan (5-6 qism) ikki fazali holatdan (6-8 qism) yana 
parga (8-9 qism) va b) qayta parlanish – suyuqlikdan (ye-f) ikki fazali holatdan (f-h) 
yana suyuqlikka (h-k) o‗tadi.
2.1-rasm. UV aralashmasining fazaviy o‗zgarishining termodinamik egriligi. 
 
Qaytish jarayonlarining o‗ziga xos hususiyati UV aralashmasining kritik 
harorati suyuq fazalar mavjudligi cheklovchi sharoit hisoblanmaydi, bu individual 
UVlar uchun xarakterlidir. Bu jarayonlarda suyuqlik bosim oshishi bilan parlanadi (7-
9) va harorat oshishi bilan kondensatsiyalanadi (g-h), ya‘ni to‗g‗ri jarayonlarda 
kuzatilganga nisbatan to‗g‗ri qarama-qarshidir. 

---

77 
Qaytish jarayonlari gaz aralashmasi siqiluvchanlik koeffitsiyentining oshishi va 
bosim oshganda uning komponentlarining uchuvchanligining oshishi bilan 
izohlanadi. Bunda og‗ir komponentlar ancha yengil bo‗lgan gazsimon UV massasida 
eriydi. Keltirilgan holatlar tabiiy sharoitda gazokondensat konlarida uchraydi. 
Chuqurligi 1500 m dan yuqori bo‗lgan konlar UV aralashmasining bir yoki ikki fazali 
holati yuqori bosim va harorat, yuqori gaz omili, kondensatdagi og‗ir UVlar bilan 
xarakterlanadi.
Bu UV aralashmasi bosim va haroratning ma‘lum diapozonida qayta 
kondensatsiyalanish va qayta parlanish qonunlariga bo‗ysunadi. Ba‘zan gaz neft 
ustida yoki u bilan yonma-yon (neft hoshiyasi) holatida yotadi. Gazkondensat 
konlarining ishlashining turli bosqichlaridagi mahsuloti tarkibida benzin, ligroin, 
kerosin va hatto-ki UVlarning solyarkali fraksiyalari bo‗lgan gaz va kondensat 
hisoblanadi. 
UV aralashmasining tarkibi va yotish sharoitlaridan kelib chiqib gazokondensat 
konlarining quyidagi turlari ajratiladi: a) ikki fazali (bosim va harorat DEF segmenti 
ichida); b) bir fazali (to‗yingan – DE kondensatsiyasi liniyasi yaqinidagi maydon; 
to‗yinmagan – MDEN maydoni va to‗yintirilgan – NE ning liniyasining o‗ng 
maydoni). 
Ikki fazali gazokondensat konlariga chuqurda joylashgan gaz do‗ppili neft 
uyumini kiritish mumkin. Gazning ma‘lum tarkibida qayta parlanish jarayoni 60 
bardan yuqori bosimda kuzatish mumkin. Olinayotgan gaz tarkibidagi kondensatning 
miqdoriga qarab, quruq (1 m
3
gazda 100 sm
3
gacha), o‗rta (100-300) va moyli (300 
dan yuqori) UV aralashmasi ajratiladi. 
Kondensat tarkibiga propandan og‗ir bo‗lgan UVlar kiradi. Qazib 
chiqarilayotgan moyli gazdan olinayotgan kondensat tarkibiga propandan og‗ir 
bo‗lgan UVlar kiradi. Qazib chiqarilayotgan moyli gazdan olinayotgan kondensat 
bosim tushishi va doimiy harorat yoki sovutish va doimiy bosimda adraladi. Bunda 
avvalambor, og‗ir UVlar so‗ng barcha yengil UVlar kondensatsiyalanadi. Eng ko‗p 
miqdorda kondensat ajraladigan bosim maksimal kondensatsiyalanish bosimi 
deyiladi. Bu bosim o‗rtacha gaz aralashmasi uchun 55-70 barga teng. 

---

78 
Moyli gazdan olinadigan kondensatning nisbiy zichligi 0,6-0,8 (suv bo‗yicha), 
qaynash harorati 10-50 ºC, qaynash tugagan harorat 140-300 ºC; odatda, u rangsiz 
neft qo‗shimchalari bo‗lganda yengil sariq ranga bo‗yalgan bo‗ladi. 
Qazib olingan gaz miqdori (m
3
) ni separator va sorbsion qurilmalarida tutib 
qolingan kondensatga (m
3
yoki m) nisbati – gazkondensat omilini belgilaydi. 
Ko‗pgina gazkondensat konlari uchun gazkondensat omili 2000-250000 m
3
/m
3
ni 
tashkil qiladi. Gazda kondensat qanchalik yuqori bo‗lsa, gazkondensat omili 
shunchalik kam bo‗ladi. 
Ochilgan uyumdagi UV tabiati undagi gazkondensatlilik tekshirilgandan 
so‗nggina aniqlanadi. Buning uchun quyidagi ma‘lumotlar kerak:
1) kondensatsiyalanishning izotermik va izobarlarini tuzish uchun turli bosim 
va haroratda ajraluvchi kondensat miqdori;
2) ma‘lum harorat rejimi uchun boshlang‗ich va maksimal kondensatsiyalanish 
bosimi; 
3) turli kondensatsiyalanish rejimida kondensat tarkibi; 
4) bosim tushganda qatlamdagi kondensat va separatsiya va sorbsiyadan so‗ng 
quruq gaz bilan yo‗qotilishi. 
Tadqiqot qilish uchun Giprovostokneft, VNIIGaz, VNIIKANeftegaz va boshqa 
davlatlarda ishlab chiqarilgan qurilmalardan foydalaniladilar. Yopiq quduqlardan 
olingan oz miqdordagi gazni tadqiq qilish uchun uzluksiz namuna olish (statik 
bosimda) qo‗pol xatoliklar kondensat miqdorini 10-30% gacha kamayishiga olib 
keladi. 
Separator orqali o‗tayotgan gazkondensatni o‗rganish maqsadga muvofiq. 
Ushbu usulni qo‗lash amaliy jihatdan chegaralangan. Konda tadqiqot 
qilinayotgan quduqlardan gaz oqimi tez-tez atmosferaga chiqarib turiladi. Quduqdagi 
gazning harakatlanish tezligini u yerda to‗kilib qolgan kondensatni chiqishi 
ta‘minlanishi kerak. Namuna oluvchi trubka yordamida gaz oqimidan olinadigan gaz 
harakatlanuvchan laboratoriya yoki pilot qurilmasida tadqiqotlar uchun ma‘lum gaz 
(kerakli miqdorini nazorat qilgan holda) olinadi. 

---

79 
Oddiy tadqiqot qiluvchi qurilma separator o‗lchagichlar, hisoblagichlar, 
namuna olgichlar bilan jihozlangan. Gaz miqdori va separatsiyalangan kondensat 
namunalari o‗lchangandan so‗ng ularni tahlil qilish uchun laboratoriyaga yuboradilar. 
Murakkab pilot qurilmasida yuqorida keltirilgan jihozlardan tashqari qurituvchi 
kolonna sovutgich, issiqlik almashtirgichlar, termostat, sorbsion kolonna va h.k. bor. 
Gazkondensat aralashmasining qatlamda fazaviy almashinishini o‗rganish 
uchun maxsus qurilmalar ishlab chiqarilgan. Ularning asosiy qismi harakatlanuvchi 
porshenlari bilan yopiluvchi tebratma bomba rVT hisoblanadi. Bombani tabiiy gaz 
hamda kondensat bilan to‗ldiriladi va unda qatlam bosim va harorati hosil qilinadi. 
Bombani gaz fazasida kondensatni to‗liq erigunga qadar tebratiladi. So‗ng 
bombadagi gazkondensat aralashmasining differensial gazsizlantirish amalga 
oshiriladi. Bombaning ko‗rish oynasi orqali kondensatning aniq miqdori o‗lchanadi. 
O‗lchash natijalari asosida kondagi gaz va kondensat resurslari aniqlaniladi va uni 
ishlash sxemasi tanlanadi. G‗ovak muhit fazaviy o‗zgarishlar jarayonini 
qiyinlashtiradi, bu eksperimental ma‘lumotlar asosida inobatga olinadi.