N. X. Ermatov, N. M. Avlayarova, D. G’. Azizova, A. T. Mo’minov, M. X. Ashurov

O’zbekistondagi ba‘zi konlarning gaz tarkibi {1} 
Kon nomi 
Gaz tarkibi 
Colishtirma 
zichligi 
CN
4
C
2
N
6
C
3
N
8
C
4
N
10
C
5
N
10+10
CO
2
N
2
C 
N
2+n
1. Cof gaz konlaridan olinadigan gazlar 
Gazli, XI 
93,49 
4,18 
0,97 
0,38 
0,16 
0,42 
- 
0,40 
0,588
 
Uchqir, XIV 
94,05 
3,42 
0,74 
0,30 
0,49 
0,50 
- 
0,50 
0,604 
SHo‘rchi,XIII 
94,21 
2,06 
0,12 
0,01 
0,20 
1,22 
- 
2,18 
0,587 
Oqjar, XII 
93,97 
1,71 
0,21 
0,10 
0,21 
0,50 
- 
3,30 
0,589 
Jarqoq, XII 
95,34 
1,86 
0,16 
0,16 
0,27 
0,17 
- 
2,04 
0,580 
Xartum, VII 
74,2 
11,85 
4,95 
- 
4,95 
0,17 
0,02 
3,40 
0,759 
Jan.Rishton, XXIV 
81,36 
10,40 
2,40 
0,96 
0,81 
0,06 
- 
4,00 
0,681 
2. Neft konidan olinadigan yo’ldoch gazlar 
Gazli,XIII 
93,45 
2,45 
0,60 
0,25 
0,50 
0,45 
- 
2,30 
0,598 
Qoraxitoy, XIII 
95,40 
0,25 
0,09 
0,05 
izlari 
0,60 
- 
3,60 
0,577 
Jarqoq, XV 
92,15 
4,10 
0,96 
0,73 
1,60 
0,06 
0,40 
0,612 
SHo‘rtepa, XIII 
87,75 
5,00 
2,30 
0,80 
0,60 
0,15 
- 
3,40 
0,640 
SHarq.Xartum, III 
45,06 
22,55 
13,47 
2,26 
5,87 
0,25 
7,46 
0,792 
Boston, III 
70,87 
12,26 
8,27 
2,09 
0,57 
0,63 
izlari 
3,02 
0,850 
Variq,VIII 
66,99 
14,87 
9,38 
0,88 
0,99 
0,74 
0,45 
1,94 
0,886 
3. Gaz-kondencat konlaridan olinadigan gazlar 
Jan.Muborak,XII 
90,70 
3,20 
0,90 
0,40 
0,90 
0,40 
- 
3,50 
0,628 
SHo‘rtepa,XII 
90,70 
3,20 
0,90 
0,40 
0,90 
0,40 
3,50 
0,628 
SHo‘rtepa, XII 
87,00 
5,10 
1,50 
0,60 
0,70 
0,33 
4,70 
0,654 
Uchqir,XIV 
94.40 
3.00 
0.90 
0.40 
0.35 
0.45 
- 
0.50 
0.599 
Yangi-qozg‘on,XIII 
89,80 
2,10 
0,50 
0,40 
1,20 
0,70 
- 
5,30 
0,637 
Toshli,XVI 
83,70 
8,45 
1,66 
0,75 
0,46 
1,45 
3,55 
0,652 
Hoji-Hayram, XV 
89,45 
4,62 
1,27 
0,13 
0,28 
0,48 
0,48 
0,06 
3,70 

---

14 
1.3-jadval
 
Turli gazlarning fizik xususiyatlari
(M.A. Jdanov, 1981) 
Ko‘rsatkichlar 
Metan 
CH
4 
Etan 
C
2
H
6
Propan 
C
3
H
8
Izo-
butan 
C
4
H
10
Normal 
butan 
C
4
H
10
Izopentan
C
5
H
12
Normal 
pentan 
C
5
H
12
Geksan 
C
6
H
12
Geptan 
C
7
H
16
Azot
N
2
Karbonat 
angidridi 
gazi CO
2
Nisbiy molekulyar massa, M 
0,01604 0,03007 0,04410 0,5812 0,5812 0,07515 0,7515 0,8617 0,1002 0,02802 0,04401 
Molekulyar massaga teskari 
bo‘lgan meyor 
0,0623 0,0333 0,0227 0,0172 0,0172 0,0139 0,0139 0,0116 0,00998 


Suv bo‘yicha suyuq fazadagi 
gazning zichligi, g/sm
3
0,3 
0,378 
0,509 
0,564 0,564 
0,624 
0,631 0,664 0,688 
0,808 
1,56 
Havo bo‘yicha zichlik, g/sm
3
0,554 
1,038 
1,522 
2,006 2,006 
2,49 
2,49 
2,974 3,459 
0,967 
1,514 
Molyar hajmi m
3
/mol 
1,4 
0,74 
0,508 
0,385 0,385 
0,31 
0,31 
0,262 0,223 
0,799 
0,509 
Molyar massasi, kg/mol 
0,714 
1,35 
1,97 
2,85 
2,85 
3,22 
3,22 
3,81 
4,48 
1,25 
1,964 
Solishtirma hajmi: suyuq fazadagi 
gaz, m
3
/kg
0,442 
0,29 
0,272 
0,23 
0,236 
0,205 
0,207 0,182 0,1625 


Gazli fazadagi suyuq gazning 
solishtirma hajmi, m
3
/l 
2,26 
3,36 
3,66 
4,36 
4,2 
4,9 
4,85 
5,49 
6,15 

1,19 
Kritik temperatura, 
0
C 

82,5 +32,28 +96,78 +134 
+152 +187,78 +197,2 +234,78 +267 


31,1 
Kritik bosim, MPa 
4,58 
4,82 
4,20 
3,64 
3,75 
3,29 
3,30 
2,994 
2,70 
3,349 
7,29 
Solishtirma gaz doimiyligi, 
J/(kg 
0
C) 
51,94 
27,70 
18,84 
14,30 14,30 
11,65 
11,65 
9,65 
8,31 
29,67 
18,88 
Eslatma: Jadvalda uglevodorodli gazlarning 0,1 MPa va 15,5
0
C dagi xususiyatlari berilgan 

---

15 
1.4-jadval 
Metanning dinamik qovushqoqligi, MPa

s
Bosim, 
MPa 
Temperatura, 
0
C 
-15 
0 
18 
25 
50 
75 
100 
0,1 
99,5 
105 
110 
113 
120 
128 
130 
1 
101 
106 
111 
114 
122 
129 
137 
2 
103 
108 
113 
116 
123 
130 
138 
4 
109 
114 
117 
120 
127 
134 
140 
6 
117 
120 
123 
126 
132 
138 
144 
8 
127 
129 
131 
133 
138 
142 
148 
Bosim va temperatura bir vaqtda oshirilganda gazning qovushqoqligi bir oz 
ortadi, ammo bosim 3 MPa dan yuqori bo‘lganda temperaturaning ortishi gazning 
qovushqoqligini pasaytiradi. Odatda molekulyar massasi nisbatan yuqori bo‘lgan 
gazlar katta qovushqoqlikka ega bo‘ladi (1.1-rasm). SI sistemasida dinamik 
qovushqoqlikning o‘lchov birligi sifatida shunday muhitning qovushqoqligi qabul 
qilinganki, bu muhitda qatlamning 1 m
2
maydoniga 1 s
-1
(N

s/m
2
) yoki 0,1 Pa

s 
gradient tezligiga teng bo‘lgan 1 N ishqalanish kuchi ta‘sir etadi. Neft gazining 
dinamik qovushqoqligi unchalik yuqori bo‘lmaydi va temperaturaning ko‘tarilishi 
bilan u ham ortadi. 
 
1.3. Uglevodorod gazlarining yuqori darajada siqiluvchanligi 
Uglevodorod 
gazlarining 
harakati 
Klapeyron 
tenglamasiga 
butunlay 
bo‘ysunmaydi (1.2-rasm). Shu boisdan gazning siqiluvchanlik koeffisienti 

z 
tushunchasi kiritiladi. 
Siqiluvchanlik
koeffisienti 
deb bir xil sharoit (bir xil bosim va 
temperatura) dagi real va ideal gazlar hajmlari nisbatiga aytiladi. Bu koeffisient 
kiritilganda gazlar holatining tenglamasi (Klapeyron tenglamasi) mol (modda 
miqdorining o‘lchov birligi) shaklda quyidagi ko‘rinishga ega bo‘ladi:
pV=zNRT ,
(1.1) 

---

16 
bunda p 

gaz bosimi; V 

gaz hajmi; z 

gazning siqiluvchanlik koeffisienti; 
N 

gazning kilogramm

mol soni, 
M
G
N

(bunda G 

gaz massasi, M 

gazning 
mol massasi); R 

gazning universal doimiyligi; T 

mutlaq temperatura. Agar 
standart sharoitlarda real gazning hajmini V
0
, deb belgilasak, u holda bosim r va 
temperatura t da gazning hajmi V
r
(qatlam gazining hajmiy koeffisienti) bo‘ladi. 
z
t
T
t
T
р
1
V
V
СТ
0
P





,
(1.2) 
bunda t
ST

standart sharoitdagi temperatura; z 

siqiluvchanlik koeffisienti
RT
pV
z

bo‘ladi. 
Siqiluvchanlik koeffisientining raqamli ifodasi turli sharoitlar uchun 
laboratoriyada aniqlanadi, ammo ularning taqribiy sonli ifodasi tajriba egri chizig‘i 
orqali topilishi ham mumkin (7.3-rasm). Egri chiziqlar bo‘yicha siqiluvchanlik 
koeffisienti z psevdokritik bosim r
R
va temperatura T
R
ga qarab aniqlanadi. 
 
 
 
1.1-rasm. 
Tabiiy 
gaz 
qovushqoqligini 
bosim 
va 
temperaturaga 
nisbatan 
o’zgarishi

---

17 
1.2 rasm. Neft gazlarining va 
azotning 
ideal 
gazlar 
qonunlaridan 
og’ish 
egri 
shiziqlari:
a – t=54°C da:
1 – metan, 2 – 90% metan+10% 
propan, 3 – 80 % metan+ 20% 
propan, 4 – 70% metan+30% 
propan; b – t=37,8°C bo‘lganda:
1 – azot, 2 – metan, 3 etan
 
Kritik temperatura shundayki, bundan yuqori temperaturada qancha bosim 
berilsa ham gaz suyuqlikka aylanmaydi. Bunday kritik nuqtaga mos kelgan bosim 
kritik bosim deyiladi. Turli kritik bosimli va temperaturali uglevodorod gazlari 
aralashmasidan tarkib topgan neft gazlarining siqiluvchanlik koeffisientini aniqlash 
uchun dastavval o‘rtacha psevdokritik temperatura va o‘rtacha psevdokritik bosimni 
aniqlash zarur: 


100
)
(у
р
k
pk
р
, 
(1.3) 


100
)
(у
Т
k
pk
Т
, 
(1.4) 
bunda 
p
r 
va 
T
r

ayrim uglevodorodlarning kritik bosim va temperaturaga mos 
keladigan o‘rtacha qiymatlari yig‘indisi; bular tegishlicha 
psevdokritik bosim
va 
psevdokritik temperatura
deb ataladi; y 

komponentning aralashmadagi miqdori 
(hajmiy yoki molekulyar); %; 
p
k
, 
T
k

gazning tarkibidagi ayrim komponentlarning 
tegishlicha kritik bosim va temperaturasi. 
Gazlar aralashmasi bosimining psevdokritik bosimga nisbati keltirilgan 
psevdokritik bosim (p
pk
) deb nomlangan. Gazlar aralashmasi temperaturasining 
psevdokritik temperaturaga nisbati keltirilgan psevdokritik temperatura (T
pk
) deb 
ataladi. 

---

18 
r
mutl
k
р
р
р

, 
(1.5) 
bunda
atm
qat
mutl
р
р
р


,
(1.6) 
r
qat
R
Т
t
Т
Т


.
(1.7) 
 
 
 
 
1.3 rasm. Yo’ldosh gazning 
siqiluvchanlik koeffisientlari 
(M.A.Jdanov, 1981) 
 
 
 
Hisoblab topilgan keltirilgan psevdokritik bosimlar va temperaturalarga ko‘ra 
1.3-rasmdagi egri chiziqlar bo‘yicha siqiluvchanlik koeffisienti aniqlanadi. 
Quyida misol keltiramiz. Zichligi 0,66 g/sm
3
ga teng bo‘lgan gazning 
siqiluvchanlik koeffisienti 

z aniqlansin, uning tarkibi 1.3-jadvalda berilgan (P
s
va T
s
ustunlar 1.1-jadvalga binoan to‘lg‘azilgan). 

---

19 
1.5-jadval 
Komponentlar 
Aralashmadagi 
komponentning 
miqdori u, 
hajm. % 
Kritik 
bosim P
S
, 
MPa 
Kritik 
temperatu
ra 
T
s
=T+t
kr
, 
0
C 
100
ур
С
100
уТ
С
Metan 
92,6 
4,58 
190,5 
4,24 
176,40 
Etan
1,6 
4,82 
305,28 
0,077 
4,88 
Propan 
0,4 
4,20 
369,78 
0,017 
1,48 
Normal butan 
2,2 
3,75 
425,0 
0,082 
9,35 
Normal pentan 
3,2 
3,29 
470,2 
0,106 
15,04 
Jami 
100,0 
4,518 
207,15 
Keltirilgan psevdokritik temperatura (°S da) quyidagicha bo‘ladi:r
o
1,56
207,15
50
273
Т
R



. 
Keltirilgan psevdokritik bosim P=11,2 MPa uchun r
R
quyidagiga teng bo‘ladi 
(MPa da) 
0,25
4,518
0,1
11,2
р
R



. 
1.4.
– rasm bo‘yicha olingan T
R 
va p
R
miqdorlariga binoan gazning 
siqiluvchanlik koeffisientini aniqlaymiz. z=0,82.