N. X. Ermatov, N. M. Avlayarova, D. G’. Azizova, A. T. Mo’minov, M. X. Ashurov

Gey-Lyussak qonuni. 
Gey-Lyussak qonuni doimiy bosim sharoitida gaz 
hajmining haroratga bog‗liqligini belgilab beradi. 
Gazni isitilganda, u atmosfera bosimida bo‗lishiga qaramasdan uning 
hajmining oshishini ko‗rish mumkin. Bunday tajribalar natijasida shunday xulosaga 
kelinganki, hoxlagan gaz doimiy bosim sharoitida uni isitish natijasida kengayadi, 

---

23 
ya‘ni isitilganda gaz molekulalarining tezligi oshadi, ularning idish devoriga urilishi 
tez-tez va qattiqroq bo‗ladi va natijada gaz bosimi oshadi.
Bosim o‗zgarmaganda haroratning o‗zgarishi bilan hajm o‗zgarishi – izobarik 
jarayon deb ataladi («izos» - keng, «baryus» - og‗ir). Bu jarayonni dilatometr asbobi 
bilan o‗rganish mumkin (1.7-rasm). 
1.7-rasm. Dilatometr 
Bu qonun bo‘yicha gaz bosimi o‘zgarmas bo‘lgan holdagi (izobarik) jarayonlar 
ko‘riladi. Umumiy holda Gey - Lyussak qonuni qu‘yidagicha ko‘rinishdadir: 
dt
V
V
V


0
(1.14) 
Bu yerda: V
0
- harorat t
0
bo‘lganidagi gaz hajmi; V - harorat t ga 
ko‘tarilgandagi gaz hajmi; dt - hajm kengayishining harorat koeffitsienti. 
(1.14) tenglama V ga nisbatan yechilsa, quyidagi ko‘rinishga keladi: 
)
1
(
dt
V
V


(1.15) 
Gey - Lyussak qonuniga muvofiq gazni bir holatdan ikkinchi bir holatga 
o‘tishini quyidagicha yozish mumkin: 
V
V
T
T
1
2
1
2

(1.16) 
SHarl qonuni. 
Bu qonun bo‘yicha gaz hajmi o‘zgarmas bo‘lgan holda bosim 
bilan harorat orasidagi bog‘liqlik ko‘rib chiqilgan.
Agar yopiq idishda joylashgan gaz 
0
dan 
t 
°S gacha isitilsa uning hajmi doimiy 
qolib (idishning kengayishi hisobga olinmasa), bosim ortib boradi. 
Doimiy hajmda isitilgan gaz bosimining o‗zgarishi 
izoxorik jarayon
(lotincha 
«izos» - teng, «xorema» - sig‗dirilish) deb ataladi. 

---

24 
Gazning isitilish harorati 
t
, boshlang‗ich bosimi 
p
0
va o‗zgarmas hajmdagi 
isitilgan gaz bosimi 
p
t
ma‘lum bo‗lsa, bosimning termik koeffitsientini hisoblash 
mumkin. 
Umumiy holda Sharl qonuni qu‘yidagicha ko‘rinishga ega: 
P
P
T
T
1
2
1
2

(1.17) 
Gaz qonunlari (Boyl-Mariott, Gey-Lyussak, SHarl) gazni berilgan massasi, 
bosimi va hajmi orasidagi munosabatni aniqlaydi. 
Gaz holati tenglamasini 
pV = RT 
birinchi bo‗lib Peterburg muhandislar 
institutida Klapeyron tomonidan aniqlangan. 
Mendeleyev - Klayperon tenglamasi ideal gazlar uchun keltirib chiqarilgan 
bo‘lib, umumiy ko‘rinishda quyidagicha yoziladi: 
PV
RT


(1.18) 
Bu yerda: R - gaz doimiysi; 

- gaz massasi.
1873 yilda D.I. Mendeleev 1 mol gaz uchun gaz holati tenglamasini keltirib 
chiqardi, shundan barcha gazlar uchun universal gaz doimiysini aniqladi: 
grad
mol
m
kgs
R
.
/
.
848
273
4
,
22
10333



(1.19)
 
Istalgan gaz uchun individual kattalikni keltirib chiqarish uchun universal gaz 
doimiysini gazni molekulyar massasiga bo‗linadi. Masalan, metan uchun 
53
16
848


R
bu erda 16 – metan molekulalar massasi. 
Gaz doimiysi aralash gazlar uchun quyidagi formulalar orqali aniqlanadi: 










...
848
3
3
2
2
1
1
M
x
M
x
M
x
R
(1.20)

---

25 
bu erda 
x
1
, x
2
, x
3 
– 
aralashmadagi alohida komponentlar konsentratsiyasi, birlik 
ulushlarda; 
M
1
, M
2
, M
3 
– komponentlarning molekulyar massasi; 
R 
– 1 mol gazni 
harorat 1°S ga oshganda kengayishi. SHunga ko‗ra R kg gazni haroratni 1 °S ga 
oshirgandagi kengayish ishi (kgs·m/kg·grad).