Namancan davlat universitkti viaxkamon qodirjon odiijonovich dinshunoslik

Tarixiy geografik jixatga ko’ra_________________________________


Etnik jixatga ko’ra________________________________________ __


E’tiqod qiluvchilar soniga ko’ra________________________________


Hozirgi davrda mavjudligiga ko’ra______________________________


Politeistik (ko’p xudolik), monoteistik (yakka xudolik)_____________


___________________ Tarixiy geografik tasnif___________________


O’rta er denglzi xavzalari dinlari; yunon, rim, ellin______________


Qadimiy Yaqin va O’rta Sharq dinlari; misr, shumer, akkad, somiy islomgacha bo’lgan arab dinlari____________________________ _
Yaqin va O’rta sharq payg’ambarli dinlar; zardusbtiylik, yaxudiylik, xristianlik, islom___________________________________


Xindiston dinlari; Vedalar, Xinduizm, Buddizm, Jaynizm


Sharqiy va Janubi Sbarqiy Osiyo dinlari; Buddizm, Xitoy dinlari, Koreya va Yaponiya dinlari____________________________________


Amerika xindulari dinlari; toltek, atstek, ink, mayyalar____________


Etnik tasnif; urug’ qabila dinlari, millat dinlari, jaxon dinlari________


Eng qadimgi dinlar tabiat kuchlarini ilohiylashtirish asosida kelib chiqqan bo’lib, ularda xudolar, payg’ambarlar, ilohiy rivoyatlar shakllangan emas edi. Lekin boshidanoq o’sha dinlarda tabiatdagi hayvonlarni, o’simliklami, ayrim daryo-lar, tog’lar, osmon jismlari, avlodlar ruhini ilohiylash-tirish, ularga bag’ishlangan turli marosimlar mavjud bo’lgan.


O’sha davrda totemizm, animizm, fetishizm, zardo’shtiy-otashparastlik, magiya (sehrgarlik) dinlari kelib chiqqan.

9

TOTEM1ZM - Shimoliy Amerikada yashovchi Ojibva qabilasiga mansub aikonginlar tilidan olingan bo’lib “uning urug’i” ma’nosini bildiradi. Totem atamasi 1791 yil Dj. Long tomonidan ilmiy muomilaga kiritilgan. XIX-XX asrlarga kelib Dj Mak Lenan, Robertson Smit Frezerlar tomonidan keng tadqiq qilingan. Bugungi kunda e’tiqodning ushbu shakli Avstraliyada, Xindistonda va Afrikaning bir qator hududlarida keng tarqalgan. Etnograf olim A. Zolotarevning tarificha “totemizm - qarindoshlik munosabatlarining diniy anglashning dastlabki shaklidir”

Ma’lumki, odamlar tirikchiligi ibtidoiy jamiyatda dastlabki davrlarda tabiatda mavjud bo’lgan o’simliklarga va yowoyi hayvonlami ovlab ist’emol qilishga bog’liq edi. Ovchilar eng ko’p ovlagan hayvon yoki qushlami, jonivorlarni alohida hurmat qilganlar. Asta-sekin odamlar o’z urug’-avlodlari ana shunday hayvonlar bilan qon-qarindosh bo’lgan, hatto shu hayvonlardan kelib chiqqanmiz deb, o ’ylaganlar.

Totem hisoblangan hayvon yoki o’simlik odamlar urug’ining homiysi deb, totemning “yordamiga” ko’z tikkanlar, raqs sehri bilan, ba’zan esa marosimlar qilish yo’li bilan totemga ta’sir qilish mumkin deb tasawur qilganlar. Masalan, maxsus marosimda totem hisoblangan huyvonni so’yib, uning qoni va go’shtidan tabarruk va muqaddas taom

10

sifatida iste’-mol etishgan. Bundan asosiy maksad totem bilan qon-qarindoshlikni yanada mustahkamlash bo’lgan.


Totem bo’lgan hayvon yoki qushlar, o’simliklar turli mintaqalarda, turli urug’larda turlicha bulgan. Ko’pincha kenguru, tuyaqush, ayiq, sher, yo’lbars, maymun, sigir, tog’ echkisi, baliq, ilon, hakka, qaldirg’och, fil, ho’kiz, ot, xo’roz, burgut, kiyik, musicha kabilar totem hisoblangan. Urug’lar nomi totem bo’lgan hayvon, qush yoki o’simlik nomi bilan atalgan. Hozir avstraliyalik tub-joylik aholi urug’lari kenguru, oq xo’roz, qora ho’kiz deb nomlanadi. Amerikadagi hindu urug’lari Katta Ilon, Burgut ko’z, Qora sirtlon kabi nomlar bilan atalgan.


Totem shamol, quyosh, yomg'ir, momaqaldiroq, suv, temir, hattoki alohida hayvonlar yoki o'simliklaming qismlari, masalan, kaplumbaga boshi, cho'chqaning oshqozoni, barglaming uchlari va boshqalar bo'lishi mumkin, lekin ko'pincha bu - hayvonlarning sinflari va boshqalaran umumiy foydalanilgan. Masalan, Shimoliy Amerikadagi Ojibva qabilasi 23 ta avloddan iborat bo'lib, ulaming har bin o'z totemini maxsus hayvon (bo'ri, ayiq, qunduz, sazan, baqajon, o'rdak, ilon va boshqalar) deb hisoblaydi; Ganada anjir daraxti va makkajo'xori urug'i totem bo'lib xizmat qiladi. Totemizm ayniqsa gullab-yashnayotgan Avstraliyada, hatto butun tashqi tabiat ham mahalliy aholi totemlarining timsolidir. Shunday qilib, Gambir tog'idan kelgan avstraliyaliklar orasida yomg'ir, momaqaldiroq, chaqmoq, bulutlar, do'l qarg'a to'dasiga, ilonlar - baliq, muhrlar, ba'zi daraxt turlari ilon totemiga tegishli; Port Makkaydagi qabilalar orasida quyosh kanguroning totemini, oy alligator totemini anglatadi.


O’rta Osiyo xalqlari orasida ot, it, mushuk, laylak, musicha, qarg’a, qaldirg’och, ilon kabi hayvon va qushlar to’g’risida turli diniy mazmundagi rivoyatlar mavjudki, bu ham totemizm qoldig’i hisoblanadi.


Totem bilan bog’liq bir qator urf-odatlari ham mavjud bo’lib masalan, badanni totem qoni bilan ishqalash vaqt o'tishi bilan rang berish va shunga o'xshash xarakatlar urf-odatlarga aylandi. Totemning g'ayritabiiy himoyasini qo'llashning muhim vositasi uning doimiy ravishda mavjudligi hisoblanadi. Shuning uchun ko'pincha totem

11

masalan, Formozaning tog'li hududlarida, ulaming hujaliklarida ilon va qoplon bo'lgan yoki o'z uylarida ilonlami ushlab turadigan Samoa orollari aholisinida saqlanib qolgan. Keyinchalik, hayvonlami ma'badlarda saqlash va ularga ilohiy izzat-ikrom ko'rsatish uchun, masalan Misrda, odat paydo bo'ldi. Totem bilan aloqa qilishning eng muhim vositasi uning tanasini eyishdir (teofagiya, shuningdek, prospira, hamjamiyat). Vaqti-vaqti bilan nasi a'zolari totem hayvonini o'ldiradilar va tantanali ravishda, bir qator marosimlar va marosimlarga rioya qilgan holda, uni ko'pincha izsiz, suyaklari va ichaklari bilan iste'mol qiladilar.

Robertson Smit va Jevons vaqti-vaqti bilan totemni tatib ko'rish odati antropomorf xudolarga keyinchalik keltiriladigan qurbonliklaming prototipi va uni olib kelgan qurbonlami o'zi eyish bilan birga olib borish odati deb hisoblashadi. Ba'zan diniy qotillik urf-odati totemni uning sinf a'zolarini o'ldirish misolida qo'rqitishga yoki totemning ruhini yaxshiroq dunyoga borishga majburlashga qaratilgan. Shunday qilib, Omaxa (Shimoliy Amerika) qabilasining qurtlaming jinsida, agar qurtlar makkajo'xori maydonchasini suv bossa, ular bir necha qismlarga bo'linib, don bilan o'ralgan va keyin egan, chunki bu makkajo'xori dalasini bir yil davomida himoya qiladi. Yiliga bir marta Zuni qabilasi totem toshbaqalar uchun yurish-turish marosimini yuboradi, ular eng iliq tabriklardan so'ng, o'lib, go'sht va suyaklami daryoga tashlab, abadiy hayotga qaytishlari uchun ulami dafh qilishadi. Avstraliyaning ikki tadqiqotchisi B. Spenser va Gyllen totemizmning yangi dalillarini-intitsuma marosimlarini topdilar. Ushbu marosimlarning barchasi bahor fasli, gullami o'simliklar va hayvonlaming ko'payish davri boshida bo'lib, totem turlarining ko'pligiga sabab bo'ladi. marosimlar shu joyda har doim amalga oshiriladi, oila va totemlarga ruhlarining diyori, yo bir tosh yoki erga (individual xudolar va tasvirlar o'tish) bo'yicha uning sun'iy tasvir bo'lgan totemlarga, ma'lum bir vakili nomiga, deyarli har doim bir tantanali bilan qon totemistlar bir jabrlanuvchi bilan birga taqiqlangan totemni iste'mol qilish; shundan keyin odatda oziq-ovqat mahsulotlarida undan o'rtacha foydalanish ruxsat etiladi.

ANIM IZM . Animizm tushunchasini fanga kiritgan ingliz i inonrafi va madaniyatshunosi I dvard Teylor ham buni umuman din

12

taraqqiyotidagi dastlabki bosqich deb tushungan. Boshqa tomondan, u yuqori madaniyatli xalqlaming dunyoqarashida animistik vakilliklaming yanada rivojlanishini kuzatishga harakat qildi. Birinchi marta bu atamani nemis olimi G. E. Shtal ishlatgan. “Theoria medica” (1708) asarida u animizmni o'zining jon haqidagi ta'limotini barcha hayotiy jarayonlaming asosi bo'lgan shaxsiy hayot printsipi deb atagan. Teyloming ta'kidlashicha, animizm - bu "dinning minimal darajasi", ya'ni uning fikriga ko'ra, har qanday din eng ibtidoiydan eng rivojlangangacha - animistik qarashlardan kelib chiqadi. Biroq, to'plangan ma'lumotlar bir qator yangi, preanimistik yoki pre-animistik tendentsiyalami keltirib chiqardi, ularga ko'ra, animizm davri sehrgarlik asridan oldin bo'lgan (J. Fraser) degan fikrlar bor. Animizm davri, barcha tabiatning animatsiyasi (R. Marett, L. Ya. Sternberg) va ibtidoiy prelogik tasawur (L. Levi-Bruhl) davridir degan nazariyalar yaratilgan.

Animizm jamiyatda qachon va qaerda ana shunday tasavvurlar paydo bo’lgan bo’lsa, o’sha joyda va davrda kelib chiqqan dindir. Animizm bundan 40-30 ming yil ilgari paydo bo’lgan.

Animizm - lotincha jon rux 1708 yilda nemis olimi Shtal muomilaga kiritgan 1871 yilda Teylor tomontdan etnografiyada qo’llanilgan XIX asming 70-80 yillarida uni o’rganish keng yo’lga qo’yildi XX asming 90 yillaridan boshlab ayrim katolik cherkovi vakillari (Shmidt) olimlardan (Marett, Vundt) animizmni cheklanganlik va bir tomonlamalikda ayblashlarga qarshi kurash olib bordilar. Is chiqarish, xudoyi va hokazo.

Animizmga ko’ra jon va ruh har bir narsa va predmetda, har bir o’simlik va hayvonda, har bir odamda mavjud. Jonning kuchi ruhiy bo’lishi, abadul-abad barhayot qolishida-dir. Animizm har bir kishida uning hayoti va ongining manbai jon va ruhiy quwati bo’lib, jon bilan ruh odam tug’ilmasdan aw al mavjud bo’ladi, tana paydo bo’lgach unga kirib hayot bag’ishlaydi, deb ta’kidlaydi.

Dastlabki davrlarda animistik tushunchada jonni soya yoki nafas olish bilan aynan bir narsa deb bilar edilar. Jon turli xalqlarda turlicha tasawur etilgan. Masalan, Shimoliy Amerikaning tub joy xalqlarida soya nomi bilan, nafas olish nomi bilan atalgan.

13

Jon va ruhlar to’g’risidagi animistik din o’zidan keyin kelib chiqqan ko’pgina dinlarga ta’sir qilgan. Buddizm dinida olam uch qavatdan iborat hisoblanadi. Birinchi qavatdagi olam eng yuqori olam bo’lib, unda mutlaqo ruhiy osoyishtalik hukmron. Unda faqat sof poklangan ruhlargina mavjud deyiladi. Ruhni aslo bilib bo’lmaydi. Ikkinchi olam qavatida ruh qafasdan chiqib poklanadi, uchinchi qavat olamda odamlar va hayvonlar mavjud bo’lib, bu olamda ruh qafasda yashaydi.

Islom dinida o’lgandan keyin tirilish to’g’risidagi ta’limot berilgan. Oxiratda barcha vafot etgan kishilar qayta tiriladi. Ular xudo tomonidan so’roq kilinadi, ular savob yoki gunoh ishlariga qarab jannatga yoki do’zaxga dohil bo’ladi-lar, deyilgan. Hozirgi davrda O ’zbekiston, Tojikiston va boshqa musulmon mamlakatlarida o’lgan kishilaming arvohiga atab qurbon-lik marosimi o’tkaziladi, xayr- ehson, sadaqa berish odatlari mavjud.

Animizm dini tarixi yanada chuqurroq o’rganish lozim bo’lgan ilmiy muammo bo’lib, bu masalada jiddiy tadqiqotlar olib borish lozim, deb o’ylaymiz.

Shunday qilib, bundan 30-40 ming yillar aw al animizm dini kelib chiqqan bo’lib, bu din undan keyin paydo bo’lgan dinlarga ta’sir qiladi, hozirgi davrdagi dindorlar onggida animizmga xos tasavvurlar hamon mavjud.

14

FETISHIZM tushunchasi (fr. Fetiche " tumor, " port.) XV asrdan beri ma'lum, portugaliyalik dengizchilar G'arbiy Afnkaning tub aholisi bilan uchrashganlaridan ko’rishgan. Fetish, ya’ni odamlar qo’li bilan yasalgan ayrim narsa va predmetlarda sirli ilohiy kuch-qudrat mavjud, deb o’shalarga sig’inishni keltirib chiqargan. Fetishlarda kasallik, ins-jinslami daf qilish, yomon ko’zdan saqlash, yaxshilik qiladigan, omad keltiradigan xosiyatli xususiyatga ega bo’lgan sirli tomonlar bo’ladi, deb tasavvur qilingan. Fetishlar xilma-xil predmetlar; but, xoch, afsonaviy farishtalar, ma’budalar, avliyolaming rasmlari, haykallari payg’ambarlaming soch tolalari, kiyimlari; tumor, ko’zmunchoq, tasbeh, ayrim maqbaralar, sag’analar, qabrlar, chorvadorlar orasida hayvon kalla suyaklari, shoxlari, ko’z tikan, isiriq, do’lana kabi o’simliklar, daraxt shoxlariga bog’langan alaf deyiladigan turli rangdagi lattalar.

Shuningdek, ilmi-amal, irim-sirimlarga oid: qaychining ochilib qolishi, supurgini tikka qo’yish, kechki paytda tirnoq olish, kechasida uy supurish, jasadni tunab qolishi ham fetish bo’lishi mumkin.

Duolar yozilgan qog’ozni lattaga tikib uch, to’rtburchak shaklida tumor qilib taqadilar. Go’yo shu tumor “yomon ko’z”dan, “ins-jins”lardan, xavfli kasalliklardan saqlaydi, omad keltiradi. Tumor yosh bolalar kiyimiga tikib qo’yiladi, chaqaloqlar beshigiga osib qo’yiladi, xotin-qizlaming bo’yniga taqiladi, hatto mashinalarga osiladi.

15

Eng ko’p tarqalgan fetishlardan biri ko’zmunchoqdir. Ko’z-munchoqlar toshdan qilinadi. Tosh teshiladi, bo’yaladi, qora rangga oq ko’z qilinadi. Ko’zmunchoqlar bolalar bilagiga, beshigiga, kiyimlariga osiladi, tikib qo’yiladi, bog’lanadi. Xotin-qizlar isirg’asiga bir-ikkita ko’zmunchoq qo’shib taqa-dilar. Shaxsiy engil mashinalarga ham isiriq, tumor, ko’z-munchoq osish rasm bo’lgan.

Xristian dinida Iso payg’ambaming but-xochga mixlab o’ldirilishi ifodalangan, but-xochga sig’inish keng tarqalgan. Bunday butlar deyarli barcha cherkovlarda, xristian ruhoniylarining kiyimlarida, dindorlaming uylarida uchraydi. Xoch kichik hajmda bo’yinga taqiladi, xochni o’pib tavob qilinadi.

Isoning onasi Bibi Maryam rasmiga sig’inish ham keng tarqalgan. Xoch ham eng ko’p tarqalgan fetishlardan hisob-lanadi. Barcha xristianlar, ayniqsa katoliklar xochga ixlos qo’yishgan. Salibchilar, ritsarlar kiyimida xoch rasmi solin-gan edi. Poplar kiyimida ham xoch rasmi bor. Cherkovlar, ibodat uylari, monastirlar peshtoqida xoch bor. Xristian qabrlari ustiga xoch qo’yiladi. Fetishizm dini garchi qadim zamonlarda paydo bo'lgan bo’lsa-da, hozir ham o’z kuchida. Masalan, Turkiya, Pokiston, Saudiya Arabistoni, Eron, Misr, Suriya kabi davlatlaming bayrog’ida yarim oy, yulduzlar tasviri bor, chunki osmon jismlari ilohiy kuch sifatida islomgacha bo’lgan davrlarda fetishlar edi. Masjidlar, madrasalar ustiga yarim Oy ramzi qo’yilgan. Qabrlar ustiga ham ba’zan oy, yulduz rasmi tushirilgan toshlar yoki yog’och o’matilganki, bularda ham fetish ma’nosi mavjud, Ma’lum ma’noda ulug’ siymolar, olimlar, sarkardalar, dohiylarga o’matilgan haykallar, mavzoleylar ham fetishlar hisoblani-shi mumkin.

Fetish hisoblangan ko’pgina asotirlar, kamyob buyumlar, predmetlar ayni paytda san’atga mansub bo’lib madaniyat yutuqlariga kiradi. Masalan, rus rassomlari ishlagan avliyolar rasmi tushirilgan ikonalar ana shunday san’at asarlaridir. Shuning uchun fetishga kiradigan ko’zmunchoq, tumor, xoch kabilami ayrim yoshlar dinga ishongani uchun emas, balki bir (aqinchoq, zeb-ziynat buyumi deb taqib yuradilar.

16

SHOMONIZM ibtidoiv jamoa tuzumi emirilishi davrida paydo bo’lgan qadimgi diniy e’tiqodlardan biridir. Uning o’ziga xos xususiyati

• 
  kishilar orasida go’yo turli ruhlar bilan munosabatda bo’la oladigan shomonlar (bizning mahalliy sharoitda shomonlar - baxshilar, folbinlar, parixonlar, ko’chirikchilar, duoxon, azoyimxonlar deb ataladi) qobiliyatiga ishonishdir. Shomonlarda kasalni davolash, odamlar qismatini karomat qilish, tabiatda xohlagan o’zgarishlar qilish kabi mo”jizakor sirli qobiliyat bor, deb o’ylashgan.
  

Sehrgarlar magiya, ya’ni afsungarlik hatti-harakatlari bilan kishilarda ruhiy ko’tarinkilik holatini yuzaga keltirishlari mumkin. Afsungarlar odatlari va duolari hunar-kasbda, harbiy ishlarda, chorvachilik, dehqonchilik, savdo ishlarida, tibbiyotda keng qo’llanilgan.

Shomon do’mbirasi yoki boshqa musiqiy asboblarda muno-jot kuylari, sirli duolar, g’ayriodatiy raqs harakatlari, turli rasm-rusumlar jazavasi tutib, holdan toyguncha bajariladi. Masalan, zikr tushish hushdan ketguncha davom etadi.

MAGIYA (Sehraarlik). Shomonizm bilan magiya-sehrgarlik juda yaqin bo’lgan dinlar hisoblanadi. Magiya diniy psixologiyaning o’ziga xos amal qilishi bo’lib, bu din sehr, afsun kuchi bilan insonga, hayvonga

17